Qazaq qoǵamy rýshyldyq, jershildik  dertinen áli de bolsa aryla almaı-aq keledi. Reti kelgende aıtýǵa týra kelip tur. Almaty kósheleri men bazarlaryndaǵy «Bojban» nemese «Naıman», sondaı-aq, «Alban» degen sıaqty rý attaryndaǵy dúkender men avtokólikterdi kórgende erik­siz avtor sóziniń jany barlyǵyna kóz jetkizesiń. Sebebi, bul bizdiń áli de qaýym­dyq sana-sezimnen, qoǵamdyq sana-sezimge qol jetkize qoımaǵandyǵymyzdyń birden-bir kórinisi. Tómendegi maqala týraly oı-pikirlerińizdi jazyp jiberseńizder de esh artyqshylyq etpeıdi. Demokratıalyq qoǵam kórinisiniń bir qyry: oı jáne sóz erkindigindegi ashyqtyq jáne jarıalylyq bolsa kerek. Endeshe, iske  sát  rýshyl qaýym!  Rýshyldyq endi‑endi basy qosyla bas­­ta­ǵan qazaqtyń birligine syzat tú­sirip, bó­linip‑jarylýǵa aparatyny jó­ninde jıi aıtylady. Ásirese, mundaı aqyldy ulaǵatty sózdi aıtatyn óner adamdary. Solaı bola tura, qazaq ánshi­leriniń birazy ata‑teginen jerip, rýynyń atyn famılıa qylyp aldy. Mysaly, Asha Mataı, Nurlan Alban, Aqylbek Jemeneı, Sara Naıman, Maıra Kereı syndy ánshiler rýyn «juldyz» jasap, jarnamalap júr. Tipti, ózderiniń bul isine olar qymsynbaıdy da. Buǵan qa­rap «olardyń tula boıyn rýshyldyq dendep, ishke syımaǵany sonshalyqty, syrtyna teýip, ábden beti ashylyp alǵan ba?» degen de oıǵa qalasyń. Sóıtsek, gáp basqada eken. Olardyń rýshyl bolýynyń  ózindik sebebi bar eken. Mańǵystaýlyq ánshi Aqylbek Jemeneı óziniń «rýshyl» bolýyn osydan biraz ýaqyt buryn «Qala men dala» gazetine bergen suhbatynda bylaı túsindirgen edi. «Osydan 5-6 jyl buryn sahnaǵa alǵash shyǵyp júrgenimde belgili syqaqshy Marat Kókkózovpen konsertte birge boldym. Adaıdyń ishindegi Jemeneı ekenimdi bilip, sol kisi tegimdi aýystyrýǵa usynys jasaǵan bolatyn. Sodan beri osylaı kele jatyrmyn» depti. Sonda, Marat Kókkózov Aqylbekke nege mundaı aqyl aıtty? Nege ony rýshyldyqtyń jolyna salyp jiberdi? Shyndyǵynda, bul máselege tereń úńilsek, Maratty jazǵyrýǵa bolmaıdy, kerisinshe, ol Aqylbekke jamanshylyq oılamaǵanyn, qaıta onyń adam bolyp, jurt qatarly ómir súrip ketkenin qalaǵan aǵalyq janashyrlyǵyn kóremiz. Shyǵys halqynda Qojanasyrdan, qazaqta Aldarkóseden bastaý alatyn sy­qaqshylar aqylsyz adamdar emes. Olar halyqtyń ishki oıyn sezetin, minezin jaq­sy biletin psıhologtar. Onyń ústine, M.Kókkózov – A.Jemeneıdiń jerles aǵasy. Aqylbektiń án salyp júrgenin bir qarap jiberip, ol oǵan óte paıdaly aǵalyq keńes qosqan. Sebebi, Aqylbektiń ánshiligi, quı­qyl­jytyp áketip bara jatqan daýysy, qudaı bergen talanty shamaly, túr‑sıpaty da estradaǵa kele bermeıdi – ony halyqtyń «jaryq juldyz» dep qabyldaýy qıyn edi. Endi ne isteý kerek? Syqaqshy Marat Kókkózov tyǵyryqtan shyǵatyn joldy tapty. Jemeneı – adaıdyń ishindegi eń úlken rý. Soǵan sáıkes toı‑tomalaqty da kóp jasaıdy. Mysaly, jemeneıler toı jasap jatyr delik. Tamada «Qurmetti qonaqtar, búgin jemeneı eli dúbirletip toı jasap otyr. Sizderdiń qurmetterińizge Aqylbek Jemeneı án salady» dese, toıda otyrǵan jemeneıler quda‑jekjattyń aldynda mereıi artyp, bir jasap qalmaı ma?! Jemeneıdiń toıynda Jemeneı án shyrqap jatyr… Qandaı úılesimdi, qandaı tamasha! Budan keıin Aqylbekti toıǵa shaqyrtý kóbeıedi, soǵan sáıkes ánshiniń tabysy da artady. Mine, osyny biletin syqaqshy Kókkózov inisine janashyrlyq aqylyn aıtqan. Árıne, aǵasynyń