Alǵash ret Qazaqstanǵa álemdegi básekege qabiletti 50 eldiń qataryna kirý mindetin Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev 2006 jyly Qazaqstan halqyna Joldaýynda qoıǵan bolatyn.

Álemde elderdiń básekege qabilettiligin baǵalaıtyn birneshe reıtıń bar, biraq solardyń ishindegi eń tanymal jáne aýqymdysy – Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmnyń jahandyq básekege qabilettilik ındeksi (WEF GCI). Básekege qabilettilikti arttyrý jáne osy ındıkator boıynsha aldyńǵy qatarly 50 eldiń qataryna kirý mindeti qoıylǵannan keıin bul reıtıńtegi progres maqsatty ındıkatorlar retinde ekonomıkalyq damýdyń memlekettik jáne salalyq baǵdarlamalaryna engizilip, tıisti vedomstvolardyń baqylaýymen júzege asyryla bastady.

Qazaqstan básekege qabilettilik reıtıńinde (GCI) 2005 jyldan beri bar. Osy kezeńde eldiń osy reıtıńtegi pozısıasynyń ózgerýi olardyń jaqsarýymen de, nasharlaýymen de sıpattaldy. Reıtıńke shyqqan jyly Qazaqstan 50-oryndy ıelendi, eń nashar pozısıa 72-shi (2010 jáne 2011 j.j.), al eń úzdigi – 2015 j. 42-shi oryndy ıelendi.

Sonymen birge, Qazaqstannyń pozısıalarynyń ózgerýin baǵalaýda atalmysh ındekstiń esepteý ádisi birneshe ret ózgergenin de este ustaǵan jón (tipti ındekstiń ózi Qazaqstan onda paıda bolǵan kezde basqasha atalǵan – Básekege qabilettiliktiń ósý ındeksi).

Ádistemedegi ózgeristerden keıin elderdiń pozısıalary keri kúshpen qaıta esepteldi, bul olardyń aıtarlyqtaı ózgerýine ákeldi – mysaly, 2006 jyly Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým Qazaqstandy osy reıtıńke alǵash engizgen kezde el 56-orynǵa ıe boldy, biraq ádisnamadaǵy kezekti ózgeristen keıin bul oryn 51-orynǵa ózgerdi. Indekstiń quramy men ony esepteý ádisiniń ózgerýine baılanysty pozısıalardyń mundaı kúrt ózgerýi keıinirek paıda boldy.

Qazaqstannyń osy reıtıńtegi ilgerileýin baǵalaı otyryp, onyń eldiń pozısıasynyń ózgerýimen ǵana emes, basqa aspektilerimen de anyqtalatynyn eskerý qajet.

Birinshiden, GCI damyǵan saıyn zerttelgen elderdiń qamtylýy da arta tústi. 2005 jylǵy reıtıńte 117 el usynylǵan bolsa, 2019 jyldyń sońǵy reıtıńi 141 eldi tekserip úlgergen. Reıtıńte memleketterdiń sany neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym úlken irikteýdegi pozısıalar úshin básekelestik soǵurlym joǵary bolatyny anyq. Demek, 140 básekelesimen salystyrmaly baǵalaý kezinde alynǵan 2019 jylǵy reıtıńtegi Qazaqstannyń 55-shi orny 116 básekeles bolǵan 2005 jylǵy reıtıńtegi 50-orynǵa qaraǵanda baǵalanǵan baǵyttardyń jaqsy jaǵdaıyn kórsete alady.

Ekinshiden, bul oryndy tek pozısıa ǵana emes, sonymen qatar jınalǵan upaılar da anyqtaıdy. Upaılar turǵysynan alǵanda, Qazaqstannyń 2005 jyldan búginge deıingi ilgerileýi pozısıalarǵa qaraǵanda anaǵurlym aıqyn. 2005 jyly Qazaqstan 4,2 upaı jınap, 50-orynǵa ıe boldy, al 2017 jyly tómen 57-orynda turǵan kezde 4,41 upaıǵa ıe boldy, ıaǵnı zerttelgen salalarda birneshe pozısıalar joǵalǵanyna qaramastan aıtarlyqtaı ilgerileýshilikter boldy. 2018 jyly GCI esepteý ádistemesinde taǵy bir ózgeris oryn alyp, sońǵy eki jylda baldar basqasha esepteldi, bul olardy buryn qoldanylǵan kórsetkishtermen salystyrýǵa múmkindik bermeıdi. Jańa baldyq júıe sheńberinde Qazaqstan da alǵa jyljýdy kórsetti – eger 2018 jyly elde 61,8 upaı bolsa, 2019 jyly – 62,9.

Úshinshiden, ulttyq básekege qabilettiliktiń progresi, DEF ádistemesine sáıkes, tek sol nemese basqa eldiń pozısıasynda ǵana emes, sonymen birge tıisti ekonomıkanyń túrin de damý satysynda sıpattaıdy. DEF mynadaı bes kezeńdi anyqtaıdy – úsh negizgi («faktorlarmen jyljıtyn», «tıimdilikpen jyljıtyn» jáne «ınovasıamen jyljıtyn») jáne eki ótpeli – birinshi jáne ekinshi tıptegi ekonomıkalar arasynda, ekinshi jáne úshinshi kezeńder arasynda. GCI reıtıńisine ene bastaǵan kezde, Qazaqstan birinshiden ekinshi tıpke ótý ústindegi ekonomıka rólin oınady, biraq 2013-14 jyldardan bastap el ekinshiden úshinshi satyǵa tranzıttik kúıdegi memleket retinde sıpattaldy. Osylaısha, birneshe jyl ishinde DEF Qazaqstannyń ekonomıkalyq júıesinde onyń túrin eki deńgeıge kóterip, sapaly ilgerileýin atap ótti.

