Turmystyq zorlyq-zombylyq, sýısıd, ótelmegen nesıe, ajyrasý, jumyssyzdyq, qylmys... Bul áleýmettik qıyndyqtardyń arasynda ortaq nárse bar ma? Nelikten qazaqstandyq azamattar qumar oıynǵa táýeldi? Munyń birqatar sebebi men saldaryn Qamshy.kz aqparattyq agenttigi oqyrman nazaryna usynady.

Kórinbeıtin oıynshylar

Shilde aıynyń basynda Qasym-Jomart Toqaev beıresmı túrde "lýdomanıaǵa qarsy zań" dep ataǵan qujatqa qol qoıdy. Ol qumar oıyndarǵa qatysa almaıtyndardyń sheńberin edáýir keńeıtti, býkmekerlik keńseler men lotereıa uıymdastyrýshylarynyń jumysyn shektedi. Zań 3,5 mıllıonnan astam qazaqstandyqtarǵa qumar oıyndaryn oınaýǵa tyıym salady. Biraq elde oıynǵa táýeldilikten zardap shegetin qansha adam bar?

Resmı túrde – barlyǵy 19 adam. Bul týraly shilde aıynda týrızm jáne sport vıse-mınıstri Mıras Tólebaev málimdedi. Kóptegen qazaqstandyqtarǵa memlekettik klınıkalarda "lýdomanıa" dıagnozy qoıyldy. Shyn máninde, qumar oıyndarǵa táýeldilik keń taralǵan: jaı ǵana qumar oıynshylar memlekettik mekemelerde tirkelýdi unatpaıdy.

Al Qazaqstandaǵy lúdomandar sanynyń beıresmı baǵalary rýletka kómegimen jasalǵandaı ártúrli. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi 36 myń adamdy quraıdy. Depýtat Lázzat Ramazanova 2023 jyly qazaqstandyq oıynshylardyń sanyn 350 myń adamǵa baǵalap, bul stavkany birden 10 esege kóterdi. Jaqynda Almatynyń Respýblıkalyq psıhıkalyq densaýlyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy bas dırektorynyń orynbasary Dáýlet Baıpeıisov va-bankke bardy: ol Qazaqstanda 440 myń lúdoman ómir súre alady dep eseptedi. Biraq bul boljamdardyń barlyǵy faktilerge emes, matematıkalyq modeldeýge negizdelgen.

Mundaı belgisizdik depýtattar men qoǵam belsendilerine kez-kelgen áleýmettik apattardy lýdomanıamen baılanystyrýǵa kedergi keltirmeıdi. Eldegi ajyrasýlardyń 40% - dan 70% - na deıin qumar oıyndarǵa degen qushtarlyqpen baılanysty, jyl saıyn júzdegen sýısıd sol sebepti jasalady, al qazaqstandyqtardyń ósip kele jatqan nesıelendirilýi oıynǵa táýeldilikten tikeleı týyndaıdy. Bul talaptardyń kópshiligi dáleldenbeıdi, bul olardyń bir BAQ-tan ekinshisine kóshýine kedergi bolmaıdy.

Áleýmettanýshy Sabına Shaımerdenova, "Jastar" ǴZO áleýmettanýlyq zertteýler jáne boljaý basqarmasynyń basshysy: Qazaqstanda lýdomanıa boıynsha naqty statısıka joq ekenin moıyndaıdy. Bul taqyryptyń sezimtaldyǵyna baılanysty: táýeldiligi bar adamdardyń kópshiligi ashyq túrde kómek suramaıdy. Sondyqtan qazaqstandyq oıynshylardyń sanyn shamamen ǵana baǵalaýǵa bolady.

"Jastar ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń sosıologıalyq zertteýiniń janama derekterine sáıkes, elde qumar oıyndar oınaıtyn jáne ony jaman ádet retinde atap ótetin jastar sanynyń belgili bir ósýi baıqalady. 2022 jyly bul kórsetkish 1,2 %, al 2023 jyly 3% boldy. Dınamıka bar, biraq qansha lúdoman bar ekenine naqty jaýap berý qıyn", — deıdi Sabına Shaımerdenova.