aıtqanyn múltiksiz oryndaǵan Aqylbek te aqylsyz jigit emes. «Men, men» dep kókiregin urmaıdy. Ol óziniń shamasyn biledi – asyp‑tasyp bara jatqan talanty joq. Bulaı jasamasa, shoý‑bızneste kún joq, aqsha tabý da qıyn. Aqylbek Jemeneı buryn Ulyqpan Joldasov qurǵan «Kaspıı» tobynyń múshesi boldy. Top U..Joldasovtyn bastap túgelimen batystyń jigitterinen turatyn. Toptyń «Kaspıı» dep atalýy da Aqylbektiń Jemeneı atalýy sıaqty esepten týyndaǵan sıaqty. «Qurmetti qonaqtar, Sizder tolqyny  men bekiresi týlaǵan Kaspıı teńiziniń jaǵasynda otyrsyzdar. Sizderge arnap Kaspııdiń túlekterinen quralǵan «Kaspıı» toby án shyrqaıdy» deıdi tamada. Taǵy da toıshy qaýym bir jasap qalady. Kaspıı… Kaspıı… Kaspıı… Ylǵı batys óńirdiń toı‑tomalaǵynda án aıtyp aqsha tabatyn toptyń quramynda júrgende muny Aqylbek baıqaǵan. Keıin toptan bólinip óz aldyna sharýa jasaı bastaǵanda Ulyqpan aǵasynan úırengenin Marat Kókkózov aǵasynyń aqylymen júzege asyrdy. Budan Aqylbek utylǵan joq, jaman bolǵan joq – Almatydan dúmbirletip eki‑úsh qabat úı de saldy, qymbat máshıne de aldy… Qazaq estradasynda basqalardan oq boıy ozyq kele jatqan ońtústiktiń jigit­terinen quralǵan «Muzart» atty top bar. Biraq, olar toptyń atyn «Dýlat» nemese «Taraz» dep atap, bir óńirdiń nemese bir rýdyń qoldaýyna súıengisi kelmedi. Nege? Sebebi, olar ózderiniń talantty ekenin bildi. Toıda óleń aıtyp, án shyrqap aqsha tabýdy emes, óner jasaýdy maqsat tutty. Toptyń atyn jaı ǵana mýzykalyq óner – «Muzart» dep ataı saldy. Tabystan da qur alaqan emes. Olardy batystyń da, shyǵystyń da, ońtústiktiń de, soltústiktiń de hal­qy toıyn­da án aıtýǵa shaqyrady. Tabysy da «Kas­pııge» qaraǵanda áldeqaıda qomaqty – shynaıy óner de jasap jatyr, kúrep aqsha da taýyp jatyr. Mine, baıqap otyrǵandaryńyzdaı ánshi­lerdiń rýshyl, jershil bolýynyń bir sebebi osynda jatyr. Mysaly, naıman rýy bútkil qazaqtyń úshten birin quraıdy. Alban da Uly júzdegi úlken rýdyń biri. Mataılar da kóp. Kereı de Orta júzdegi uıymshyl beldi rýlardyń biri sanalady. Degenmen, «qazaq ishindegi rýshyldyq sezim asqynyp tur» dep aıta almaımyz. Biraq, halyq «Ý ishseń rýyńmen» degen túsinikten áli aryla qoıǵan joq. Halyqtyń osy bir osal tusyn óner adamdary óz paıdasyna jaratyp jatyr. Qazaq ánshileriniń rýshyl bolyp ketýiniń taǵy bir sebebi bar. Bul joǵaryda aıtylǵan birinshi sebepten áldeqaıda jaman, qazaq úshin áldeqaıda qaýipti. Olaı deıtinimiz ánshilerdiń qazaq bolýdan qashýy. Olar nege olaı etedi? Mysaly, ánshi Maıra Muhammedqyzy óziniń tegin aýystyryp, Maıra Kereı atanǵanyna biraz boldy.  Ol bul isin bylaısha túsindirip júr. Maıra anda-sanda Eýropaǵa baryp án shyrqaıdy eken. Onyń oıynsha, eýropalyqtar «Maıra Muhammed» dep aıtýǵa qıynsynady-mys. Shyndyǵynda, musylman áleminiń kindigine jaqyn jatqan eýropalyqtarǵa paıǵambarymyz Muhammedtiń esimi jat emes, ol úırenshikti esimderdiń birine aınalǵaly qashan! Dál osy esimmen álemge áıgili qanshama tulǵa shyqty! Qara násildi boksshy ıslamdy qabyldap, «Muhammed Álı» atanǵanda da hrıstıandar onyń esimin ataýǵa  tipti de «qıynsynbaǵan» bolatyn. Bul jerde Maıra Kereı bir nárseni jasyryp otyr. Óziniń famılıasyn ózgertýge qatysty aıtqan onyń ýáji aqylǵa qonymdy emes. Shyndyǵynda, ol qazaq bolýdan qash­qaqtap otyr. Nege? «Muhammedqyzy» degen sózde qazaq­qa, qazaq tiliniń