قۇرمەتتى سايت وقىرماندارى! وتكەن جىلدىڭ سوڭىنا قاراي «قامشى» پورتالىندا «سيرات» رومانىنان ءۇزىندى جاريالانىپ ەدى. سول كەزدە وقىرماندار روماننىڭ جالعاسىن سۇراعان بولاتىن. وسىعان وراي شىعارمانىڭ تاعى ءبىر تاراۋىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ءۇستiرت ءۇستi ۇسكiرiك.
كوكەك كەلسە دە، تۇندە تەرiسiنەن تيەتiن قىزىل ەسپە جاپان ءتۇزدiڭ ءتوسiن قۋالاپ، قاراباۋىردىڭ قارا تۇمسىعى سالبىراعان بەسقالانىڭ بوزاڭ ويىنان بiر-اق شىعادى. قىستاعى بەت قاراتپاس قاھارىنان قايتسا دا، كوكتەمدەگi تاڭعى قاراسۋىعى قاباعات: جىلقىنىڭ جiلiنشiگiن ءۇزiپ، تۇيەنiڭ توبىعىن كەمiرەتiنiن قايتەرسiڭ! تۇسكە تارتا تۇراننىڭ تەڭiز بەتi – كارi كاسپييدەن كەلەتiن جىلى لەپ كۇن كوزiمەن قوسىلا جان جادىراتادى دا، بەسiن اۋا ۇلى ءۇستiرت جونى قايتادان قىلاڭىتا قالىپ، تەرiسكەيدەن تiمiسكiلەي جەتەتiن سىرداڭ جەلگە جالىن تiكتەپ الادى.
ءۇستiرت ىزعىرىعىن ەلەڭ قۇرلى كورمەي كەلە جاتقان بiر توپ بار. ولار – اتتىلى-تۇيەلi شاعىن توپ. توپ باسىندا قىزىل باس iڭگەن مiنگەن – ورازماعانبەت گەولوگ.
العان بەتi – اقجiگiت سورى...
توپ iشiندە بوگدە ەكەۋ – ورازماعانبەت پەن قۇرمانعالي. بۇلار – اڭدۋداعى ادامدار، ەل قويعان «مەشەل» دەگەن اتى بار جۇمابايدىڭ ايتۋىندا «قاراۋىلداعى قازاقتار». مەشەل جۇماباي سوعىس باستالعالى ميليسيا iشiندە شەنi ءوسiپ، «لەيتەنانت» اتانعالى «مەشەل» ەسiمi ەستiلمەي قالعان. ول دا ءتۇرiكمەنستانعا كامپەسكە كەزiندە جىلجىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ۇرپاعى. قاسىنا ەرتكەن ورىس پەن ءتۇرiكپەنi ارالاس بەس جاۋىنگەرi بار. ءبارi دە بiراق اسكەري كيiمدەرiن تاستاپ، قىر ەلiنiڭ تەرiدەن يلەنگەن تونىن كيگەن.
اقپان ايىنىڭ اياعىندا ءتۇرiكمەنستاننان شىققان بۇل توپ قار سۋىمەن قاناعاتتانا، ءۇستiرت ءۇستiن ءتاۋiر-اق ارىلتىپ تاستادى. يراننان كەلگەلi ءتۇرiكمەنستاننىڭ تاس قابىرعالى تۇرمەسi مەن قۇم شاعىلدى ءتۇزiنەن قۇرمانعالي مەن ورازماعانبەت تۇڭعىش رەت ۇزاپ شىققان. 1938 جىلدان 1940 جىلعا شەيiن ەكەۋi دە تار قاپاس، تاس قاماق ءتورiن بوساتپادى. قىرقىنشى جىلدان بەرi عانا الدە قانداي گەولوگتار – ورىس، ءتۇرiكپەن، قازاقتارمەن ءتۇرiكمەنستان، وزبەكستان، قاراقالپاقستان جەرلەرiن كەزقۇيرىقتاي كەزدi. بiراق ۇنەمi «باقىلاۋدا» ءجۇردi.
قۇرمانعالي بولسا قۇم جالداعان، قىر جونداعان گەولوگيالىق ەكسپەديسيا مالىنىڭ باقتاشىسى بولىپ كەلەدi. ورازماعانبەت بولسا، ەكسپەديسيا باسشىلارىمەن سوزگە كەلiسە، كەرiسە ءجۇرiپ قۇرمانعاليدى تاستاتقىزبايتىن. الدە الگiلەرگە سەنبەي مە، الدە مۇنى قارا تۇتا ما، الدە بۇل ەل مەن جەر كورسiن دەي مە – قايدا اتتانسا دا اتقوسشى قىلىپ الا جۇرەدi. بۇل جولى دا سولاي بولعان.
