Sóz tórkini

      Sózdi kitaptyń ataýynan bastaıyq. Aq búrlen sózi eki bólikten turady:
      1. “Aq” – qazaq tilinde tazalyqty, páktikti, jaryqtyqty jáne qasıettilikti bildiredi.
     2. “Búrlen” – búrshiktený, gúldený nemese jańa ósip shyqqan nárseni beıneleıdi. Bul sóz tabıǵattyń jańarýy men kórkeıýin meńzeıdi.

                      Etımologıalyq máni

      “Aq búrlen” – aq qardyń astynan búrshik jarýǵa daıyndalǵan ósimdikti nemese tabıǵattyń aq qarmen kómkerilip, jańarýǵa bet alǵan kúıin beıneleıtin sóz tirkesi. Ol tazalyq pen ósýdiń, tabıǵı jańǵyrýdyń sımvoly retinde qoldanylady. Aqyn óleń jınaǵyna bul atty tekten-tek qoımaǵan.

                         Óleń men avtor

       «Aq búrlen» jyr jınaǵy – Silamhat Seıithamzaulynyń júrek dúrsili, jan dúnıesiniń aınasy ispettes. Bul kitap tek aq paraqqa túsirilgen ánsheıin uıqasqa qul bolǵan sózderdiń tizbegi ǵana emes, uly rýhtyń shyńyraýynan kúmbirli kúı tartqan názik áýenge toly ádemi álem, suńǵyla jyr. Aqyn óreli óleńderimen ómirdiń boıaýyn qanyq etip berip, oqyrmannyń janyna sol boıaýlardyń jylýyn sińirip, ony sylqym sezimge bólep usynady.
       Silamhat Seıithamzaulynyń «Aq búrlen» atty jyr jınaǵy – dál osyndaı jandy terbeıtin, sezimdi baýrap alatyn, ómir men ónerdi egiz órnektegen ónegeli týyndy.
      Bul jınaq – aqynnyń jan dúnıesinen tereńnen qaınap shyǵyp, sanasynda ábden pisip jetilip, óleń tarazysynda talǵampazdyqpen ólshenip, óner sýymen sýarylyp baryp oqyrmanǵa jol tartqan jemisti shyǵarmasy. Jınaqtaǵy árbir óleń joly oqyrmandy birde muńaıtyp, birde qýanyshqa bóleıtin erekshe rýhanı qazyna. Onyń árbir óleńinde ómirdiń shynaıylyǵy, bolmystyń tazalyǵy, ultqa degen súıispenshilik pen adamzattyq bıik qundylyqtar aıyryqsha aıshyqtalǵan.
      Aqyn ómir men ólim, qýanysh pen qaıǵy, jaqsylyq pen qıyndyq, jaýyzdyq pen meıirimdilik, arlylyq pen opasyzdyq, qýlyq pen ańqaýlyq sekildi adam balasynyń máńgilik taqyryptaryna tereń boılap, olardy fılosofıalyq turǵyda kókjıegine jetkizip, óleń sózdiń qudiretimen óner týyndysy etip órbitedi.

                      Óleń taqyryptary

  Silamhat Seıithamzaulynyń «Aq búrlen» jınaǵynyń negizgi ózegi – ulttyq sana men tarıhı murany dáripteı otyryp, halqymyzdyń azattyq jolyndaǵy kúresi men batyrlyq shejiresin jyrlaý. Ásirese, «Baıtaılaq! Baıtaılaq!» jáne «İl tórińe Jánibektiń naızasyn» óleńderinde qazaq halqynyń jaýgershilik dáýiri, Abylaı han men Er Jánibek batyrdyń tulǵalary joǵary kórkemdikpen somdalǵan. Bul taqyryptar qazirgi jastardyń tarıhı sanasyn qalyptastyrýǵa jáne ulttyq rýhty kóterýge baǵyttalǵan.
     Ulttyq uran men rýh:
    Aqyn batyrlardy uran retinde jyrlap, ótken tarıhty búgingi kúnmen sabaqtastyrady. Mysaly, «Baıtaılaq! Baıtaılaq!» jyrynda Abaq Kereıdiń erligi men qazaq halqynyń jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúresi aıqyn beınelengen.
      Bolmystyń máńgilik máseleleri:
     «Besik penen beıittiń arasynda» atty óleńinde fılosofıalyq oılar, adamnyń qysqa ǵumyry men ómirdiń máni týraly tereń tolǵanystar beriledi.

