Sońǵy ýaqyttary tarıhı tulǵalar týrasynda ótirik-shyny aralas, alypqashpa áńgimeni arqaý etken maqala, posttar jazylyp, kitaptar kóptep shyǵa bastady. Eń ókinishtisi, bul ispen kásibı daıyndyǵy myqty mamandar emes, áýesqoı «tarıhshy», shalaǵaı «jýrnalıser», tipti kim bolsa sol aınalysty.
Osylaısha, áleýmettik jelidegi oqyrmannyń zor qoldaýyna ıe bolǵan «blogerlik tarıh» janry qalyptasty. Iaǵnı bul jazarmandar belgili bir tulǵany birjaqty sypyra maqtaıdy nemese birjaqty sypyra boqtaıdy. HH ǵasyrda ómir súrgen tulǵaǵa qatysty sózdi HVIII ǵasyrdaǵy qazaqı logıkaǵa súıene aıtady. Salmaqty, sabyrly, baıypty, obektıvti, prısıpshil kózqaras keıinge ysyryldy. Árkim estigenin jaza bastady. Tarıhı shyndyq retinde áldekimniń kórkemdik qıalynan týǵan shyǵarmalarǵa derekkózi retinde silteme jasaý, soǵan súıený qalypty jaǵdaıǵa aınaldy. Bireýdi batyr, bireýdi satqyn etip kórsetetin, tarıhı oqıǵalardy burmalap, arhıvtik dáleli joq materıaldar áleýmettik jelide, YouTube-ta, baspasózde jáne kúmándi kitaptardyń halyq arasyna jappaı taralýyna dál búginnen bastap tosqaýyl qoımasa, erteń opyq jeýimiz múmkin. Óıtkeni bul qubylys ulttyq biregeılikke, rýhanı tutastyqqa qaýip tóndirip, urpaq sanasyn shatastyrady.
Jer júzindegi medıa-keńistik dybystyq jyldamdyqpen, óte qarqyndy túrde ózgerip, damyp jatqan tusta halyqtyń sanasyn ótirik aqparatpen aldaý ońaıǵa aınaldy.
- 1 jylda, mysaly, 2025 jyly áleýmettik mańyzy bar kitaptar tizimimen jáne memlekettik tapsyryspen qansha kitap jaryq kórdi?
- 2025 jyly elimizde jalpy sany qansha dana kitap jaryq kórdi?
- 2025 jyly neshe dana tarıhı-tanymdyq taqyrypta eńbekter jaryq kórdi?
- Jalpy elimizde belgili tulǵalardyń ómirbaıandary týraly qansha eńbek jazyldy jáne jaryq kórdi?
- Bir jylda memleket tarapynan kitaptar men oqýlyqtar basý isine qansha qarajat bólinedi?
Mine, bul suraqtarǵa jaýap alý esh múmkin emes! Aıtyla-aıtyla ábden jaýyr bolǵan, aıtylǵan jerde qalatyn, áldebir toptardyń múddesine bola qajetsiz sharýa qataryna ysyrylǵan másele. Shyntýaıttap kelgende, osy máseleni túbegeıli qolǵa alyp, júıeli túrde zertteý jasamasa, túbi elimizdiń keleshegine qater tóndiredi. Al endi bul másele turǵysyndaǵy bizdiń usynymyz tómendegideı:
1. Tarıhı eńbekterde, oqýlyqtarda, derekti fılmderde, BAQ pen áleýmettik jelide burmalanǵan derekterdiń aldyn alý úshin júıeli, keshendi sharalar qajet. Eń aldymen qoǵamǵa máseleniń bar ekenin ashyq aıtyp, burmalaý faktilerin talqylaıtyn alańdar uıymdastyrý kerek. Qajet bolǵan jaǵdaıda zańnamalyq ózgerister engizip, aqparattyq keńistikti derekterdiń dáldigi turǵysynan qorǵaý mańyzdy.
2. Saraptamalyq jáne qadaǵalaý júıesi qajet. Turaqty sarapshylar komısıasyn quryp, tarıhshylar, arhıvshiler, pedagogtar, fılologtar men mádenıettanýshylardan quralǵan keńes barlyq tarıhı mazmundaǵy kitaptardy, kórkem, derekti fılmderdi, oqýlyqtardy aldyn ala qarap shyǵýy tıis. Úlken aýdıtorıaǵa arnalǵan maqalalar men telebaǵdarlamalar da efırge ne baspaǵa deıin tekserilýi kerek. Áleýmettik jeliler men blogerler úshin etıkalyq norma qalyptastyryp, tarıhı taqyryptaǵy jazbalarda derekkózderdi kórsetý mádenıetin ornyqtyrý qajet.