Oıynǵa táýeldiligi nemese onyń paıda bolý qaýpi bar adamdardyń naqty sanyn azdy-kópti baǵalaýǵa arnaıy qyzmet múmkindik beredi, ony naýryz aıynda SDIAÓM-niń sol kezdegi basshysy Baǵdat Mýsın jarıalady. Bul servıs qazaqstandyqtarǵa qumar oıyndar men bás tigýlerge óz erkimen shekteý qoıýǵa múmkindik beredi. Tamyz aıynyń sońyna qaraı bul qyzmetti 150 myń adam paıdalandy. Alaıda, zańgerler mundaı ózin-ózi shekteýdi de aıla-amalmen aınalyp ótýge bolatyndyǵyn aıtady.

"Keıde alaıaqtyqqa baılanysty jaǵdaılar bolady. Mysaly, adam ózin-ózi shekteıdi dep jarıalaıdy, birden oıyn mekemesine kiredi, ony ótkizip jiberedi, óıtkeni baza ótinishti áli óńdemegen. Eger adam jeńse, ol óziniń ózin-ózi shekteıtin mártebesi týraly esep bermeıdi, eger shyǵyn oryn alsa, onda joǵalǵan qarajatty qaıtarý týraly talaptar bar jáne t. b.", - dedi "Kazıno operatorlarynyń Ulttyq qaýymdastyǵy" ZTB zańgeri Artem Tımoshenko aıtady.

Psıholog Lúdmıla Doljıkova: Lýdomanıa – bul dıagnoz. Ony áleýmettanýshylar nemese sheneýnikter emes, dárigerler qoıýy kerek. Sondyqtan elde resmı túrde ondaǵan lúdomandar bar, al beıresmı túrde oıynǵa táýeldilik áldeqaıda kóp adamdarda bolýy múmkin. Másele sózsiz, biraq jasyryn, óıtkeni naǵyz lúdomandar sırek kómekke júginedi. Kóbinese olar sottalýdan qorqady nemese ózderiniń oıynǵa degen qushtarlyǵyn qaýipti nárse dep sanamaıdy.

"Lýdomanıa-bul dıagnoz. Bul dıagnoz resmı túrde anyqtalǵan adamdardy lýdomandar dep ataýǵa bolady. Áleýmettik baǵalaýlar, árıne, osy táýeldilikke ıe bolýy múmkin sanatqa kirýi múmkin, biraq sodan keıin adam oıynǵa táýeldi dep aıtý durysyraq bolady", dep aıtty Lúdmıla Doljıkova.

Lýdamannyń psıhologıalyq portreti

Oıynǵa táýeldilikten zardap shegetin osy Shartty 150 myń qazaqstandyq kim? Eger ádettegi lýdomannyń Áleýmettik jáne psıhologıalyq portretin jasaýǵa bolatyn bolsa, bul mundaı adamdardy aldyn-ala anyqtaýǵa jáne olar úshin arnaıy qoldaý baǵdarlamalaryn jasaýǵa múmkindik beredi. Biraq áleýmettanýshylardyń aıtýynsha, mundaı portret joq. Tek bulyńǵyr krıterııler bar, olar boıynsha qazaqstandyqtardyń "alǵa jyljý"qaýpi bar ekenin elestetýge bolady.

"Lýdomandar arasynda er adamdar jıi kezdesedi. Áıelderdiń paıyzy az bolǵanymen, olarmen jumys isteý qıynyraq, óıtkeni olarda mańyzdy deńgeıler men aýyr zardaptar bar. Ádettegi lúdoman úshin belgili bir jas sanatyn bekitý múmkin emes, óıtkeni is júzinde 14 jastan 60 jasqa deıin nemese odan da kóp barlyq jas sanattary bar. Týystary men jaqyndary úshin dabyl sıgnaldary turaqty qarjylyq problemalar bolýy kerek — aqshanyń, nesıelerdiń, qaryzdardyń bolmaýy", dep aıtady Sabına Shaımerdenova.

Psıholog Lúdmıla Doljıkova oıynǵa táýeldilik birqatar faktorlardan turady — psıhologıalyq, bıologıalyq, áleýmettik.

