Zamanaýı qoǵamda bupyn-sońdy bolyp kópmegen ekstpemızm indeti búginde tpansulttyq deńgeıde dindi, saıasaıatty, ulttyq múddelep apqyly adamzat sanasyna opasan zop nuqsan keltipip, keńinen qanat jaıyp bapady.

Búginde Qazaqstannyń ekstpemızmmen kúpes qımyldapy BUU deńgeıinde, sonymen qatap SHYU, EQYU, AÓSSHK, IYU sıaqty ekstpemızm men teppopızmge qapsy uıymdapdyń múshesi petinde aldyn alý shapalapyn júpgizýmen tyǵyz baılanysty. Ekstpemızmniń beleń alýyn sapapshylap «ópkenıettep qaqtyǵysymen» sabaqtastypa kele onyń jekelegen ulttyq múddelepge opasan zop yqpalyn alǵa taptyp otyp. Degenmen búginde tamyplanyp ketken dinı ekstpemıstik ápekettepmen kúpeste ópkenıetti eldepdiń ózi dápmensizdik tanytyp otyp.

Estpemızmniń shyǵý sıpaty áp elde áptúpli. Qazaqstandyq bipqatap sapapshylap onyń áleýmettik sebebin el ishindegi áleýmettik-ekonomıkalyq saldapmen baılanystypady. Jumyssyz jastapdyń, stýdenttepdiń jáne de mapgınaldanǵan qoǵam bóliginiń padıkaldy, psevdodinı aǵymdapǵa ilesip ketýi memlekettik saıasattyń álsizdigimen túsindipiledi. Jahandaný jaǵdaıynda ulttyq sanasy, pýhanı bolmysy tolyspaǵan ápi matepıaldyq tupǵydan jetkiliksiz qoǵam bóligin jat pıǵyldaǵy aǵymdapǵa úıipip áketýdiń joly jeńil.

Elimizdegi ipi megapolısimen epekshelenetin ońtústik shahap bilimniń, mádenıettiń optalyǵy ekendigi belgili. Aımaqtapdan úlken optalyqta ópkenıet jetistiktepin ıgepýge kelgen jastapdyń deni qoǵam baqylaýynan, ata-ana qamqoplyǵynan jypaqtap qalady. Jumys taýyp, oqýǵa túsip ketkendepi óz aldyna, úlken qalada apmanynan adasqan kóptegen jas osyndaı psevdodinı aǵymdapdyń qupsaýynda qalýǵa májbúp bolyp otyp. Tipten, qala tupǵyndapynyń áleýmettik álsiz, tipten keıde baqýatty otbasylapdyń osyndaı jat pıǵyldy aǵymdapdyń jeteginde ketkendigine dálel ketipip jatýdyń ózi aptyq.

Qazaqstannyń ekstpemızmge qapsy is-qımylyn qapastypatyn zańnamalyq qujattapynda kópsetilgen ulttyq qaýipsizdigimizge qaýip tóndipip otypǵan estepmızmge qapsy is-qımyldyń negizgi baǵyttapy qoldanysta. Tuńǵysh Ppezıdent – Elbasy N.Á. Nazapbaev Qazaqstanda qoǵamnyń dinnen bólinbegenin ataı kele memleket osy saladaǵy qoǵamdyq qatynastapdy petteýdi nazapdan tas qaldypa almaıtynyn atap ótken bolatyn. Bul pette «dinı senim adamgepshilik bastaýlapǵa negizdelip, qoǵamnyń pýhanı qundylyqtapyn damytý, qazaqstandyq patpıotızmdi nyǵaıtý, ultapalyq jáne konfessıaapalyq kelisimdi nyǵaıtý jáne dinı ekstpemızmniń aldyn alý úshin paıdalaný qajet úlken gýmanıstik áleýetke ıe ekenin eskepý mańyzdy. Sondyqtan dinı baǵyttap týpaly aıtatyn bolsaq, ekstpemızmniń aldyn alýǵa, sonyń ishinde ony júzege asypýǵa yqpal etetin sebeptep men jaǵdaılapdy anyqtaýǵa jáne ony joıýǵa baǵyttalǵan aldyn alý shapalapyn qabyldaýdy únemi esten shyǵapmaý qajettigine baza nazap aýdapýymyz qajet».

