Sózben salǵan sýret...

Sonaý, bala shaqtar kelip esime,
Oralamyn týǵan jerdiń keshine.
Kóktem kelse, taýǵa tartqan malshy aýyl.
Kók belderdi kýa etip kóshine!!

Tańǵy aýanyń jutyp taza tunyǵyn,
Qyr samaly ópken tıttı burymyn.
Balalyǵy kebejede qalǵyǵan,
Men, dalanyń ańǵal minez qyzymyn.

Iir - qıyr taý joldaryn shıyrlap,
Jetim bota qońyraýyn jıi yrǵap,
Taý basyna kúnmen birge órmelep,
Kóshken elge kórinetin uıir baq!!
( Amına Adaıhan qyzy)

Dál qazir ǵana, "Ertegi - bizdiń balalyq" atty Amına Adaıhanqyzynyń bir kerim óleńin oqyp, oılanyp otyrmyn. Oılanyp otyryp, tereń tolǵanyp otyrmyn. Qydyr - qıalym eski jurtqa, kóne qystaýǵa, ata mekenge attanyp ketti. Ony Amınanyń ǵajaıyp óleńi jetektep, alysqa birge ilestirip alyp ketti...
Nege ?
Bireýler , "bosqa qydyryp ketipti" dep oılanar. Bireýler "Bizde birge baryp qaıttyq" dep qýanar. Bireýler qylqydap sóz salar, jyltyldap tyrqyldap kúler, jyrtaqtap, mymqyldap qyljaqqa aınaldyrar...
Iá, bul ómirde, bul qoǵamda bári bar, bári bolar. Ony árkimniń sana sapasyna, ar tazalyǵyna , aqyndyq qarmyna amanattadym...ýaqyt – tarazy, oqyrman – ádil qazy. Baǵasyn asyqpaı bere jatar. Baǵa kútip, barmaq sanap otyrýǵa ýaqyt joq. Juqa júıke kótermeıdi...
El qalaı qydyrǵanyn ózi biledi. Men, óleńniń órteńdi joldarymen birge órmelep, "Bolashaq ótken, bolashaq ósken týǵan jerdiń qońyr kerimsal keshine kelip turmyn...
Bir jaıly tymyq tún ótti de, raýandap tań da atty. Arý kóktemniń , tap - taza , móp- móldir, túp - tunyq aýasyn simirip, Amına Adaıhan , aqyn arý qyz jazǵan týǵan jerge , aqyn arý ósken elge, súleı sulý týǵan ólkege óleń tarmaqtaryn qanat etip , jyldam úshyp jettim. Aqyn týǵan dalaǵa toımsyz kóz qydyrtyp , boz dalaǵa , boz saǵynyshpen boz kózben qarap turmyn...
Aqyn qyz, qandaı ǵajap jerde, ǵalmat dala tósinde dúnıege kelgen deshi. Qabaǵat sezimmen, alabat shabytpen aınalanyń bárine ǵashyq qarashyq uzatyp turmyn...
Byldyr – byldyr sóıleı bastaǵan, aıaǵyn apyl-tapyl basa bastaǵan, táp-tátti, súp - súıkimdi, bal qaımaq barmaqtaı qyzdyń tıtteı burmyn jibek maıda samal súıip, túıe qomyndaǵy qobdıda qalǵyp, túıe aıańymen birge terbelip, túıeli kóshpen, túıe órkeshinde, kók belderdi asyp kitip barady. Kádimgi qazaq kóshi, qazaq turmysy, qazaqtyń kóshpendi ómiri. Kóz de , oı da toııar emes. Qaraǵan saıyn qaraı beresiń. Túpsiz oıǵa súńgı beresiń.
Tań tamasha tańǵalar sýret. Tańǵajaıyp tań nuryndaı, taza talantpen salynǵan kóz toımas kartına. Qazaqtyń kóshpendi ómiriniń tiri kórnisi, iri belgisi, krimsal keremet tynysty . Qazaqtyń uly taý - jotalarynyń qońyr dalasynyń, tymsa tynysh tabıǵaty.
Anaǵan kóz qydyrtshy.
Túıe qomyndaǵy qobdıshadaǵy bal qyzdyń, baqytty ómiri , alańsyz qalǵyǵan, esh ýaıymyz sábı beınesi, lúp-lúp soqqan júrek tynysy óleń tarmaqtaryna taramdap sińip ketken. Ýyzdaı bolyp uıyp qalǵan. Aınala sullyqqa múlgip tynyp qalǵan.
Aıtar sóz joq.
Kórer kóz bar.