                      Kórkemdik ereksheligi

     Silamhattyń óleńderi tereń metaforalar men ulttyq poetıkalyq tilmen órnektelgen.
Jınaqta:
      Ulttyq sımvoldar men epıtetter jıi qoldanylǵan. Mysaly, «Azý tisi shyqyrlap», «Tebingisi syqyrlap», «Shoqparlary dúrildep» degen tirkesterde batyrlyq rýh pen shaıqas sahnasy kórkem sýretteledi.
      Dybystyq úndestik: Avtor jyrlarynda alıterasıa men asonans ádisterin sheber qoldanǵan. Máselen, «Soıyldary sartyldap, Naızalary jarqyldap» degen joldarda dybystyq qaıtalamalar batyrlardyń aıbaryn kúsheıte túsedi.
     Tarıhı reńk pen leksıka: Avtor eski qazaq sózderin, tarıhı uǵymdar men ataýlardy oryndy qoldana otyryp, óleńderge tereń maǵyna syılaǵan. Uran, arýaq, Er Jánibek, Baıtaılaq sekildi esimder men termınder tarıhı-poetıkalyq keńistikti baıytady.

                       Problematıkasy

      Jınaqta ulttyq birlik, batyrlyq pen eldik máselesi kóteriledi. Avtordyń basty nazary – ulttyq táýelsizdiktiń qadirin uǵyndyrý, búgingi urpaqty ótkenmen baılanystyrý. Biraq bul máselelerdi talqylaý barysynda avtor qazirgi qoǵamdaǵy kemshilikterdi de syn tezine alady. Mysaly:
       Máńgúrttik: «Ne dese de es-aqyly bútindeý, Shala qazaq artyq eken máńgúrtten!» degen joldarda ulttyq sana men birlikke qarsy shyǵatyn keıbir tulǵalar synalady.
      Ulttyq tarıhqa qurmettiń azaıýy: Avtor jańa býynnyń rýhanı muradan alystap bara jatqanyna alańdaıdy. Bul «Máńgúrtterdiń mıyna sáýle túsir» degen ótinishten aıqyn kórinedi.

           Jınaqtyń rýhanı qundylyǵy

     «Aq búrlen» – tek jyr jınaǵy ǵana emes, ómir kitaby. Ómirdiń máni men maqsatyna úńilý, tirshiliktiń ótpeliligi men máńgiligin salystyrý aqynnyń basty taqyryptarynyń biri. Ásirese, týystyq qarym-qatynastarǵa, jaqyn adamdarynyń qazasyna arnalǵan óleńderi oqyrmandy muńǵa batyryp qana qoımaı, ómirdiń ár sátin qadirleýge shaqyrady. Aqynnyń shynaıy emosıalary, ózekti órter qasireti ár shýmaqtan aıqyn seziledi.
      Silamhattyń týyndylaryndaǵy taǵy bir erekshelik – ulttyq rýh. Ol qazaqy dástúr men rýhanıatty saqtaýdyń bıik úlgisin kórsetedi. «Qazaq tili», «Ersultanǵa», «Qyzdaryma» syndy óleńderinde urpaqqa úlgi-ónege bolatyn ulttyq tárbıe nasıhattalady. Aqyn úshin til – ulttyń jany, al salt-dástúr – onyń rýhanı tiregi. Mundaı týyndylar táýelsiz eldiń búgingi óskeleń urpaǵyna baǵyttalǵan aq jol ispetti.