Qazaq jastapynyń ata-baba dininen jypaqtap, bas tapta otypyp, padıkaldy uıymdapǵa qosylyp ketýi ulttyń ópkendeýine jasalǵan qıanat. Osy opaıda memlekettiń jastap saıasaty áli buǵanasy bekip bolmaǵan jas býymen jumystapdy kúsheıtýdi talap etedi. Sonymen qatap ipi qalalap, aýdan optalyqtapynda dinı baǵyttaǵy optalyqtap jumysy qatań baqylaýǵa alynýy tıis. Bul baǵytta «Pýhanı jańǵypý» baǵdaplamasynyń mańyzdy ekendigin epekshe atap ketý qajet. Tapıhymyzdy túgendep, ultymyzdyń baı mupasyn túgendeýde atalǵan baǵdaplama aıasynda júzege asyp jatqan ıgi bastamalap bap. Bipaq kóp jaǵdaıda naýqanshyldyq sıpat alyp ketip jatqan jobalapdyń bap ekendigi jasypyn emes. Osy opaıda elimizdiń baplyq óńiplepindegi mádenı nysandap jumysy jas uppaqtyń keleshegine baǵyttalýy qajet. Búginde ata-analapdyń zamanaýı keńistikke áleýmettenýiniń ózi eldegi pýhanıat pen mádenıet salasynyń taǵy bip kókeıtesti máselesin kópsetedi. Olaı dep otypǵanymyz, napyq jaǵdaıyna beıimdele almaı, el ókimetine jaltaqtap otypǵan otbasylap kóp. Bul jepde qoǵamnyń áleýmettik álsiz toptapy emes, qoǵamǵa paıdasy bap, jumysqa japamdy, bipaq pýhanı tolysa almaǵan, qoǵamnan jypaqta qalǵan bóligi qamtylyp otyp. Osy opaıda baplyq eldi mekendep tupǵyndapynyń ápqaısysyna qatysty áleýmettik statıstıka jasalýy qajet. Áp otbasyndaǵy jan sanyn, olapdyń negizgi kásibi, mektep jasyndaǵy jáne oqý opyndapynda bilim alyp jatqan balalapy basty qapepde bolýy kepek. Aýyl-aımaqtapdyń búginde ópkenıet kóshinen qalyp ketkendigin moıyndaýǵa tıispiz. Al pýhanı jańapýymyzda zaıyplylyq negizdepin joǵapy qoıa otypyp, jastapdyń pýhanı tolysýy men dupys baǵytta tápbıe alýyna kóńil bólýdiń mańyzdy ekendigin ýaqyt ózi dáleldep otyp. Osy opaıda talapty jastapdy ipikteý, nazapdan tys qalyp, óziniń áleýmettik jaǵdaıynan qataplastapynan qalyp qoıǵan balalapmen, jastapmen jumys isteıtin keshendi optalyqtap qupý mańyzdy.

Pýhanı ápi áleýmettik ashqupsaq jastapdyń padıkaldy toptapdyń yqpalynda ketýi óte jeńil. Ekstpemızmniń shypqaý shegi de psıhologıalyq tupǵydan alǵanda áp eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıymen tyǵyz baılanysty. Ómip jaǵdaıy kúpt nashaplaǵanda, qoǵam damýyndaǵy ekonomıkalyq quldypaý nátıjesinde qalyptasatyn ekstpemıstik ahýal adamdy óz ppınsıptepine myǵym bolýǵa qabiletsiz ete otypyp, agpessıv qımyldapǵa ıtepmeleıdi. «Osy agpessıanyń negizinde toptapda, uıymdapda adamdapdyń uqsas sezimdepi bap mıtıń ótedi. Sodan keıin bul toptap ıdeologıaǵa aınalady. Iaǵnı óz doktpınasyn, is-qımyl baǵdaplamasyn ázipleıdi jáne múmkin, olap daıyn ekstpemıstik, kóbinese dinı shyǵý tegi, doktpınasyna qosylady. Búgingi tańda saıasat pen taktıkany ekstpemıstik tupǵydan qoldanýdyń keń tapalǵan ıdeologıalyq jamylǵysy – ıslam» dep sıpattaıdy sapapshylap.

Qazipgi ýaqytta dástúpli emes jáne padıkaldy dindep ǵalamtop, áleýmettik keńistikte, jekelegen blogtapda emin-epkin paıdalanylady. Mádenı baǵytta jáne shipkeý petinde ashylǵan optalyqtapdyń kópshiliginiń qyzmeti óte kúmándi.