قىرىقسەگiز اتتى تەپپەدەن ەنگەن بۇل توپ ءۇستiرت ءۇستiنە سۋىت كوتەرiلiپ، قار سۋىمەن ءشولiركەپ، كاۋسار سۋلى شىڭىراۋلاردان تەر باسىپ، تۇلكiلi تۇلەيلەرگە تۇنەپ ۇزاق جورتتى. وراز عانا بiلەتiن ۇلى جوننىڭ قۇلان وتپەس، قۇس ۇشپاس قيان كۇرەلەرiن ناۋرىز بويى كەستi. ادىراسپان مەن اق بايالىشتى، قارا جۋسان مەن جانتاقتى جونداردان قىزىل-كۇرەڭ تاس جاڭقالارىن، سەكسەۋiل مەن جىڭعىلدى، كەكiرە مەن ءسۇتتiگەندi تۇلەيلەردەن سورتاڭ سازىن، جۇزگەن مەن كوكپەكتi، كيiكوتى مەن تۇيەسiڭiرلi ويلاردان ۇلۋتاس سىنىقتارىن سىقاي تەرiپ الىستى. سول جەرلەردiڭ بەدەرiن بەلگiلەگەن كارتاسىن دا سىزدى.
كوكەك تۋا وراز اعاسى سام قۇمىنا قاراي بەت تۇزەگەن. مەشەل جۇمابايمەن كيكiلجiڭ اڭگiمە وسى ارادا تۋعان.
مەشەل جۇماباي:
– وسى دا جەتەدi. كەرi قايتاتىن ۋاقىت بولدى، – دەگەن.
ورازماعانبەت:
– جوق، كەرi قايتۋعا ۇلگەرەمiز. ءۇستiرت ءۇستiنە كۇندە كەلiپ جاتقان جوقپىز. ەندi كەلەر-كەلمەسiم دە كۇماندi... تۋعان جەردi سوڭعى كورۋiم شىعار. سامنان قايتپاي توقتاماسپىن. ءۇستiرتتi ارىلتۋ – مەنiڭ عۇمىرداعى ارمانىم ەدi... سول ارمانىما كiرiپتار بولسام دا قولىم جەتiپ وتىر. جولىما كەسە-كولدەنەڭ تۇرما، جۇماباي! جاۋاپتى ءوزiم بەرەم، – دەگەن.
سوندا:
– سام قۇمىندا مول ەل بار. ەل iشiنە كiرۋگە ساعان دا، ماعان دا رۇقسات جوق. الدە باياعى «باندى» بولعان كەزiڭ ەسiڭە ءتۇسiپ، ەل iشiنە سiڭiپ كەتەم بە دەگەن ويىڭ بار ما؟.. باياعى مامايدىڭجولىن قۇشارسىڭ! – دەپ ەسكەرتە ءارi ۇركiتە سويلەدi جۇماباي.
– ءاي، جۇماباي! ەل سەنi: «ءوزi – مەشەل، iشi تولعان كەسەل» دەپ تەگiن ايتپايدى ەكەن. ماماي مەن ىسمايىلداي ەردi ەردەن اۋدارىسقاننىڭ بiرi مە ەدiڭ؟! – دەپ قالدى ورازماعانبەت.
– ە-ە، ودان بەرi ون جىل وتپەدi مە؟ ول بانديتتەردiڭ سۇيەگi دە قۋراپ قالعان شىعار. ول ۋاقتا مەن كراسنوۆودسكiگە كەلiپ تۇسكەن قازاق اتتى اسكەرi پولكىنا اتقوسشى بولىپ ەرiپ جۇرگەم. ون التى جاستاعى جۇمىسشى، جاس كومسومولمىن. باندىلاردىڭ اكەسiن كوزiنە كورسەتكەنبiز!.. – دەپ ماقتانا ءتۇستi ات ءۇستiندەگi جۇماباي. – مىنا ورىس ماۋزەرiن سول سوعىستا ەرلiگiم ءۇشiن جازىپ تۇرىپ سىيعا تارتقان. سەندەر سەكiلدi باندىلاردىڭ تۇقىمى ءالi دە ساقتالىنىپ قالعاننان مەنi سوعىسقا دا جiبەرگەن جوق. وسىندا كەرەك اداممىن... حا-حا-حا! بiلدiڭ بە بiلiمدiم!
