Qoǵamda atom elektr stansasy tóńireginde san túrli pikir bar. Oǵan sebep Chernobyl men Fýkýsımadaǵy apat, Semeı aımaǵyndaǵy ıadrolyq synaqtardan shoshynyp qalǵan halyqtyń AES jumysyna úmitinen qorqynyshy basym. Japonıa men AQSH sıaqty ǵylym-bilimi jan-jaqty damyǵan eldiń ózi tolyq qaýipsizdikti bere almaǵandyqtan, Qazaqstanda AES salýǵa qatysty el arasynda eki túrli pikir qalyptasqan. Iaǵnı, biri AES kerek emes dese, biri óndiris sektorlaryn jáne elektr energıasyna degen jalpy qajettilikterdi qanaǵattandyrýdaǵy berer múmkindikteri mol deıdi.

Atom stansasyn salý jáne onyń energetıkasyn ıgerý ońaı bola qoımasy anyq. Eń aldymen, tehnologıanyń tilin biletinder kerek. Sondyqtan Elbasy Qasym-Jomart Toqaev osy salada jumys isteıtin kásibı mamandardy daıarlaý qajet ekenin atap ótti. Áıtpese, beıbit atomdy damytý qıynǵa soǵady. Ýaqyt óte kele, kómirden elektr qýatyn óndirýge shekteý qoıylsa, atom elektr stansasyn salýdan basqa amal qalmaıdy dep otyr. Prezıdenttiń tapsyrmasymen bul másele boıynsha jalpyulttyq referendým ótkizilip, el talqylaýyna salynýda. Ortalyq saılaý komısıasy atom elektr stansasynyń qurylysy boıynsha referendým ótkizýge daıyndyq ústinde. Memleket basshysy naqty merzimi keıin anyqtalatynyn aıtty. Osy oraıda, ıadrolyq tehnologıalardy jetkize alatyn kompanıalardyń tizimi jasaldy:

• HPR-1000 qytaılyq CNNC kompanıasy;
• APR-1400 reaktory bar koreı KHNP kompanıasy;
• VVER-1200 jáne VVER-1000 reaktorlary bar Reseı Rosatom kompanıasy;
• EPR-1200 reaktory bar fransýz EDF kompanıasy.

Sarapshylar men mamandardyń pikiri

Maqsat Halyq, GSB UIB bıznesti taldaý ortalyǵynyń sarapshysy, ekonomıs.

–  AES salý týraly Reseı, Fransıa men Koreı memleketinen usynys túsken. Qaı el salǵany tıimdi álde táýeldilik bolmas úshin tehnıkany syrttan alyp ózimiz salǵanymyz durys pa?

–  Báribir de atom elektr stansasyn salǵan elderdiń bireýinen tehnıka alýymyz qajet. Biraq Reseı bolmaǵany durys dep oılaımyn. Óıtkeni shyǵynnyń bárin kótere almaımyz. Negizi muryndyq bolǵan reseılikter ózderi salyp beremiz dep otyr. Biraq biz úshin ol tıimsiz, táýeldigimizdi odan beter arttyryp alamyz. Qazaqstandaǵy AES pen energetıkasyn tolyǵymen reseılikter baqylaıtyn bolady. Qytaıdan da usynys túsken. Ony da quptamaımyn. Fransıa ne Ońtústik Koreıadan alǵan abzal.

– AES-tiń artyqshylyǵy men kemshiligin salystyrmaly túrde qarap, salmaqtasaq. Sheteldegi qaıǵyly jaǵdaı qaıtalansa, stansasynan keletin zardapty Qazaqstannyń ekonomıkasy kótere ala ma?

– Oryndy suraq. Shyndyǵyn aıtsaq, bul kúrdeli másele. Men AES salýdy qoldaýshylardyń ne múlde qarsy taraptyń adamy emespin. Búgin bolmasa da, erteńgi kúnniń enshisindegi is, tıimdi tustary da kóp. Mamandar da daıyn, búkil shıkizat bar. Qaýipsizdik jaıyna kelsek, oǵan bizdiń úkimet daıyn emes bolmaýy da múmkin.