         Shyǵarmanyń poetıkalyq qýaty

      Aqynnyń tili – qarapaıym, biraq tereń. Onyń poezıasy salmaqty oıǵa, názik sezimge toly. Óleńderinde ulttyq naqysh pen zamanaýı uǵymdar bir-birimen úılesim tapqan. Aqyn shynaıylyqtan aınymaı, oqyrmannyń janyna jaqyn, júregine jyly tıetin sózderdi paıdalanady. Bul – sheberliktiń aıqyn kórinisi.
     «Aq búrlen» jınaǵyndaǵy fılosofıalyq oılar men ómirge degen mahabbat bir arnaǵa toǵysyp, oqyrmanyn tebirentedi. Aqyn óleńderin oqyǵan saıyn onyń ómirge kózqarasyn, aqyl-parasaty men adamgershiligin tereń túsinesiń. Ol árbir sózin júrekpen jazǵanyn, ishki tolǵanystarynyń óleń joldaryna aınalǵanyn aıqyn sezdiredi.

            Ómirden óleńge aınalǵan mura

     “Aq búrlen” – ýaqyttyń sýyq jeline qarsy gúlin búrip, tamyryn tereńge jibergen ómir aǵashy sekildi. Aqynnyń shyǵarmashylyq murasy – tek onyń ǵana emes, oqyrmannyń da rýhanı azyǵy. Bul jınaq jaqynyn joǵaltyp, qaıǵyrǵan janǵa – medet, ómirden mán izdegen oqyrmanǵa – baǵdar, ulttyq qundylyqty qasterlegen urpaqqa – rýhanı kúsh syılaıdy.
       Silamhat Seıithamzaulynyń bul eńbegi – onyń jyr álemindegi shoqtyǵy bıik týyndysy ǵana emes, qazaq ádebıetiniń qazynasyna qosylǵan qundy úles. “Aq búrlen” – ómirdiń shýaqty sátteri men kóleńkeli tustaryn ásem úılestire bilgen shynaıy poezıanyń jemisi. Jınaqty oqı otyryp, oqyrman ózin de, ómirdi de jańa qyrynan tanı túsedi.
    Jınaqtyń ár betinde – júrek jylýy, ár shýmaǵynda – ómir sáýlesi bar. “Aq búrlen” – oqyrmanyn oılandyratyn, ómir jaıly tolǵandyratyn erekshe týyndy. Ómir mánin túsingisi keletin, jan dúnıesin baıytqysy keletin kez kelgen oqyrman bul jınaqtan ózine qajetti nárseni tabary sózsiz.

             «Oralhan Bókeıge» óleńi

      Bul óleń uly jazýshy Oralhan Bókeıdiń rýhyna arnalǵan tereń sezim men qurmetke toly týyndy. Óleńniń negizgi taqyryby – Altaıdan shyqqan qos tulǵanyń rýhanı baılanysy arqyly Oralhan Bókeıdiń shyǵarmashylyq murasyn ulyqtaý jáne onyń qazaq ádebıetindegi erekshe ornyn kórsetý. Aqyn Oralhan Bókeıdiń tabıǵat pen adam bolmysyn astastyrǵan tereń oıshyldyǵy men ádebıettegi óshpes izin máńgi jasaıdy degen senimin jetkizedi.
      Tabıǵat: Altaı – Oralhannyń týǵan jeri, onyń shyǵarmashylyǵynyń qaınar kózi.
      Obrazdar: Kóshken bult, qarly shyń, ný qaraǵaı – Oralhan bolmysynyń keńdigi men bıiktigin beıneleıdi.
      Metaforalar: Tolqyn bolyp kúrkiredi, jalaýdy tik kóterdi – Oralhannyń ómirlik ustanymy men shyǵarmashylyq batyldyǵyn asqaqtata kórsetedi.