– و، قانiشەر! – دەپ، شىداي الماعان ورازماعانبەت قىزىل iڭگەن ءۇستiنەن جەرگە تۇكiرگەن. – زاتسىز!.. قاي بەتiڭمەن ايتىپ تۇرسىڭ؟ ولار ەل ءۇشiن كۇرەسپەدi مە، ەلi سول ءۇشiن دە جەر ءتۇبiنە ەرمەدi مە؟! جەتەسiز!
– وتتاپسىڭ، قاقپاس! ەلدi الداعان سۇمدار! سەن دە سونىڭ بiرiسiڭ... وتىز سەگىزدە-اق اتىپ تاستاۋ كەرەك ەدi، سەندەي سۇمپايىنى!
– ءالi ۇلگەرەرسiڭدەر...
ورازماعانبەت بۇدان ءارi اڭگiمەنi سوزبادى. قىزىل iڭگەنمەن قوزعالىپ كەتتi. سول بويى تiس جارماي قويدى.
جۇماباي دا، تاپانشالارىن قولتىعىنا جاسىرعان جاۋىنگەرلەرi دە ورازماعانبەتتi العان بەتiنەن قايتارا الماسىن سەزدi مە، الدىنان اقىرىپ شىقپادى. سوڭىنان ەردi. قۇرمانعالي دا قاۋiپ ويلاپ، الدە بiر بەيمالiم، بۇيرىقسىز iسكە باس تiككەن ەدi.
وسى بiر وسپادار اڭگiمە سوڭى ەكi جاعىنىڭ دا iشiنە قان قاتىرىپ، جۇرەكتەرiن سۋىتىپ كەتكەن...
كۇنiمەن-تۇنiمەن جۇرگەن جولاۋشىلار كۇن كوتەرiلە اقجiگiت سورىنا قۇلادى. ءۇستiرت ءۇستiندەگi قاراتۇلەي مەن ەلتەجە، اقسەكسەۋiل مەن بەلسەكسەۋiل تۇلەيلەرiنiڭ بوس توپىراعى اششىلى، بوز جۋسانى جۇتاڭدى جەرiندەي ەمەس، ءتۇستiك بەتتەگi اقجiگiت سورى سورتاڭ بولسا دا توپىراعى تىعىز، ىزا تەپكەن سازدى، بۇيرا-بۇيرا بۇيرىعىنى كۇيرەۋiك بۇتامەن قاباتتاسقان ولكە ەدi.
سورعا تابان تيگەلi جالتاڭ قىردىڭ سۋىعى قايتىپ، سۋىت جۇرگەن سالقىن قاباق توپتى جايماشۋاق اربادى. ورازماعانبەت ەل وتىرادى-اۋ دەگەن جەرلەرگە سوقپاستان iشكەرiلەي ءتۇستi. جۇماباي دا سىزدانىپ العان. قۇرمانعالي باستاعان قالعان «قانجىعا» قوسشىلار سىر بەرمەۋگە ۇيرەنگەن. ەزۋ تارتپاي ەرەدi.
بەل شەشپەگەن ءجۇرiستەن بەسiن اۋدى...
بەسiن اۋا بارىپ اقجiگiت سورىنىڭ بەل ورتاسىنداعى وتىز قۇلاش شىنجىر شىڭىراۋعا تۇمسىق تiرەستi. كەلە تۇيەلەردi شوگەرiپ، قومدى ءتۇسiرiپ، شىڭىراۋ باسىنداعى مالشىلاردان قالعان قادا، سىرعاۋىل، شiلiك شارباقتاردان قوس تiگۋگە كiرiستi. قوستى قوس-قوستاپ تiكتi. بiرiنە – ورازماعانبەت پەن قۇرمانعالي، ەندi بiرiنە جۇماباي جiگiتتەرiمەن جاتادى. قوس تiگiلiسiمەن قۇرمانعالي مەن جاۋىنگەر جiگiتتەردiڭ بiر-ەكەۋi اس قامىنا كiرiستi.
كوكەك كۇنi دە ەڭكەيە باستاعان. سورتاڭ سور iشi جىلى ەكەن. ءۇستiرت ءۇستiندە ءالi دە الا شاربى قار جاتىر ەدi. جەل دە باسىلعان. جەلەمiك قانا بار. سوتكەدەن استام توقتاۋسىز ءجۇرiستەن استارىنداعى كۇلiكتەرi دە اشىعىپ قالىپتى. جىلقىلار سوردىڭ قارا جۋسانىنا، تۇيەلەر قىزىل جانتاعىنا تiستەرiن قايراعان.