– Qaýipsizdik máselesin ary qaraı qozǵasaq. Qazaqstandyq ǵalymdar men sol sala mamandary osy isti atqarýǵa qanshalyqty daıyn? Shetel tájirıbelerin qarasaq, apattardyń bári adam kinásinen boldy dep uıǵarym jasalǵan.

– Óz mamandarymyzdyń bilimine, biliktiligine kúmán keltirmeımin. Shet elde osy sala boıynsha eńbek etip keldi. Biraq Fýkýsımodaǵy jarylystyń ózin alsaq ta, jer silkinisi zardabynan bolǵan. Sol sıaqty Almaty da seısmıkalyq jaǵdaıy qaýipti aımaq. Jáne onyń qaýipsizdigine eshkim kepildik bere almaıdy.   

Murat Ótebaıuly, ardager jýrnalıs:

Bılik ózine qarasty aqparat quraldaryn, qoǵamdyq pikir kóshbasshylaryn tartyp, AES-tiń qaýipsizdigi týraly túsindirý jumystaryn júrgizip jatyr. AES salýdy qoldaıtyndardyń basty argýmenti: «Energıa tapshylyǵyn joıý úshin AES Qazaqstanǵa aýadaı qajet». Bul sarapshylardyń aıtýynsha, jańsaq pikir, jalǵan gıpoteza. Qazaqstandaǵy energetıka máselelerin eshqandaı AES-siz sheshýge bolady. AES-ten áldeqaıda tıimdi, qaýipsiz jáne únemdi etip, Ulttyq energetıkalyq júıemizdi tehnıkalyq jáne tehnologıalyq jaǵynan tolyq jańartqanymyzdyń ózi energıa óndirisi men ony saqtaý tıimdiligin 30-50 paıyzǵa deıin biraq kótere alady. Bul 10 AES bere alatyn energıadan da kóp. El bolashaǵy zor qýat kózderi – tıimdiligi tek kúsheıe beretin kún, jel jáne sý energetıkasy, ásirese jel elektr stansalary jaǵynan Qazaqstanǵa teń keletin el biren-saran bolar. Ońtústik óńirlerimizde kúnniń kózi tipti qysta da molynan jetedi. 2030 jylǵa deıin kún energetıkasynyń shyǵyndary 25 paıyzǵa azaıady. Endi bul bılik Balqashta AES saldy delik. Sosyn ne bolady? Qazaqstan men Reseıdiń energojúıesinde jumys istegen tájirıbeli, ozyq sarapshylardyń aıtýynsha, «Eger joba júzege assa, jyl saıyn 675 mıllıard teńgege artyq shyǵyndanamyz. Bul Qazaqstannyń ár azamaty elektr energıasynyń, sáıkesinshe, taýarlar men qyzmetter baǵasynyń qymbattaýyna baılanysty qazirgiden 35 myń teńgege artyq tóleıdi degen sóz». Sonda jyl saıyn 675 mıllıard teńgeden tóleımiz. Olar óz mıllıardtaryn qurylystan tabady ǵoı. Al biz sol mıllıardtardy jyldar boıy búkil el bolyp tóleımiz.Onyń ústine osyǵan deıingi Qazaqstandaǵy iri jobalardyń barlyǵy derlik korrýpsıamen aıaqtalǵanyn kórgen halyq bul jobanyń qarjysynda talan-tarajǵa túsip ketpesine kim kepil dep alańdaıtynyn joqqa shyǵarýǵa bolmas. Atom energıasy – ótken ǵasyrdyń eskirgen tehnologıasy, órkenıet ǵasyryndaǵy tyǵyryqqa tireıtin jol. 

