Bıyl Konstıtýsıamyzdyń qabyldanǵanyna 20 jyl tolǵaly otyr. Bul sóz joq, úlken jalpyhalyqtyq sıpatqa ıe mereke. Óıtkeni, Konstıtýsıa árqaısymyzdyń ómirimizge áser etetindeı kúshke ıe, óte mańyzdy qujat. Ádette, bundaı aıtýly sharalar qarsańynda «toı ıesiniń» qurmetine as ta-tók tilekter, jaqsy, jaǵymdy sózder kóbirek aıtylady. 
Bizdiń Konstıtýsıamyzda jalpyhalyqtyq referendýmda qabyldanyp, búgingi kúni óziniń mańyzdylyǵyn, ómirsheńdigin dáleldedi dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Qazirgi kezde kóptegen ǵalymdar, qoǵam qaıratkerleri Konstıtýsıaǵa baılanysty óz pikirlerin bildirip jatyr. Biraq, keı ǵalymdar maqtaımyz dep tym asyra siltep jibergendeı áser qaldyrady maǵan. Jaı halyqta sharýam joq, alaıda zańger mamandar belgili-bir máselege baǵa berý barysynda ár sózin oılanyp aıtyp, naqty faktilerge júgingenderi durys. Ýnıversıtet qabyrǵasynda, bizdi ustazdarymyz solaı úıretti, solaı tárbıeledi. 
Mysaly, z.ǵ.d Erkın Dýısenov degen ǵalym «Bizdiń Konstıtýsıamyzda eshqandaı kemshilik joq»- dep málimdepti. Ózi jáne Konstıtýsıonalıst ǵalym eken. Men bul pikirmen esh kelise almaımyn. Kez-kelgen zatta, meıli ol zań bolsyn, óner týyndysy bolsyn kemshilik bolýy múmkin. Biz jaratýshyny ǵana esh kemshiliksiz dep aıta alamyz. Al, Konstıtýsıa - onyń qasynda bir top ǵalymnyń tvorchestvolyq eńbegi. Konstıtýsıanyń jaǵymdy jaqtaryn aıtýshylar qarasy kóp bolǵandyqtan, men óz tarapymnan keıbir problemalyq tustaryn aıta ketkendi jón kórip otyrmyn.
Kez kelgen zań aktisinde, meıli ol kodeks bolsyn, basqa bolsyn kollızıaǵa jol berilmeýi kerek. Kollızıa degenimiz – qysqasha aıtqanda, belgili-bir qoǵamdyq qarym-qatynastardy retteıtin zań normalarynyń ózara qarama-qaıshylyqtary. Halyqtaralyq quqyqtyq standarttar boıynsha zań aktileriniń sapasyn anyqtaıtyn birden-bir kórsetkish ol, osy –kollızıalyq normalardyń bolmaýy. 
Meniń pikirimshe, bizdiń Konstıtýsıamyzda óz ishinde jáne basqa zańdarmen arada ondaı normalar bar. Mysaly, Konstıtýsıamyzdyń 12 baby, 1 bóliginde, «Qazaqstan Respýblıkasynda Konstıtýsıaǵa sáıkes adam quqyqtary men bostandyqtary tanylady jáne olarǵa kepildik beriletini», 14 baby, 2 bóliginde, «Tegine, áleýmettik, laýazymdyq jáne múliktik jaǵdaıyna, jynysyna, násiline, ultyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, turǵylyqty jerine baılanysty nemese kez kelgen ózge jaǵdaıattar boıynsha eshkimdi eshqandaı kemsitýge bolmaıtyny» - bekitilgen. Bul sózsiz durys, barlyq halyqaralyq ólshem standarttaryna sáıkes keledi. Ári qaraı, 33 baptyń 1 bóliginde «Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń tikeleı jáne óz ókilderi arqyly memleket isin basqarýǵa qatysýǵa, memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdaryna tikeleı ózi júginýge, sondaı-aq jeke jáne ujymdyq ótinishter joldaýǵa quqyǵy bar»-delinedi. Iaǵnı, kez kelgen azamat memlekettik basqarý isine aralasa alady degen sóz. Memlekettik basqarý isindegi eń joǵarǵy laýazym, ol – Prezıdenttik qyzmet ekeni belgili. Konstıtýsıanyń bul bóliginde de, QR azamattarynyń quqyqtary teń ekendigi bekitilgen. Atap aıtqanda, 41 baptyń 2 bóliginde, «Respýblıka Prezıdenti bolyp týmysynan Respýblıka azamaty bolyp tabylatyn qyryq jasqa tolǵan, memlekettik tildi erkin meńgergen ári Qazaqstanda sońǵy on bes jyl boıy turatyn Respýblıka azamaty saılana alady»-dep jalpyǵa ortaq talaptar kórsetilgen.