جولاۋشىلار دا داستارحان باسىنا جينالىسقان. جۇپىنى داستارحان ءۇستiندە الگi بiر اڭگiمەنi مەشەل جۇماباي قايتا باستادى.
– سام قۇمىنا بارا المايمىز. مالشى اۋىلدار مال تولدەتiپ جاتىر. قۇم iشiندە كۇن جىلىندى، قار كەتiپ قالدى. شىڭىراۋلار مەن سۋات باستارى بوس ەمەس، – دەپ ادەيi قىجىرتا سويلەدi.
ورازماعانبەت بiراق سۋىق ەتتەن قاربىتا قاسقىرشا اساپ، ءلام دەمەدi. قۇرمانعالي جۇمابايعا جاقتىرماي قارادى. قالعان ەكi ءتۇرiكپەن مەن ءۇش ورىس جiگiتi بۇلاردىڭ ءسوزiنە كوڭiل اۋدارماعان سىڭاي تانىتتى. بۇل بەس جاۋىنگەردiڭ ءبارi دە ون التى-ون جەتi جاستارداعى جاس بالالار ەدi، نەمىس فاشيستەرىمەن سوعىسقا ەر-ازاماتتىڭ جiلiكتiسi اتتانىپ كەتكەندiكتەن، ايتەۋiر جۇمابايعا قارا كوبەيتiپ قوسىپ بەرگەندەر... بiراق تاپانشالى.
– سەن نەمەنەگە يت كورگەن قاسقىرداي كiجiنە قارايسىڭ؟ – دەپ جۇماباي مۇنى دا iلە ءتۇستi. – بiلەم-بiلەم، ءبورiنiڭ ءبولتiرiگi.
قۇرمانعالي وراز اعاسىنا قاراپ، ونى قاتتى سىيلايتىندىقتان ۇندەمەي قالدى.
– ءاي، جۇماباي، تارت تiلiڭدi! تار جەردە جولىقساڭ، ول كەسiپ الار... – دەپ وراز اعاسى دا قىرشىپ الدى.
– ەي، وراز بانديت! تاپ وسى جەردە سەن ەكەۋiڭدi مەنiڭ قولىمنان ايىرىپ الار ادام جوق... تۇلكiدەي تەرiڭدi بiتەۋ سىپىرسام دا ءوز ەركiم. بايقاپ سويلە، سورلى!
– سورلى كiم ەكەنi – بiر اللاعا ءمالiم... ال سەن – سiلiمتiكتiڭ ناق ءوزiسiڭ، – دەپ ورازماعانبەت تە قاتتى كەتتi.
– ءا-ا-ا... جىلاننىڭ تiلiندەي تiلiڭ ەندi شىعايىن دەدi، بانديت! سوۆەتتiڭ قاس جاۋى ەكەنiڭ بۇرىننان دا بەلگiلi ەدi... مەنi «سوۆەتتiڭ سiلiمتiگi» دەپ وتىرسىڭ عوي. قولاقپانداي ك... اشىلدى، ارامزا! سەنi تايراڭداتىپ قويعان سوعىس قوي، ايتپەسە باياعىدا باسىڭدى الار ەك... سەن سوعىسىپ جاتقان فاشيستەردەن دە قاۋiپتiسiڭ!
– سوۆەت وكiمەتi سەن سەكiلدi اپەرباقان، تۇرپايىلارعا سەنiم ارتسا، ونىڭ دا ارتى بەلگiلi... جەندەتسiڭدەر! سەندەر كiمدi اياپ ەدiڭدەر، توبانياز بەن قۇرماشتى دا قۇرتقانسىڭدار.
– جاپ اۋزىڭدى، فاشيست! – دەپ مەشەل جۇماباي باقىرىپ قالدى. – قاقپاس! الگi ميليسيا باستىعى ايتىپ ەدi: ءۇستiرتكە شىقسا باندى بولعانى ەسiنە ءتۇسiپ، قۇتىرىپ جۇرمەسiن دەپ... قيقاڭداسا قاعىپ تاستا! قاشىرىپ الىپ جۇرمە! – دەگەن. سونىڭ ايتقانى كەلدi.