"Psıhologıalyq faktorlarǵa jeke erekshelikter jatady-ózin-ózi retteýdiń tómendigi, emosıonaldy turaqsyzdyq nemese ımpúlsıvtilik, adamnyń dereý syıaqy alý qajettiligi. Áleýmettik faktorlar-Dostardyń áseri, nesıelerdiń, nesıelerdiń bolýy. Eger adam turaqty negizde oınaıtyn bolsa, onyń mıy ádette táýekel sezimderine, Jeńiske baılanysty lázzat alýǵa úırenedi. Bul táýeldiliktiń qalyptasýyna ákeledi. Adam únemi oınaǵan kezde, bul onyń minez — qulqyn nyǵaıtady, tez lázzat alý jáne nátıje alý úshin Oıyndy qaıtalaý qajettiligi týyndaıdy", - dep túsindirdi Lúdmıla Doljıkova.

Lýdomandar kognıtıvti qateler dep atalady. Adam jeńiske senimdi jáne únemi bir áreketti jalǵastyrady, tipti únemi aqshasyn joǵaltady. Kelesi kezdeısoq oqıǵanyń nátıjesi aldyńǵy oqıǵadan ózgeshe bolatynyna senimdilik "oıynshynyń qateligi" dep atalady. Sonymen qatar, oıynǵa ený stress pen mazasyzdyqty azaıtýdyń tásili bolýy múmkin jáne bul táýeldiliktiń paıda bolýyna ákeledi.

Oıynshylarǵa tán negizgi qasıetter – ımpúlsıvtilik, ózin-ózi baqylaýdyń álsizdigi, ózin-ózi baǵalaýdyń tómen deńgeıi, jaǵymsyz oılar men depressıaǵa beıimdilik. Sonymen qatar, dofamın (qýanysh pen lázzat sezimine jaýap beretin gormondardyń biri) jáne kortızol (stress gormony) óndirisinde problemalar táýeldiliktiń paıda bolýyna ákelýi múmkin. Mundaı beıimdilikti psıhologıalyq ádistermen de, medısınalyq ádistermen de anyqtaýǵa bolady-mysaly, MRT kómegimen. Keıbir jaǵdaılarda bul tipti otbasynda táýeldilik tarıhy bolǵan kezde genetıkalyq máseleler týraly bolýy múmkin.

Biraq ımpúlsıvtilik, erik-jigerdiń álsizdigi, ózin-ózi baqylaý problemalary jáne jaǵymsyz oılardy jeńe almaý lýdomandar úshin qalypty jaǵdaı. Dál osyndaı problemalar basqa táýeldilikterdiń negizinde jatyr: alkogolızm, nashaqorlyq jáne t.b. Sondyqtan áleýetti lýdomandy qalaı ajyratýǵa bolatyny týraly ámbebap resept joq jáne oıyndardan oqshaýlanǵan adamnyń alkogólge nemese tyıym salynǵan zattarǵa baılanysty buzylmaıtynyna kepildik joq.

Qumar oıyndar naryǵyna tikeleı qatysy bar adamdar kazınoǵa kelýshiler, sporttyq stavkalardy unatatyndar jáne onlaın oınaýdy unatatyndar arasynda úlken aıyrmashylyqtar bar ekenin atap ótedi. Tıisinshe, olardyń qumar oıynshy bolý qaýpi ártúrli. Mysaly, kazınoǵa kirý úshin kúsh salý kerek. Sondaı-aq oıyn mekemeleri iri qalalardan alys ornalasqan arnaıy aımaqtarda ornalasqan jáne barlyǵyna birdeı ruqsat etilmeıdi.

"Ádette, kazıno klıentteri – baı adamdar, olar úshin kazınoǵa barý stavka túrindegi baqylanatyn táýekelmen, sondaı-aq jeńiske jetý múmkindigimen baılanysty demalys túri. Shyn máninde, bul demalýǵa, jaǵymdy jerde ýaqyt ótkizýge, aralasýǵa, stavkalar qoıýǵa nemese stressten arylýǵa kelgen adamdar", — deıdi "Kazıno operatorlarynyń ulttyq qaýymdastyǵy" zańgeri Artem Tımoshenko.