álipbıine ǵana tán «u», «q» sıaq­ty «quıryqty» áripter kezde­se­di. Ol ózge halyqtyń tilinde joq mundaı árip­terdiń (dybystardyń) óziniń aty-jóninde bolmaǵanyn qa­laıdy. Iaǵnı, onyń qazaqtyqtan qash­­qaqtap otyrǵany baıqalyp tur. Ekin­shiden, qazaqtar – musylman. Til men din ultty basqalardan ereksheleıtin basty faktorlardyń biri. Halqymyz ıslamdy qabyldaǵannan beri ul-qyzdarynyń atyn musylmansha qoıa bastady. Al, Maıra taza qazaq bola tura ıslam dástúrin, qazaq dástúrin moıynsynbaı musylmansha esimnen qashyp otyr. Iaǵnı, budan onyń taǵy da qazaq bol­ǵysy kelmeıtinin kóremiz. Osy sıaqty qazaqtyqtan qashqaqtap júrgenderdiń qataryna Mataı, Alban, Jemeneı, Naıman, ál-Tarazı, Tarazı degen famılıa alyp, tegin ózgertkenderdi qosýǵa bolady. Sebebi, rý men jer attarynyń túgelge jýyǵy qazaq musylman bolǵanǵa deıin qoldanylǵan eski sózder. Árıne, aty-jónin ózgertken adamdardyń birazy báribir qazaqshylyqtyń «quryǵynan» qutylyp kete almady. Famılıasyn «oryssha» stan­dartqa keltirip eýropashalaǵanmen óz esiminde «u», «ń», «ǵ», «q», «á» sıaqty áripter qalyp qoıdy. Sovet odaǵy kezinde orys ortaǵa túsip qalǵan Tuńǵyshbaı, Toqtar esimdi adamdar «Tolık», Aqylbek pen Ákim esimdi jigitter «Alık», Maqpal men Móldir esimdi qazdar «Masha», Amangúl men Názigúlder «Nastá» dep tanysýdy jón kóretin. «Sen qazaq ekensiń ǵoı, biraq túriń qazaqqa uqsamaıdy» dep bireý kúmándi sóz aıtsa, soǵan máz bolyp, bir jasap qalatyn. Sol kemis psıhologıa qazaqtyń boıynda áli bar sıaqty. Biraq, «Masha», «Tolık», «Alık» bolý «modadan» qaldy – qazir ersi kórinedi. Onyń ústine famılıany ózgertý ońaı bolǵanmen azan shaqyrtyp qoıǵan óz atyn zań boıynsha ózgertý qıyn. Osy jaǵdaı at aýystyrǵysh ánshilerdi tejep tur. Áıtpese, olar myna túrimen «Aleks», «Maıkl», «Djenıfer» dep atyn ózgertip alýdan taıynatyn emes. Qazaqtardyń qazaq bolýdan qashqaq­taıtynyn Sara Naımanǵa qatystyra aıtyp, taǵy da júıeleı túsýge bolady. Ánshi óziniń «Naıman» atalýyn tarıhqa aparyp biraq tirepti. Aıtýynsha, ol mektepte «Qazaqstan tarıhy» pánin jaqsy kóripti. Eski tarıhqa qyzyǵypty. Oqyp otyrsa, naımandar kezinde óz aldyna jeke memleket bolyp, dáýreni júrgen eken. Soǵan tań qalyp, ózi naıman rýynan bolǵan soń Sara Naıman atanyp alypty. Durys delik. Biraq, onyń eski tarıhty jańǵyrtqysy kelse, famılıasyn nege «Kúshilik» nemese «Ketbuǵa» dep almaǵany tańyrqatady. Biri – Naıman memleketiniń uly hany, ekinshisi — Mysyrǵa deıin jaýlap barǵan monǵol áskeriniń dańqty qolbasshysy. Ekeýi de álem tarıhyndaǵy tanymal tulǵalar. Sara tarıhty jaqsy oqysa olar týraly bilse kerekti. Biraq, ol Kúshilik nemese Ketbuǵany famılıa retinde almaı, Naıman atandy. Sebebi,  ol da Maıra apasy sıaqty qazaqsha áripterden, qazaqtyqtan qashqaqtap otyr. Maıra men Sara shetelge shyǵyp án aıtyp, «ónerimmen elimdi, jerimdi álemge tanytam» dese, famılıasyn «Qazaq» dep alýshy edi. Eýropada Ketbuǵany bilse de, naımandy bilmeıdi. Oǵan qaraǵanda qazir qazaqtyń aty birshama tanymal bolyp qaldy. Eger, ánshilerimiz «Maıra Qazaq», «Sara Qazaq» dep ózin jarıa etip júrse, eýropalyqtar «Á, kúmis kómeı ánshiler Qazaqstannan kelgen eken» deýshi edi! Biraq olar «quıryqty» «Q»-dan bosqa sekemdenip, kelip turǵan baqty óz qolymen qaǵyp tastap otyr. Munysy ózderi úshin de, qazaq úshin de ókinishti jaǵdaı.

Álnıaz Bestemir