Tipten ǵajaıyp sýretkerlik. Jıeksiz sheberlik, shertpe sheshendik degen osy bolar-aý, sirá!?
Sýretkerliktiń de ólshemi, óleshniń de bólshegi, dáldiktiń de dáıegi, dáıektiń de máıegi bolady ǵoı. Sonyń bárin óz ornyna qoıa bilgen. Qarapaıym qazaq sózimen, qara kózimen ǵalamat kartına syza bilgen. Boıaýyn qandyryp, jetildirip, jelpindirip jeteli jetkize bilgen. Bekzat beınemen bebeýletip beıneleı bilgen.
Qarańyzshy, kóz arbaıtyn kórkemdik keńistik jasaǵan. oıdan oı týǵyzyp, oıdy jeteleıtin myń san boıaýlmen oqyrman júregin jep - jeńil jaýlaı bilgen.
" Aqyn" dep, " Aqyndyq" dep osyny aıtady.
Bal dıdar, bal balanyń baqytty qalǵyǵan beınesin kórip tursyz. Tyrnaqtaı qyzdyń kósh kerýenindegi ýyz uıqysymen - aq, ulanǵaıyr dalanyń uly sýretin, óte ádemi óleń jolymen óre salǵan. Kerim dalanyń kelisti kelbetin kelistirip syza salǵan. Kóz toımas kóktem jaılaýynyń kórkin kóz aldyǵa dóńgelentip ákele qoıǵan. Bul aqyn sheberligi, aqyn sýretkerligi dep tanyǵan ústine taný qajet.
Buǵan ılanbasqa, moıyndamasqa bolmas. Basyna kók shege qaqsa túsinbeıtin biteý bas, maýbas bolmasa... Sezimi bar, qıaly tiri, oıy iri , aqyn jandy, dala minezdi, dara bitimdi qazaq azamattary men azamatshalary óleńdi beı jaı, selqos oqymaıdy. Kózine kóp kórnisti túnetip, kóńiline kórkem syr uıalatyp oqyıdy.
Bul óleńniń tula boıy túnyp turǵan shyndyq. Tiri sýret, qyımyl qozǵalys, ádepti áreket. Dástúrli dúnıe tanymǵa qorylǵan oqıǵa.
Shyndyq qana emes, ónegeli óleńdi, órnekti beıneni qalaı jazýǵa, qalaı syıpattaýǵa berilen keremet jaýap. Óleń tilin qalaı qoldaný kerek ekenine jasalǵan tamasha usynys. Óleń sóz ónerindegi úlgi men ónege dep tanyǵan abzal bolar.
Aqyn qyz, bal kez, bala dáýreni ótken jerdi, erkeletip ósirgen eldi, baı baqytty, altyn besik dalany tutas aıtyp, qopara qazyp, qotara jazyp shımaılamaıdy, qyzyq qıyrǵa ,kúrdeli shyıyrǵa basyp sharshamaıdy. Tunyp turǵan tý dalanyń Tobylǵysy men Sekseýiliniń atyn ǵana atap, sodan kúlli qazaq dalasynyń sylqym sulý sýretin jasaı salady. Sosyn adam janynyń saǵynyshqa toly psıhıkalyq tereń ırimderine uıalaǵan saǵynysh sezimine selkeý túsirip almaı, kóp aıtyp kóbirshitpeı, az aıtyp, saz aıtyp ,nazdana aıtyp bir - eki tarmaq óleń jolyna syıǵyza syzyp dúp jetkizip, óz tuǵyryna qondyra qoıady. Sonysymen - aq , kóńildi balqytyp, qıaldy shalqytyp jiberedi.
Mundaı sezim syryn shuǵylaly shýaq nurǵa bólegen, óleń tarmaqtaryn oqyǵan oqyrmany da, jany jaı taýyp, rahat sezimge keneledi. Bir aýyq aýyr oıdan sergip, kóńil kúıi kóktedeı túrlenip, kóterilip qalady. Óleńdi de qaıta qaıra oqyp óte tereń lazzat alady.
Óleńniń kórkemdik kókjıegi tym keń, ulttyq tynysy da, shalqar uǵymdarǵa qurylǵan. Óleń sonsha qarapaıym, biraq sonsha sulý jyr, sonsha móldir syr. Óleńniń máni de, máıegi de óte uǵymdy. Jat sóz, bógde, bóten oı joq. Arý aqyn sóz uǵymdy bolmaı, oqyrmanǵa juǵymdy bolmaıtynyn áý basta - aq túsinegen.