Odan keıin, 42 baptyń 5 bóliginde, «Bir adam qatarynan eki retten artyq Respýblıka Prezıdenti bolyp saılana almaıdy»-dep jalpyǵa ortaq shekteý qoıa kele, dál sol baptyń ishinde «Bul shekteý Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdentine qoldanylmaıdy» delingen. Meniń pikirim, bul norma joǵaryda atalǵan normalarǵa qarama-qaıshy kelip tur. 

Bıylǵy jyldan bastap, elimizde jańa qylmystyq kodeks kúshine endi. Sol kodekstegi 65 baptyń normasyna sáıkes, birinshi ret qylmys jasaǵan adam, jasaǵan qylmysynyń aýyrlyǵyna qaramastan, qylmystan bosatylýy múmkin ekendigi kózdelgen. Eger Siz bul norma sot úshin qarastyrylǵan dep oılasańyz qatelesesiz. Bul qylmystyq qýdalaý organdaryna berilgen quziret. Qazirgi kezde, tájirıbede qylmystyq qýdalaý organdary zańnyń osy babyn keńinen qoldanýǵa kirisip te ketti. Tap osy maqalany jazý barysynda, meniń ózimniń qatysýymmen sybaılas jemqorlyq sıpatyndaǵy bir qylmystyq is sotta qaralýda. Áýeli, tergeý organdary para alyp jatqan jerinen bir memlekettik mekemeniń qyzmetkerin qolǵa túsiredi. Alaıda, ol adam memlekettik qyzmetshi emes bolyp shyǵady. Tıisinshe sybaılas jemqorlyqtyń sýbektisi bola almaıtyndyqtan, ony bul aqshany óziniń bastyǵyna aparyp berýge nemese soǵan arnalǵan aqsha edi dep aıtýǵa úgitteıdi. Qyzmetker bas tartady, óıtkeni mekeme basshysy bul jaǵdaıdan múldem beıhabar edi. Sońynda ne boldy? Arada 3 apta ýaqyt ótkesin qyzmetkerdi esh qajettiligi bolmasa da, ýaqytsha oqshaýlaý ornyna aparyp qamaıdy. Sol jerde eki kún otyrǵan álgi qyzmetker «qylmysyn» tolyq moıyndap, aqshany negizi basshysyna aparýǵa tıisti edim degen jaýap beredi. Onyń tek osy jaýaby negizinde basshysy qamaýǵa alyndy. İs sotqa joldandy, al para alyp ustalǵan qyzmetker jaýaptylyqtan QR QK-niń 65 baby negizinde bosatylyp, ol seziktiden aıyptaý jaǵynyń kýásine aınalyp shyǵa keldi. 
