Adamzat tarıhynda memleket paıda bolǵaly beri onyń ár túrleri paıda boldy. Memlekettiń túri dep onyń ishki qurylysyn, bıliktiń uıymdastyrylýyn, basqarý jáne memlekettik bıliktiń júzege asyrylý tásilin aıtady. Memleket túrlerin: 1) basqarý túrlerine, 2) memlekettik qurylysyna jáne 3) saıası rejımine (tártibine) qarap bóledi. Basqarý túrine qaraı memleketter: monarhıalyq jáne respýblıkalyq dep ekige bólinedi. Monarhıalyq jáne respýblıkalyq basqarýdyń qandaı ekenin jaqsy bilgendikten, olardy táptishtep túsindirip jatýdyń qajeti de joq. Bizdiń maqsatymyz Qazaqstan memleketiniń basqarý túriniń taıaý bolashaqta ózgerý múmkindigi, ıaǵnı, Elbasy N. Nazarbaevtyń bizdiń memleketimizdi «Qazaq eli» dep ataýy týraly usynysynyń túpki maqsatyn túsindirý bolmaq.
Qazir Eýropanyń birqatar elderiniń saıası rejımi demokratıalyq bolǵanymen basqarý túri boıynsha monarhıalyq (konstıtýsıalyq monarhıa) memleket bolyp sanalady. Atap aıtqanda, Ulybrıtanıadan bastap, Belgıa, Danıa, Ispanıa, Nıderlandy, Norvegıa, Shvesıa sıaqty damyǵan elderdiń monarhıalyq basqarý túrindegi memleketter ekendigin ekiniń biri bile qoımas. Sonymen qatar Azıanyń da Japonıa, Taıland, Saýd Arabıasy, Oman, Birikken Arab Emıraty, Malaızıa, Katar, Kambodja, Iordanıa, Býtan, Brýneı, Bahreın memleketterin de monarhtar basqarady. Jáne de bul elderde memleket basshysy bolyp sanalatyn koról, ımperator, sultan jáne t.b. sol elderdiń konstıtýsıalary boıynsha memlekettiń aıryqsha rámizi (sımvoly) retinde de bekitilgen.
Meniń oıymsha, Elbasy N. Nazarbaevtyń memleket ataýyn «Qazaq eli» dep ataý týraly usynysy kópten beri daıyndalǵan is-shara. Qazir Elbasynyń memleketimizdi «Qazaq eli» dep ataý týraly usynysy jer-jerden qoldaý tabýda. «Aq jol» partıasymen qatar, bılikshil birqatar qoǵamdyq birlestikter jáne elge tanymal tulǵalar, birqatar Parlament depýtattary da osy ataýdy qoldaıtyndyqtaryn jarıalap ta úlgerdi. Muny ózi de bul usynystyń áýel bastan-aq daıyndalǵan joba ekendigin dáleldeı alady. Iaǵnı, «Qazaq eli» ataýyna kóshýdiń alǵysharttary áldeqashan-aq daıyndalyp qoıǵan. Sonyń biri, Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti N. Nazarbaevqa«Elbasy» laýazymynyń berilýi. Mysaly, Qazaq handyǵyndaǵy eń joǵary laýazymnyń «han», qaǵandyqta «qaǵan»dep, al basqa elderde patshalyqta «patsha», ımperatorlyqta «ımperator», koróldikte «koról», knázdikte«knáz», sultandyqta «sultan» dep atalatynyn mektep oqýshysy da jaqsy biledi. Al, memleketimizdiń ataýy «Qazaq eli» bolyp ózgerse, memlekettegi eń joǵarǵy laýazym - memleket ataýyna sáıkes «Elbasy» ataýy daıyn tur, jáne sol laýazymdy ıelengen tulǵamyz da bar.
1 jeltoqsandy Tuńǵysh Prezıdent kúni dep belgileý de monarhıalyq basqarýǵa alyp baratyn baspaldaqtyń biri. 6 shilde Astana kúni ǵana emes, Elbasy N. Nazarbaevtyń da týǵan kúni. Bul merekelerdiń de aldyn-ala belgilenip qoıylýy da tegin emestigin búgingi kúni bilip otyrmyz. Mysaly, Japonıada ımperator kúni erekshe atalyp ótiletin merekelerdiń biri. Qazaq bıliginiń de (endi osylaı dep ataı bersek te bolady) bul alǵysharttardy kúni buryn daıyndap qoıǵandyǵy kórinip-aq tur.
Tarıhta alǵashqyda respýblıka bolyp jarıalanyp, kóp uzamaı monarhıalyq basqarýǵa qaıta oralǵan memleketter de barshylyq. Solardyń biri álemdegi eń damyǵan jáne demokratıaly elderdiń biri Anglıa bolyp sanalady. Tarıhqa kóz júgirtsek 1642-1649 jyldardaǵy azamat soǵysy men býrjýazıalyq revolúsıayń nátıjesinde sol kezdegi koról I Karl taqtan taıdyrylyp qana qoıǵan joq, halyq aldynda jazalanyp basy da kesilgen bolatyn. Revolúsıa nátıjesinde koróldik bılik pen lordtar palatasy joıylyp Anglıa respýblıka bolyp jarıalandy. Biraq, sodan keıingi oqıǵalar nátıjesinde 1660 jyly monarh bıligi qaıta qalpyna keltirildi. 1689 jyly «Quqyq týraly bıll» qabyldanyp, Anglıa konstıtýsıalyq monarhıa bolyp jarıalandy.