Jahandyq básekege qabilettilik ındeksiniń sońǵy reıtıńisinde Qazaqstan 141 eldiń ishinde 55-orynǵa ıe boldy. Bul pozısıa TMD elderi arasynda Reseıden keıingi ekinshi orynda (43-oryn). TMD-nyń basqa elderi 2019 jylǵy reıtıńte kelesi pozısıalardy ıelenedi: Ázirbaıjan – 58 oryn, Armenıa – 69 oryn, Grýzıa – 74 oryn, Ýkraına – 85 oryn, Moldova – 86 oryn, Qyrǵyz Respýblıkasy – 96 oryn, Tájikstan – 104 oryn. 55-orynda turǵan Qazaqstan Iran (99), Argentına (83), Brazılıa (71), Úndistan (68), Fılıppın (64), Horvatıa (63), Túrkıa (61), Ońtústik Afrıka (60), Gresıa (59), Brýneı (56) syndy elderdiń aldyna shyǵyp tur.

Reıtıńtiń qazirgi nusqasy jalpy Jahandyq básekege qabilettilik ındeksin quraıtyn sýb-ındeksterdiń uqsas sanyna negizdelgen on eki baǵyttaǵy jaǵdaıdy baǵalaıdy. Osy oblystardyń keıbirinde Qazaqstan joǵary orynda, al keıbirinde, kerisinshe, artta qalǵan. Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým Qazaqstannyń eńbek naryǵy (tıisti kishi ındekstegi 25-oryn), bıznestiń serpindiligi (35), aqparattyq-kommýnıkasıalyq tehnologıalardyń damý deńgeıi (44), sondaı-aq naryqtyń kólemi (45) sıaqty salalaryn oń baǵalaıdy. Densaýlyq saqtaý, ınovasıa (eki jaǵdaıda da 95 oryn) jáne qarjy júıesi (104 oryn) syndy salalarda ındeksteri tómen. Qalǵan bes qosalqy ındekste el 57-den 67-ge deıin ortasha pozısıalarda ornalasqan.

On eki kishi ındeks básekege qabilettilikti arttyrýdyń eń problemaly jáne sátti baǵyttaryn beıneleıtin tórt pozısıalarǵa bólingen. Osy tórt ındekster toby boıynsha Qazaqstannyń pozısıalary kelesideı:

• «Qolaıly jaǵdaılar» toby («ınstıtýttar», «ınfraqurylym», «AKT», «makroekonomıkalyq turaqtylyq» sıaqty kishi ındeksterden turady) – 51 oryn.
• «Adam kapıtaly» toby («densaýlyq», «daǵdylar») – 80 oryn.
• «Naryq» toby («taýar naryǵy», «eńbek naryǵy», «qarjy júıesi», «naryq mólsheri») – 50 oryn.
• Inovasıalardyń ekojúıesi toby (iskerlik dınamızm, ınovasıalyq qabilet) – 71 oryn.

Sonymen, biz Qazaqstannyń básekege qabilettiligin baǵalaıtyn Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým sarapshylarynyń pikirinshe, eldegi eń qolaıly jaǵdaı naryqtardyń mólsheri men sapasy (qarjy júıesin qospaǵanda) jáne básekege qabilettilikti qalyptastyratyn jaǵdaılar turǵysynan baıqalady degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Básekege qabilettilikti arttyrýdaǵy problemalyq jáne kedergi bolatyn progresıa ınovasıalar men adamı kapıtalǵa qatysty baǵyttar bolyp tabylady.

Jahandyq básekege qabilettilik ındeksi reıtıńindegi Qazaqstannyń ilgerileýine sholý jasasaq, elge eń básekege qabiletti 50 eldiń qataryna kirý mindetin birinshi prezıdent N.Á. Nazarbaev 2006 jyly naýryzda kóterip, osy mindetke 2013 jyly qol jetkizgenin, úsh jyl qatarynan Qazaqstan úzdik 50-diń qatarynda qalǵanyn kóremiz. Sonymen qatar, reıtıńtegi osy maksımaldy pozısıalarǵa qol jetkizý óte qolaıly syrtqy orta jaǵdaıynda bolǵanyn atap ótken jón (2011-2013 jj. barreline 100 dollardan asatyn munaı baǵasy), bul negizinen sol kezeńdegi DEF saýalnamalaryna qatysqan qazaqstandyq respondentterdiń oń ekonomıkalyq statısıkasy men jaǵdaıdy baǵalaýyn qalyptastyrdy. 2015-2016 jyldary syrtqy ekonomıkalyq ahýal nasharlaǵannan keıin, Jahandyq básekege qabilettilik ındeksindegi Qazaqstannyń pozısıalarynda regressıa boldy, bul onyń kórsetkishteriniń álemdik munaı baǵasyna táýeldiligin kórsetedi.

Osyǵan baılanysty qazaqstandyq ekonomıkanyń básekege qabilettiligin arttyrý mindeti ózektiligin joǵaltpaıdy. Kerisinshe, bul ózektilik jańa mánge ıe – jańa kezeńde alǵa jyljý jáne shıkizat sektoryna emes, jańa draıverlerge negizdelgen ekonomıkalyq ósimniń joǵary sapasy, onyń ishinde DEF reıtıńinde úlken progresıvti qory bar aýdandarǵa den qoıý. Inovasıalar, qarjy naryǵy, adam kapıtaly baǵyttaryn damytý – básekege qabilettilik reıtıńindegi progres problemalaryn sheshýge ǵana emes, sonymen qatar jańa kezeńde Qazaqstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn naqty jańǵyrtýǵa baǵyttalýy kerek.

Erkejan Aryn