2-shi mysal. Ol is sotta qaralyp oblystyq deńgeıdegi mekeme basshylary sottalyp ta ketti. Olar jergilikti deńgeıdegi klanaralyq qaqtyǵystyń qurbandary boldy. Quqyq qorǵaý organdary bul qaqtyǵysqa sottyń kúshi men álsiz jerlerin sheber paıdalana bildi. Másele bylaı, mekeme basshysyna qatysty «tapsyrys» alǵan quqyq qorǵaý organdary aldyn-ala «Pálenshıevtiń qylmysyn áshkereleý» úshin tergeý tobyn qurady (negizinde qylmys jasalǵannan keıin, sol qylmysty anyqtaý úshin qurylýǵa tıisti!), olar kelip sheneýniktiń ózine tıispeı, aldymen onyń mekemesine qarasty (podochetnyı) mekemelerdi tekserip bastaıdy. Sol mekemelerdiń basshylary men esepshileri qyzmetinen anyqtalǵan zań buzýshylyqtar boıynsha olardy aldymen qamaıdy, keıinnen «osynyń bárin oblystyq basshymyzdyń aıtýymen istedik» - degen jaýaptaryn alǵan soń, olarǵa qatysty qylmystyq is 65 bappen qysqartylyp, olar kýáge aınalady al, oblystyq mekeme basshylaryna aıyp taǵylady.
Ekonomıkalyq sıpattaǵy qylmystar kýágerlik jaýaptarmen emes, saraptamalar men qujatter negizinde dáleldenýge tıisti bolsa da, aıyp tek sol kýálerdiń jaýaptaryna quryldy. Tıisinshe qorǵaý tarapy da kýálerdiń jalǵan jaýaptaryn áshkereleýge tyrysty. Keıbir kýálerdiń jaýaptarynan sáıkessizdikter anyqtasaq, keıbiriniń jalǵan jaýap berip turǵanyn qujat túrinde de dáleldedik. Osynyń saldarynan ol kýáler tergeýde bergen jaýaptarynan sotta bas tartpaq bolyp edi, prokýror bizdiń kózimizdi baqyraıtyp qoıyp, «Qurmetti kýá, eger Siz tergeýde bergen jaýabyńyzdy qýattamasańyz, onda 65 bapty buzýǵa týra keledi» degen sózderinen keıin kýá amal joq, tergeýdegi jaýabyn qoldap shyǵa keldi. Osynyń bári bizdi bylaı qoıǵanda, ashyq sot tártibinde bolyp jatatyn jaǵdaılar. Eń qyzyǵy, sottyń, prokýrordyń ol sheshimin osy is sheńberinde buzýǵa quqyǵy joq. 
Osyndaıdan keıin ǵoı- el arasyndaǵy prokýror kúshti me, sot kúshti me degen áńgimelerdiń tyıylmaıtyny. 
Al, bunyń Konstıýsıaǵa ne qatysy bolýy múmkin dersiz? Konstıtýsıa boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynda sot tóreligin tek sot qana júzege asyrady (75 bap 1 bóligi).
Odan basqa, sot tóreligin iske asyrý jónindegi sottyń qyzmetine qandaı da bolsyn aralasýǵa jol berilmeıdi, jáne ol zań boıynsha jaýapkershilikke ákep soǵady (77 bap 2 bóligi).
Kimniń kináli, kimniń kinásiz jáne ol úshin qandaı jaza taǵaıyndaý jıyntyǵynda sot tóreligi degen uǵymdy bildiredi. 
Al, endi is júzinde ne kórip otyrmyz? Qylmys jasaǵan adamdy sotqa deıin, tergeý organdary jazadan bosatyp jiberedi, sot ol jumysqa ózdiginen esh aralasa almaıdy. Tek qana tergeý organdarynyń aldyna alyp kelgen adamyna qatysty úkim shyǵarýǵa májbúr. óz pikirim, bul qoldanystaǵy qylmystyq prosesýaldyq zań jobasynyń Bas Prokýratýra tarapynan daıyndalǵandyqtan bolyp otyrǵan jaǵdaı. Atalǵan zań Konstıtýsıaǵa, jalpy sot tóreligi prınsıpterine qaıshy keledi.

Abzal Quspan, zańger, qorǵaýshy (advokat)