Qazirgi ýaqytta Anglıada memleket basshysy koról (koroleva) bolyp esepteledi. Ol atqarýshy bılikti júzege asyrýmen qatar, eldegi sot júıesiniń basshysy jáne bas qolbasshysy bolyp ta sanalady, sonymen qatar oǵan parlament sesıasyn shaqyrýǵa, parlamentti taratýǵa, parlament qabyldaǵan zańdardy keri qaıtarýǵa, halyqaralyq sharttardy bekitýge ókilettilik berilgen. Saılaýda jeńiske jetken partıa jetekshisin úkimet basshysy etip taǵaıyndaýmen qatar jáne oǵan úkimetti jasaqtaýdy tapsyrady jáne jańadan saılanǵan parlament sesıasyn ashyp, jańa úkimet daıyndaǵan baǵdarlamany depýtattarǵa tanystyrady. Degenmen de aǵylshyn monarhy óz betinshe zań qabyldaı almaıdy.
Qarap otyrsaq aǵylshyn monarhynyń bıligi az emes. Desek te, qazirgi konstıtýsıalyq monarhıa bolyp sanalatyn elderdiń kópshiliginiń búgingi kúngi ekonomıkalyq damýy, kúsh-qýaty, áleýmettik deńgeıi, demokratıalyǵy, álemdik qoǵamdastyqtaǵy jáne el ishindegi bedeli respýblıkalyq basqarýdaǵy keıbir memleketterden áldeqaıda joǵary ekendigin moıyndamasqa da bolmaıdy. Iaǵnı, memlekettiń basqarý túriniń qandaı ekendigi onyń joǵaryda atalǵan deńgeılerge keri áser etpeıtindigin de kóremiz. Osyndaı dáleldemelerdi keltire otyryp Qazaqstannyń búgingi bıligi «Qazaq eli» atanýdy zań júzinde, Konstıtýsıa boıynsha ózgertetini anyq. Budan ne utatynymyzdy nemese neden utylarymyzdy aldaǵy ýaqyt kórsetedi.
Memleket ataýynan «Respýblıka» sóziniń alynyp tastalýy da konstıtýsıalyq monarhıanyń ornamaı qoımaıtyndyǵyn kórsetedi. Meniń oıymsha memleketimizdiń ataýy «Qazaq eli» bolyp ózgerse arjaǵynan monarhıalyq basqarýdyń túbi de kórinedi. Konstıtýsıalyq monarhıalyq basqarý ornaǵan jaǵdaıda prezıdenttik ınstıtýt ta alynyp tastalynady. Monarhıalyq basqarýdy ejelgi zamandaǵy uly ǵulamalar Platon, Arıstotel jáne orta ǵasyrlar men jańa zamandaǵy birqatar oıshyldar da durys kórgen. Bul jaǵdaıdyń qazaq qoǵamynda qalaı bolaryn naqty boljaý qıyndaý kórinedi.
Qazirgi ýaqyta «Qazaq eli» ataýyn qoldap jatqandardyń qarasy kópteý kórinedi. Tipti tanymal tarıhshylar da, osy ǵylym salasynyń doktorlary men kandıdattary da «Qazaq eli» ataýyn eki qoldaryn kóterip qoldaýda. Olardy bul ataýdyń memlekettik basqarý túrin ózgertý múmkindigi alańdatar emes. Osyǵan qaraǵanda bul ataýdy bılikke jaqyn tarıhshylarǵa qoldatyp, onyń «durystyǵyn dáleldetip», halyqpen, ǵalymdarmen, zıly qaýymmen aqyldasqandaı bolyp búkilhalyqtyq referendýmǵa da salmaı-aq Parlament arqyly qabyldatýy ábden múmkin.
Budan birneshe jyl buryn da Qazaqstanda monarhıalyq basqarýdy engizýdi usynǵandar da bolǵanyn bilemiz. Anglıa sıaqty demokratıaly elde monarhıalyq basqarýdyń eshqandaı da zardaby joq. Al Qazaqstan úshin onyń zardaby aýyr bolýy múmkin. Ásirese, adamnyń bostandyǵy men erkindigin jáne quqyǵyn qorǵaýda. «Qazaq eli» ataýynan monarhıalyk basqarýdyń ushy kórinetinin baıqaǵandar «Qazaq Respýblıkasy» ataýyn da usynýda. Biraq Elbasymyz «Qazaq Respýblıkasy» ataýyn usynǵan joq qoı. Sondyqtan da buryn da qalyptasqan dástúr boıynsha Elbasy usynǵan ataýdyń ǵana qabyldanatyny anyq. Bul másele boıynsha da halyqpen shynaıy aqyldasqan jón.
Qazaqstandaǵy memlekettik basqarýdyń aýysý múmkindigi týraly oqyrmandar ne oılaıdy eken? Olardyń pikirin de bilgimiz keledi. «Qazaqstandyq jol» nemese «Nazarbaev modeli» degenimizdiń sońǵy nátıjesi múmkin konstıtýsıalyq monarhıaǵa kóshý bolar. Meniń oıymsha «Qazaq Respýblıkasy» ataýy ábden durys-aq. «Respýblıka» ataýyn alyp tastaýǵa múldem bolmaıdy. Bul kezde respýblıkalyq basqarýdyń qurdymǵa keteri anyq.
Bekmyrza Syrymbetuly
masa.kz