3. Biryńǵaı tarıhı derekter bazasyn quryp, arhıvterdi sıfrlandyrý arqyly ǵalymdar, jýrnalıser jáne qoǵam ókilderi úshin ashyq ári qoljetimdi etý kerek. Burmalanǵan materıaldarǵa tez ári ǵylymı turǵydan jaýap beretin arnaıy faktchekıng ortalyǵyn iske qosqan jón.
4. Baspagerler men avtorlar jumysyn retteý mańyzdy. Tarıhı mazmundaǵy kez kelgen kitap baspaǵa shyǵar aldynda saraptamadan ótýi shart. Shynaıy derekke súıengen eńbekterdiń muqabasynda «Senimdi tarıhı derekke negizdelgen» nemese «arhıv materıaldary boıynsha jazylǵan» degen belgi bolǵany durys shyǵar. Ári, avtordyń ózi derekkózi retinde qoldanǵan arhıv materıaldarynyń siltemesin berýi shart. Al avtorlyq qıalǵa nemese balamaly kózqarasqa qurylǵan eńbekterde «bul shyǵarma tarıhı derekterge tolyq negizdelmegen, avtorlyq paıymy bar» nemese «shyǵarmashylyq tulǵanyń kórkem qıalynan týyndaǵan» degen eskertý jazylýy kerek bolar. Qalaı bolǵanda da urpaq qamy, ult muraty jolynda tez arada jasalý kerek naqty istiń biri osy baǵytta júzege asýy kerek dep oılaımyn.
5. Baspagerler men redaktorlar úshin tarıhı materıalmen jumys isteýdiń kásibı standarttaryn bekitý, sondaı-aq jaryq kórgen tarıhı kitaptardyń jáne olardyń saraptama qorytyndylarynyń ashyq onlaın-reestrin jasaý qajet. Eń bastysy, árkimge, ásirese tarıhty qasaqana burmalaǵan shalaǵaı kitaptarǵa ISBN berilmeý kerek. Áýesqoılar kitaptaryn ISBN-siz óz betimen shyǵara beredi. Sonda, ISBN-siz shyqqan kitaptardy kórgen oqyrmannyń ózi qorytyndy jasaıdy. Iaǵnı ISBN degen shyn máninde oqýlyqtar men kitaptardyń dárejesin kórsetetin belgige aınalýy kerek. Osy ISBN-niń ózimen kóp máseleni retteýge bolar edi. Óıtkeni 13 tańbadan turatyn bul halyqaralyq biregeı nómir kitaptyń «pasporty» deýge bolady. Osy belgi onyń lısenzıasy bar baspahanada basylǵanyn aıǵaqtaıdy. Al ISBN nómiri joq kitaptar saýda oryndarynda, onlaın dúkenderde satylmaıdy, iri kitaphanalarǵa jetkizilmeıdi.
6. Ǵalymdarmen seriktestik ornatyp, ýnıversıtetter men ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń qatysýymen keń aýqymdy baǵdarlamalar ázirleý, oqý oryndarynda «Tarıhı derekpen jumys» úıirmeleri men debat klýbtaryn uıymdastyrý, osy oraıda jas zertteýshiler men jýrnalıserge granttar men stıpendıalar bólý kerek bolar.
7. Aqparattyq-aǵartýshylyq jumys ta nazardan tys qalmaýy tıis. BAQ-ta jáne áleýmettik jelilerde derekti fılmder, podkasttar, mýltımedıalyq jobalar jasap, qate derekterdi túzetip, naqty faktilerdi jarıalaý qajet. Tarıh ǵylymynyń ádisnamasy men zertteý tásilderin qarapaıym tilmen túsindiretin ınfografıka nemese qysqa vıdeosabaqtar jasaý paıdaly bolady.
8. Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi men Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń qoldaýymen tarıhshy, ádebıetshi, tilshi, etnograftardan quralǵan arnaıy ǵylymı-saraptamalyq keńes qurylýy kerek. Ol keńes tarıhı-tanymdyq kitaptarǵa baǵa bere alatyn quzyretke ıe bolǵany jón. Keıin, osy ǵylymı-saraptamalyq keńestiń jumysy negizinde QR Parlamenti tarapynan tarıhı burmalaýshylyqtyń aldyn alatyn zańnamalyq sharalar qabyldanyp jatsa, tipti quba-qup bolar edi.
Osyndaı keshendi sharalar qabyldanǵan kezde sýbektıvtilik pen mıfterdiń úlesi aıtarlyqtaı tómendeıdi. Saraptamadan ótken eńbekterdiń bedeli artady. Jalǵan túsinikterdiń taralýyna tosqaýyl qoıylady. Bul –senzýra engizý emes, shynaıy tarıhty qorǵaý, urpaq aldyndaǵy amanatty saqtaý. Dáleldi derekke súıengen tarıh – ulttyq rýhanı tutastyq pen bolashaqqa senimdi qadamnyń kepili.
Ómir Tuıaqbaı,
shyǵystanýshy-tarıhshy