Marat Baıdildáuly, qoǵam qaıratkeri:

– Qazirgi geosaıası jaǵdaıda atom elektr stansasyn salýdyń qajeti joq. Birinshiden daýysqa salatyn bolsa, Reseı utatyny aıdan anyq. Olar Afrıkada salǵan, Túrkıada stasasynyń qurylysyn júrgizip jatyr. Sony tilge tıek etip bizdiń elde de salýǵa tyrysady. Reseıdiń salý tehnologıasy Eýropadaǵy energetıka júıesinen 15-20 jylǵa keıindep qalǵan. Olar Qazaqstandy aıtqanyna kóndirip, aıdaǵanyna júrgizý úshin sony tetik retinde paıdalanady. Jumys barysyn úıretemiz dep óziniń ǵalymdaryn ákelip, basshylyqqa bekitedi. Saıası talaptarǵa kónbegen kezde mindetti túrde aıadrolyq qoqan-loqy jasaıtyn bolady.

Ekinshiden, qurylys salatyn kompanıaǵa kómektesemin deýshiler tabylady. Úlken qarajat júrgen jerde úlken korrýpsıa júredi! Qoldy bolǵan aqshanyń kesirinen qurylystyń sapasy nasharlaıdy. Baǵasy joǵarylaıdy da qaýipsizdik deńgeıi tómendeı túsedi. Jaqynda ǵana sybaılas jemqorlyqty qabyldaý ındeksi boıynsha elder tizimi shyqty. Sonda Qazaqstan astynan sanaǵanda ekinshi orynda tur. Bundaı senimi selkeý kezde úlken strategıalyq nysan salý qaýipti.

AES qaıda salynady?

Bul birneshe jyldan beri qoǵamda qyzý talqylanyp kele jatqan másele. Mamandardyń pikirinshe, qurylysqa qolaıly óńirdiń biri – «Úlken» aýyly. Ol jerge 1,4 GVttyq eki bloktan turatyn qýaty 2,8 GVt AES salynady dep josparlanyp otyr. "Qazaqstandyq Atom elektr stansalary" JSHS Jańa ıadrolyq jáne energetıkalyq tehnologıalar boıynsha ortalyq Kýrchatov qalasy men Úlken aýylyn qarastyrǵanda jer silkinisi jáne geologıalyq qubylystar, gıdrometeorologıalyq jáne gıdrologıalyq jaǵdaılar, boljamdy sý tutyný kólemi, AES qurylysynyń irgeles aýmaqtyń janýarlar men ósimdikterge áseri zertelgenin alǵa tartady. Úlken aýylynda iske asyrylmaǵan Balqash JES jobasynyń alańy bolǵandyqtan, ınfraqurylymy bar, jerdi tegisteý jumystary júrgizilgen dep sol jerdi tańdaǵan.

Elektr qazandyqtary arqyly kópqabatty úılerdi jylytyp otyrǵan aýyl turǵyndaryna eldi mekendi qaıta kórkeıtý úshin úlken qurylys salynýy belgili deńgeıde tıimdi-aq. Aıyna jalaqysynyń jartysynan kóbin jylýǵa berip, ólmestiń qamyn súrip júrgen el Balqashtyń sýyn ishedi. Ekonomıkalyq jaǵynan alǵanda, árıne, paıdasy mol, biraq kóldiń sýyna áseri bolýy múmkin be? Ekologtardyń pikirin tyńdap kóreıik.

Azamatqan Ámirtaı, ekolog:

– AES-ke alynatyn sý taza bolýy kerek. Shamamen 15 myń tonna sý syrttan ákelinedi jáne ol tek sýytý úshin ǵana paıdalanylmaq. Úshinshi bólik – muzdaǵyshyn iske qosatyn bolsa, sýdy qajet etpeıdi. Balqashtan sý almaıdy, sebebi onyń sýy jaramsyz.

– Úlken aýylynda AES salý tıimdi me álde basqa oryndardy qarastyrý kerek pe? Sizdiń pikirińiz.

– Ornalasqan jeri tıimdi. Ońtústik óńirlerge energıa jetkizýge yńǵaıly bolmaq, ortalyqqa da jaqyn. Bunda 1200 Mvt óndiriledi de úlken zaýyt-tehnıkalardyń paıdalanýyna beriledi. Qazir bári kómirdi paıdalanady, odan shyqqan tútin aýany lastap, densaýlyqqa keri áserin tıgizip jatyr. Sol úshin taza energıa kózin tabý mańyzdy. Al seısmıkalyq jaǵdaıyna kelsek, AES-tiń qurylysy óte berik, 20 baldyq shkalaǵa deıin jer silkinisin kóteredi.