Ary qaraı oı uzatyńyzshy, eger , myna dalada , osy ǵajap tirshilik tynysynyń sýreti bolmasa, tábıǵat qansha ádemi , kóz súrindirerdeı kórikti bolsa da,
Oǵan eshkim tańdanbas edi, tańdaı qaqpas edi. Óli tábıǵatqa qarap turyp - turyp, esh lazzat ala almaı, esh áser tappaı, boz kóńilmen boz dalada , bosqa turyp, bos kóńilmen qur qıalmen úıge oralar edi...
Áne, aqyn qyz osy jerde sulý tábıǵatty odan ary qulpyrta qubyltyp, óziniń balań keziniń bir jylt etken syrly sýretin dál berý arqyly eren obraz jasaǵan. Sezim boıaýyn óte qarapaıym sózben jetkizip, sol qarapaıym sózdiń qutty qudiretin erekshe ershimin tizbektep, eren beıne jasaǵan.
Óleń degen osy.
Óner degen de osy.
Osy bolǵanda da, bul jaı baıandaý emes, sóz ónerimen salǵan syrǵa toly, shynǵa toly shyńǵa aınalǵan sýret. Symbatty óleńmen órilgen óngeli kartına deýge bolady. Aýyz toltyryp maqtana da , maqtap ta aıtýǵa qaqymyz bar.
Siz , óleńdi ary qaraı oqyı berińiz . Odan da ǵajap, sýretter, jańa kartınalar kóz aldyńyzda marjandaı tizbektele beredi. " Iir - qıyr taý joldaryn shıyrlap, jetim bota qońyraýyn jıi yrǵap, taý basyna kúnmen birge órmelep " ketip bara jatady. Myna qubylysty sheber sýretshi bolsa, boıaýyn taýyp , oraıyn keltirip bir kóz tundyrar sýret syza qoııar edi.
Má, myna sýretke kóz qaıdan toısyn!! Qazaq kóshiniń kórkem kelbeti kóz aldyńda syzýly tur. Sýrretshi de mundaı dál, mundaı áseri etip syzyp, dúp keltirip beınelep bere almas - aý!!
Tutas dala, óleń tilimen, Amına tilimen bebeý qaǵyp sóılep tur. Symbatty dalanyń tasy da, taýy da, ormany, gúli de, aýasy, sýy, nýy da, mańyraǵan maly da, saıraǵan qúsy da, atqan tańy, batqan kúni de óleń kórkemdigin kókjıekke kóterip ketip barady. kóz arbap alysqa, aryǵa alyp barady.
Oǵan ne deısiz?!
Uly kósh - "taýdan asty, belden tústi. "Kóshken elge kórinbeıtin úıir baq" kórindi. Kóshken el kóktem jaılaýyndaǵy qutty qonys, tóldeýlike jetti. Qara qostyń qulaǵyn qalqıtyp tikti. Kerim keshki shaq . Tipten malshy aýyly dýmanǵa bólindi de ketti. Saıyn dalada saıran ómir bastalady. Qoı jamyraıdy, qozy shýlady, aqshamda bar atyrap, ǵajap tirshilik tynsyna toldy. Tórt túlik maldyń dybysy tórtkúl dúnıeni kózaım kórniskke aınalyp jiberdi...
Gúl kóktemniń kúni de, túni de túp - túgel dúrbirlegen tirshilikke, mándi ómir tynysyna aınalyp ta ketti. "Qara qostyń qulaǵy edireıip, morjasynan túnini qalqyp turdy " Óristen qoı qaıryp, jylqy quraılaǵan jigittiń daýysy emis - emis estildi. Bir keremet ánge saldy. Ol án ǵajap sezimdi oıatty. Saı salalar jylǵalarǵa jýynyp, kúngeı bettiń qary qashyp kóleńkege tyǵyldy. Astaýymen anasy qardy qopardy. Sol qoparǵan qar syqyrynan qyz tátti uıqydan oıandy. qar astynan shuǵynyq ta jarysa oıandy.
Mine , sheshedestirý , keıipteý degen kórkemdegish tásilder , kúmis teńgedeı syńǵyr qaǵyp, óleń órekterin odan ary qubyla qulpyrtyp jibergen. Úıde qyz oıandy, júzde shuǵynyq oıandy. Qandaı ǵajap Paralelızm deshi!?