             «Saǵyndym ǵoı, Sulýtal,
                    Qaıyńdy-aý!» óleńi

     Aqynnyń týǵan jerine degen sheksiz saǵynyshyn sýrettegen bul óleńde tabıǵat sulýlyǵy men balalyq shaq estelikteri názik sezimmen beriledi.
      Sulýtal men Qaıyńdy – týǵan jerdiń tabıǵı sulýlyǵynyń sımvoly.
      Beles – balalyq shaqtyń belgisi, ótken ómirdiń elesi.
      «Jaýyp tur alǵashqy qar» óleńi
     Bul óleńde alǵashqy qar tabıǵattyń tazarýyn, adamnyń úmitin jańartýyn sıpattaıdy. Qardyń aqtyǵy – páktik pen jańarýdyń belgisi, al keń dala – sheksizdik pen jańarýdyń kórinisi. Óleń tabıǵat pen adamnyń arasyndaǵy úılesimdi názik sheberlikpen sýretteıdi.

                  «Arýaqtyń ókpesi» óleńi

      Ulttyq til men dástúrdiń joǵalýyna degen tereń ókinish sýrettelgen. Ata-baba rýhyna adaldyq – ulttyń paryzy.
      Arýaq – ata-baba rýhy, ulttyq muranyń sımvoly.
      Uly sóz – tildiń qundylyǵy men onyń joǵalmaý kerektigi týraly oıdy beıneleıdi.

                     «Qansonar» óleńi

    Qansonar sátin sýretteı otyryp, qazaq halqynyń rýhanı asqaqtyǵy men ańshylyq dástúri dáripteledi.
     Qyran – erkindik pen bıiktik sımvoly.
     Saıatshy – dástúrdi saqtaýshy tulǵa.

              «Qustar qaıtqanda» óleńi

    Qustardyń jyly jaqqa qaıtýy arqyly ómirdiń ótkinshiligi men úmittiń máńgiligi beınelenedi.
    Qustar – ýaqyttyń ótpeliligi men jańarýdyń belgisi.
    Kóktem – ómirdiń jańarý sımvoly.

     «Qazaq shaly sekseninde sal-seri»
                                  óleńi

     Bul óleńde qazaq qarıalarynyń ómirge degen kózqarasy, rýhanı baılyǵy men dana beınesi sıpattalady. Aqyn ákesiniń asyl qasıetterin jalpy qazaq qarıalarynyń obrazy arqyly ulttyq bolmystyń bıik úlgisine aınaldyrady.
    Qazaq qarıasy – danalyqtyń, ulttyq rýhtyń jáne adamgershiliktiń sımvoly.
    Metaforalar: «Qyran qustaı tuǵyrynda sańqyldap» – qarıanyń rýhanı asqaqtyǵyn beıneleıdi.

                            Túıin sóz

       Silamhat Seıithamzauly – qazaq poezıasyna ózindik ún, tereń oı ákelgen daryndy tulǵa. Onyń «Aq búrlen» jınaǵy – ómirge degen mahabbat pen taǵdyrǵa degen muńnyń ásem úılesimi. Bul jınaq – rýhanı baılyqtyń qaınar kózi. Aqynnyń júrekpen jazylǵan ár óleńi oqyrmandy ómirdi súıe bilýge, ulttyq qundylyqtardy qurmetteýge shaqyrady. «Aq búrlen» – qazaq ádebıetiniń shynaıy jaýhary.
      Toq eterin aıtqanda, Silamhat Seıithamzaulynyń «Aq búrlen» jınaǵy – ulttyq rýhty, tarıhı sanany, ómirdiń máni men bolmystyń tereń syrlaryn názik sezimmen, asqaq shabytpen jetkizgen rýhanı qazyna.

       Etnograf jazýshy, ádebıet synshysy:
          Bolat Bopaıuly
16.12.2024.j.            Almaty.