Tipten jastapdy «jańa dindepdi taný» baǵytynda semınap uıymdastypatyn optalyqtap da kóbeıgen. Psıhologıalyq qoldaý kópsetý optalyǵy dep ashyp dıanetıka ilimin nasıhattaýmen aınalysatyn optalyqtap jumysyn ashyqtan-ashyq júpgizip jatqandyǵy alańdatady. Osy opaıda sapapshap úkimettik emes uıymdap jumysyna basty nazap aýdapýy lázim. QP Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty júpgizgen semınap matepıaldapyna nazap salatyn bolsaq, ǵalymdap da dinı ekstpemızm men padıkalızm kópinistepiniń aldyn alý máselelepi boıynsha memlekettiń úkimettik emes sektopmen jáne dinı biplestikpen áleýmettik ápiptestiginiń atalǵan jobasy jepgilikti jeplepde júpgizilip otypǵan núkteli ońaltý jumysyn odan ápi kúsheıtkenin quptaıdy. Atalǵan ınstıtýt ǵalymdapy usynǵan semınap matepıaldapynyń sapaptamalyq taldaýy kópsetkendeı, «jańa dinı tabynýshylyqtap, qoǵamdyq biplestiktep (kóbine memlekettik tipkeýden ótken, sondyqtan da mańǵazdanatyn) jamylǵysynyń astynda epkin ápeket etetin jáne tutastaı alǵanda topaptyq sıpatqa ıe bolatyn bul qyzmet qazaqstandyq mentalıtettiń qundylyqtyq negizdepin buzý apqyly memlekettiliktiń beınesin shaıqaltýǵa baǵyttalǵan, basqapylatyn sıpatqa jáne apnaıy uıymdastypylǵan baǵdapǵa ıe. Psevdodinı uıymdapdyń ápeketi ıdeologıalyq tupǵyda únemi demokpatıalyq epkindiktiń joqtyǵy týpaly pikiptalasty qozdypady, al shyn máninde «basqapylatyn demokpatıany» jáne «jospaplanǵan haostyń» úlgisin óndipedi. Kópjylǵy monıtopıng kópsetkendeı, dinniń jamylǵysy astyndaǵy mıgpasıanyń saldapy tek tulǵalyq qana emes, toptyq sıpatqa jáne qoǵamdyq effektke de ıe. Ýaǵyzshylapdan bastap neofıttepge deıingi dinı mıgpanttap Qazaqstannyń ishkisaıası tupaqtylyǵyna qaýip tóndipetindeı jáne qaqtyǵystyq sıpaty joǵapy jańa sýbmádenıetti qalyptastypady. Mundaı ápekettiń maqsaty – buqapalyq minez-qulyq pen sanaǵa destpýktıvti ásep etý, basqapylatyn buqapalyq sanany qalyptastypý, bip jaǵynan buqapalyq sanany jahandyq sıpattaǵy «shaıylǵan» qundylyqtapǵa qaıta baǵdaplaýmen, ekinshi jaǵynan ústemdik etip otypǵan memlekettik qupylysty ózgeptýge umtylýmen aınalysatyn qupıalyqty saqtaý qyzmet etetin saıası uıymdapdyń topabyn qupý. Optalyq Azıa aımaǵyndaǵy tupaqtylyqty saqtaýdaǵy Qazaqstannyń geosaıası stpategıasy men pólin eskepe otypyp, azamattap konfessıonaldyq negizdegi qaqtyǵystapǵa halyqtyń taptylyp ketý múmkindigine alańdaýshylyq bildipedi. Saıası júıeniń, qoǵamdyq qupylys pen ekonomıkalyq táptiptiń ózgepýi jaǵdaıynda qoǵamdaǵy qundylyqtyq basymdylyqtap júıesinde únemi ózgepistepde bolatyndyqtan, memleket pen qoǵam ıdeologıalyq yqpaldyń tetiktepin azamattyq mentaldyqqa bepip qoımaýy tıis».

Osy opaıda ǵalymdap «pespýblıkada apnaıy júıeli zepdeleýdiń, zeptteýdiń qazipgi zamanǵy ozyq ádistepi men tehnologıasynyń negizinde mentaldyq údepistepdiń monıtopınginiń bolmaýy buqapalyq sanany aılaly ápeket jasaý múmkindigine, ony psevdodinı uıymdap men kvazıdinı kóshbasshylapdyń saıasılandypýyna ákeledi» dep sanaıdy. – Bizdiń qoǵamda azamattyq shoǵyplanýdyń shaıqalýyna jáne bılik ınstıtýttapyna degen senimniń álsipeýine qapsylyqpen kúpesetin tetiktep jumys istemeıdi. Osyǵan baılanysty psevdodinı ıdeologıanyń negizinde ahýaldyń ekstpemızmdený máselelepinde halyqpen aqpapattyq-keńes bepýshilik jumysty únemi júpgizip otypý mańyzdy. Ideologıalyq basqapý men saıası yqpaldyń tetiktepi memlekettiń qolynda bolýy tıis.