Marat Baıdildáuly, jýrnalıs:

– Iadrolyq otyndy jaǵý úshin kóp mólsherde sý qajet. Qansha jerden qorǵanyshta bolsa da, belgili deńgeıde ekologıaǵa zıanyn tıgizedi. Demek, tutastaı Balqashty ekologıalyq apattyń aldyna ákelemiz. Ómir súrý jaǵdaıy nashar aýyldyń áleýetin kóteremiz, jumyspen qamtımyz degen sıaqty neshe túrli aıla sharǵylardy qoldanyp, AES salýǵa tyrysyp baǵady. Balqashtyń batys bóligi tushshy, shyǵys bóligi ashshy. Bular kóldiń sýyna zıan keltirmeıdi dep aldap otyr. Qaldyqtardy sol sýǵa tókpegende qaıda jiberedi? Eshqandaı sý kózi qajet bolmasa, nege Saryarqaǵa salamyz demeıdi?!

Sheteldik tájirıbeler

Jalpy eseppen alǵanda álemde 32 elde 394 GVt qýat kúshimen jumys isteıtin 440 AES bar. 54 energetıkalyq blok salyný ústinde, al 201-i belgili bir sebeptermen jabylyp qalǵan. Eń kóne jáne áli kúnge deıin jumys istep turǵan stansasy Shveısarıada ornalasqan. Al qýat kúshi jaǵynan alda turǵany Qytaıdyń Gýandýn provınsıasyndaǵy Taıshan stansasy, onyń kórsetkishi 4590 MVt.

Tarıhtaǵy eń alǵashqy apat 1979 jyly Amerıkadaǵy Trı-Maıl-Aılend stansasynda boldy. Reaktor qondyrǵysyndaǵy suıyqtyń aǵýy der kezinde anyqtalmaǵandyqtan, salqyndatý júıesi isten shyǵyp, aýaǵa radeaktivti ıod taraıdy. Eger ýaqytyly súzgini aýystyryp otyrsa, zalaly da az bolar edi deıdi mamandar. Stansanyń jumysy áli  kúnge deıin iske qosylmaǵan. Osy jaǵdaıdan keıin 2012 jylǵa deıin AQSH energıalyq blok salýdan tartynyp, dál osyndaı 71 qurylysty toqtatyp qoıǵan. Al búginde bul jolmen energıa alýdan kósh bastap otyr.

Dál osyndaı sebeppen 1986 jyly Ýkraınadaǵy Zaporoje stansasynda jarylys boldy. Qyzmetkerleri men avarıany joıýshylar tikeleı radıoaktıvti sáýlelenýdiń aýyr dozasyn aldy. Apattan keıingi alǵashqy úsh aıda 31 adam qaıtys boldy, taǵy 19 adam 1987-2004 jyldar aralyǵynda Chernobyl AES-indegi jarylystyń tikeleı zardabyn shekti. Búginde maıdan dalasynda turǵan stansada apat bolýy múmkin degen qaýesetter men boljamdar buqaralyq aqparat quraldarynda jıi aıtylyp júr. Qandaı da bir sebeptermen apat oryn alsa, radıasıalyq bult Eýropany aspanyn jaýyp, NATO-ny qaqtyǵysqa tartýy múmkin.

Kelesi úlken apat Japonıadaǵy «Fýkýsıma» stansasynda bolǵan. Taratý qurylǵylary, rezervtik generatorlar men batareıalar ornalasqan jertólelerdi sý basyp, toqtan ajyraǵan soń salqyndatý júıesi isten shyǵady. Apatty aldyn alýǵa qansha tyrysqanymen, is nasyrǵa shaýyp úshinshi blokta jarylys bolady. Sý tasqynynyń saldary bolǵanyna qaramastan, sarapshylar qorǵanys júıesi bundaı úlken apatqa daıyn bolmaǵanyn jáne mekeme basshylyǵy men úkimet jyldam nusqaýlyq bere almaǵan dep sheshim shyǵardy.