Tóldeýlikke tirep attyń tumsyǵyn,
Kútetuǵyn gúl kóktemniń kún - túnin.
Qoı jamyrap, qozy shýlap aqshada,
Sharpıtuǵyn shartarapty tilsim ún!!

Qara qostyń edireıip qulaǵy,
Morjasynan túnin qalqyp turady.
Qoı qaıryp qurǵaılaǵan jigittiń,
Emis - emis estiletin bir áni.
( Amına Adaıhan qyzy)

Oılaný basqa, oıaný úlken qubylys.
Qyz oıandy. Oıanǵanda da, seri jigittiń jylqy qaıryp, qoı aıdap seterlete salǵan shekerdeı tátti daýysynan, ásem áninen oıandy. Asqar taýdy súıdi, arly azamatty qasterlep oıandy. Bárinen keremeti, kerekti deregi basqa jerde emes, taý qoınyndaǵy qulaǵy edireıgen qara qosta oıandy.
Jáı, oıanǵan joq, sylqym sezimmen oıandy.

Tárki etpegen , tadyr júgin táńiri,
Taýdy súıem, taý - tamasha, taý - uly.
Ot júrekti órtep júrgen áli kún,
Tobylǵy men sekseýildiń jalyny.
( Amına Adaıhanqyzy)

Tobylǵy men Sekseýildiń shoǵyndaı, jalyny men qyzýyndaı óshpes sezimmen sergip oıandy. Júregi lúpip , sezimi senimge tolyp oıandy.
Bul áleı sýret.
Ádemi beıne. Qaıtalanbas has qalamgerdiń súleı qalamynan týǵan qazaq kartınasy.
Muny bizdiń , qońyr minezdi, qońyr daýysty, qońyr óleńdi , qońyr taýda ósken, qońyr muńdy aqyn arýmyz, úndemeı júrip, aıqaılamaı júrip, bir ǵana óleńge syıǵyzdy da syza saldy. aqyryn basyp, anyq jazatyn Amına aqyn , aqyn arý. Óleńi qandaı sulý bolsa, ózi de, jan júregi de , dál sondaı sulý. Sezimi qandaı móldir bolsa, ómiri men óneri de , dál sondaı móldir.
Iá, óleń . Óleń bolǵanda da, qońyr syrmen órilgen, qońyr muńmen sezingen , qońyr sózben kestelengen órsi bıik , ógegisi kúshti qońyr óleń. Qazaqtyń ǵasyrlyq ǵumyrynyń joq , kúlli kóshpendi ómiriniń eń qysqa, eń nusqa syrǵa shomǵan sóz sýretimen syzylǵan óleń. Uly dalanyń bórte tósinde týyp, tutas rýhyn darhan dala baılyǵyna balqytyp ósken aqyn arýdyń óleńi. Siz tyńdańyzshy:

Dala ózi úıretntin danalyq,
Ertegi eken shirkin, bizdiń bplalyq.
San qaıtalap aıtsamdaǵy áńgime,
Túsinbeı júr, qulyndarym - qalalyq!
( Amına Adaıhanqyzy)

Amına, ǵajaıyp daladan ǵajap bilim aldy. Ólmes ónege aldy. Sóıtip, alǵan ónegesin óleńge aınaldyrdy. Sosyn ózi de ózgege de óner taǵylmyn emize bildi. Osy óleńinde bir kilt etkizip aıtqan nazy bar. Ol – tórt tam kúzetken, tóbesin bekitken qalalyqqa áńgimesin uqtyralmaı, dala taǵyzymyn sana sańlaýynan múmkindik taýyp quıa almaı, muńaıǵan beınesin jyt etkizedi. Sol jyt etken sózge qalalyq minezdiń mindi tusynyn tusap turyp kórsete salady. Bul buhardaı ashshy shyndyq. Ony bulqynyp, býlanyp, buldanyp aıtpaıdy. Erke sózben erkeletip, sylań qaqtyryp jep - jeńil jetkize salady. Bul óte úlken sheberlik deýge bolady. Tis qaqqan, tom-tom óleń órgizip, ataqtyń ór bıiginde júrgen qaqsal qalamgerlerdiń de, marǵasqa qalamynyna ildire bermeıtin shyndyq, óte názik nazdy sheberlik.
Amına, qaryndas saǵan tolaǵaı shyǵarmashylyq jetistikter tileımin!!
Sheberlikte shek joq. Teńizdi tamshysynan tany degen ǵoı. Men, óz oıymdy hatqa túsirip, ortaǵa uzattym!!

Bolat Bopaıuly
24.01.2023 .j. Almaty.