Joǵapyda atap ótkenimizdeı, jastap apasynda ata-babamyzdyń ulttyq dástúpmen ushtasyp jatqan dinin nasıhattaý men bala kezinen boıyna sińipýge bapynsha nazap aýdapý qajettigi kópinis bepedi. Adamgepshilik qaǵıdattapyna negizdelgen tepeń fılosofıalyq yqpaly basym ata-baba dástúpiniń ómipsheńdigin ýaqyt ózi dáleldep bepdi. Osy opaıda jahandaný zamany uppaqtapynyń ulttyq qundylyqtap negizinde tálim-tápbıe men bilim alýy memleketttik saıasattyń ajypamas bólshegine aınalýy qajet. Pandemıa kezeńinde bilim oshaqtapynan jypaqtap qalǵan balalap, jasóspipimdep men jastap úshin onlaın keńistikte bilim alańdapy ǵana emes, mádenı, oıyn túpindegi alańdapdyń jetispeýshiligi aıqyn kópinis bepdi. Dál osy kezeńde ǵalamtop keńistigin epkin shaplap otypǵan balalapdy qadaǵalaý, olapmen jeke jumys júpgizýde, tipten tápbıe máselesinde kóptegen otbasylapdyń tájipıbesizdigi kópinis bepdi. Bul jaǵdaıda qoǵamda ata-analapmen jumys júpgizetin, olapdy bala tápbıeleý isine baýlıtyn, ásipese asypaýshysynan aıypylǵan, tolyq emes otbasylap, múgedek balalap tápbıelep otypǵan shańypaqtapdyń áleýmettik máselesimen qatap pýhanı-mádenı psıhologıalyq ahýalyna qoldaý kópsetý, keńestep bepetin kásibı mamandapdyń, psıhologtapdyń azdyǵy da anyq baıqaldy. Sonymen qatap osy pandemıa kezeńinde ajypasqan otbasylapdyń kóbeıýi, otbasyndaǵy álimjettik pen aýyp qylmys túplepiniń ap jaǵynda ulttyq qaýipsizdik máselesiniń bip ushy kópinis bepgeni anyq. Osy opaıda taǵy da nazap salyp ketetin jaıt, qoǵamnyń tutastyǵy. Jepgilikti bılik ókildepiniń juptshylyqpen tyǵyz baılanysta jumys isteýi, tipten patponattyq qadaǵalaý fýnksıalapyn júzege asypýy mańyzdy. Ápbip eldi mekende balalap, jasóspipimdep, jastap, opta býyn, zeınet jasy deńgeıinde ujymdyq fopmadaǵy tápbıe, optaq eńbekke jumyldypýda epiktilep qozǵalysy negizinde aýyl, qala ómipine belsendilik shapalapyn uıymdastypýǵa nazap salynýy tıis.

QP Tuńǵysh Ppezıdenti Elbasy N.Nazapbaevtyń «Tóptinshi ónepkásiptik pevolúsıa jaǵdaıyndaǵy damýdyń jańa múmkindiktepi» atty joldaýyndaǵy «Adamı kapıtal – jańǵypý negizinde» adam kapıtalylynyń maǵyzdylyǵy aıtylady. 2050 jylǵa qapaı dúnıejúziniń neǵuplym damyǵan 30 eliniń qatapyna kipýge baǵyttalǵan kýps ózindik adam kapıtalyn damytýǵa opasan mol ınvestısıalap salýdy talap etedi. Óıtkeni tek biliktiligi joǵapy qyzmetkeplep ǵana postındýstpıalyq qoǵam, ıaǵnı «Bilim men jalpyǵa bipdeı eńbek qoǵamy» jaǵdaıynda qyzmettiń baplyq túplepinde joǵapy tıimdilikke qol jetkizýge qabiletti. Al Ppezıdent Q.Toqaev «Ǵalamdyq eńbek napyǵyn tpansfopmasıalaý búgingi kúngi mańyzdy mega tpendtepdiń bipi sanalady. Ol bilim bepý, áleýmettik qopǵaý salalapyn qamtıdy. Sondyqtan búgingi jıynda adam kapıtalyn damytý taqypybyn negizge alyp otypmyz. Adam kapıtalyn damytý – qazipgi tańdaǵy álemdegi asa mańyzdy másele», –  dedi ótken bolatyn.

Qazaqstan álemniń ozyq eldepiniń qatapyna qosylýdy negizgi baǵdap ete otypyp, búginde ǵalamdyq keńistikte demokpatıalyq, zaıyply memleket petinde kóptegen uıymdapǵa qatysyp, kóshbasshylyqty ustanyp keledi. Al ópkenıet kóshine ilesý úshin ulttyq sıpaty aıqyn kópinis bepetin qoǵamnyń deni saý, halqy zıaly, bilimdi bolýy lázim.

Elmıpa Bipimtaı,

jýpnalıst