Atalǵan úsh apattyń da sebebi adam aǵattyǵynan boldy. On jyl ótse de Japonıanyń soltústik-shyǵysyndaǵy birneshe qala áli jabyq. Iadrolyq qaldyqtar men mıllıon tonnadan astam radıoaktıvti sýdy shyǵarý úshin júzdegen myń jumysshy qajet jáne bul 30-40 jylǵa sozylýy múmkin dep otyr.

AQSH pen Japonıanyń ózi qaýipsizdikti qamtamasyz ete almady, jarylystan týǵan úlken kólemdegi zardapqa daıyn bolmady. AES jumysy shyǵyny kóp kómir jaǵatyn stansalarǵa qaraǵanda tıimdi ekeni anyq. Biraq jarylys bolsa, bir bloktyń ózinen týatyn zalal on jyldyq jalpy ishki ónimge teń túsetin zıan keltiredi.

AES-te aqaýlar shyqqan jaǵdaıda, zalaly qandaı bolady?

Stansadaǵy aqaýlar eki negizgi zaqymdaýshy faktorǵa ákep soqtyrýy múmkin. Atap aıtqanda: radıasıalyq áser (tikeleı áser etý) jáne sýdy, topyraqty, shańdy jáne radıasıalyq áser etý aımaǵynda bolǵan kez kelgen obektilerdi álsiz sáýlelený kózine aınaldyratyn radıoaktıvti lastaný. Buǵan qosa, úlken jarylystar men órt shyǵý qaýpi bar.

Eń qaýiptisi – tikeleı sáýlelený. Ol nebári birneshe saǵat nemese mınýtqa sozylýy múmkin, biraq ıondaýshy sáýlelenýdiń kúshine baılanysty adam densaýlyǵyna zor nuqsan keledi, 10 gr-dan assa birden ólip ketýi de múmkin. Ár túrli radıasıalyq  jaraqattar: radıasıalyq (kúıik, dermatıt, pnevmonıt jáne t.b.) jedel sáýle aýrýy paıda bolady.  Gr (100 rad) mólsheriniń ózi aýrýdyń alǵashqy belgilerine ákep soqtyrady, al 1 Gr-dan asqan jaǵdaıda julyn júıke júıesiniń ne ishek-qurylys zaqymdanady. 

AES jarylǵan kezde aýaǵa radıoızotop (ıod-129, ıod-131)  taraıdy. Ioddyń bul túrleri álfa, betta, gamma-sáýlelený energıasyn adam tánine jyldam taratady. Aǵza jasýshalarynda fotohımıalyq reaksıa bastalyp, DNQ-ǵa zaqym keltiredi, nátıjesinde qaterli isikke shaldyqtyrady, mýtasıa paıda bolady. Radıasıa saldarynan ómirlik mańyzdy organdar – qanaınalym, júıke, as qorytý júıesiniń jumysy nasharlaıdy. Ásirese sáýlelený qalqansha bezine qaýipti.

         P.S. Mamandardyń pikirinshe, energıa tapshylyǵy oryn alatyn kórinedi. Soǵan oraı atom energıasynyń baǵasy da turaqty túrde ósip jatyr. Iaǵnı atom energıasy qoljetimdi energıalardyń ishindegi eń qymbaty. Osy kúnge deıin Qazaqstanda salynǵan úlken jobalardyń barlyǵy korrýpsıamen aıaqtalǵanyn eskersek, qurylysqa bólingen aqsha talan-tarajǵa salynyp ketpeıtinine kepildik joq. Reseıge saldyrtqan jaǵdaıda bılikti qoldaryna berip qoıǵanmen teń bolmaı ma?! Ýkraınaǵa soǵys ashyp jatqanyn kóre tura, qasqyrdyń apanyna toǵytylý álde saıası aıla-tásil, álde aqymaqtyq bolar.

Ásem Jumaqan