– كەلسە كەلگەن شىعار. اجالىم سەن بولساڭ، الىپ تىن! سiلiمتiك! وپاسىز!
– اح، يتتiڭ بالاسى! ءوز ۇكiمiڭدi ءوزiڭ شىعاردىڭ، – دەپ جۇماباي ماۋزەرiن جۇلىپ الدى.
قامشىسىن توبىلعى سابىنان بiلەمدەپ، ەكi كوزi ەجiرەيە قانتالاپ وتىرعان قۇرمانعالي وقىس سiلتەپ قالدى. ماۋزەر بiراق بۇرىن اتىلدى... قامشى ءورiمi بiلەزiكتەن تيگەن جۇماباي قولى سىلق ەتiپ، اۋىر تاپانشا جەرگە ءتۇستi.
– اح-ح! بەيشارا! – دەپ ورازماعانبەت مالداسىن قۇرعان كۇيدە كەۋدەسiن باسا شالقالاي قۇلادى.
قۇرمانعالي ءۇستiنە دە جاقىن وتىرعان جاۋىنگەرلەر مiنiپ قالدى. تىرپ ەتكiزبەي بايلاپ تاستادى.
– ءبورiنiڭ ءبولتiرiگi! كوزiڭدi تۇرمەدە قۇرتامىن! – دەپ كەلiپ، جۇماباي مۇنى باسى مەن جاۋىرىنىنان تەپتi.
سوستيىپ تۇرىپ قالعان ءۇش ورىس پەن ەكi ءتۇرiكپەنگە «تەبiڭدەر» دەپ بۇيىردى! ولاردىڭ دا بiر-ەكەۋi ەتiكتەرiنiڭ ۇشىمەن مەزiرەت جاسادى.
وراز اعاسى قايتiپ تiلگە كەلمەي كەتتi...
مۇنىڭ قول-اياعىن قايىرىپ بايلاپ، قوس iرگەسiنە تاستادى. جولسوقتى بولىپ جەتكەن قالعان التاۋ ەكi قوسقا ءبولiنە جاتتى.
كاسپيي تەڭiزi جاعىنان اي كوتەرiلدi. قۇرمانعالي قونىشىنا تىعىلعان كەزدiككە قولىن جەتكiزەم بە دەپ ەدi، بايلاۋلى اياعى مەن قولى يكەمگە كەلمەدi. جۇمابايعا جاق اشپاعان كۇيدە كوز جۇمۋعا بەل بايلاعان ول تۇنگi سۋىقتان قالتىراي باستادى. تiستەنiپ الدى.
ءتۇن ورتاسى اۋا كورشi قوستا جاتقان قوس ءتۇرiكپەن جiگiتiمەن جۇمابايدىڭ ىبىر-سىبىر سويلەسكەنi، ىبىر-جىبىر جۇرگەنi بiلiندi. ۇيقىسىز جاتقان قۇرمانعالي قۇلاعىن تۇرگەن كۇيi تىڭ تىڭدادى. وراز اعاسى ەكەۋi جاتاتىن قوستى يەمدەنگەن انا ءۇش ورىس قۇلاق ءتۇبiنەن قورىلدايدى. قوس سىرتىندا، اي استىندا، تۇنگi سۋىق جەل ءوتiندە جاتقان بۇل قانشا تiستەنسە دە، تۇلا بويى بەزگەك تيگەندەي قالشىلدايدى.
الدەن ۋاقتا ءتۇرiكپەن جiگiتiنiڭ بiرi مىسىقتاي جىمىپ باسىپ، قاسىنا قاراۋىتا كەلدi. اي ساۋلەسiنەن ءتۇن كۇلگiن تارتقان. جانىنا جاقىن كەلگەن ون التىداعى تۇردى اتتى بوزبالا ەدi.
تۇردى مۇنىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيiپ:
– ماعان قاشىرىپ جiبەر دەدi، اعا! تەز قۇتىلىپ كەتiڭiز، بوزشولاققا تيiسپەڭiز! – دەپ، پىشاقپەن قول-اياعىن بايلاعان قانجىعا قايىستارىن كەسiپ جiبەردi.
قۇرمانعاليدىڭ ويىنا ەشتەڭە ورالا قويمادى. ۇيىعان قول-اياعى مەن بەل-ومىرتقاسىن جازىپ، توڭعان تۇلا بويى ەشتەڭە ويلاتىپ ۇلگەرتپەدi. تۇردى دا «اعا، جىلقىلار جەل جاقتا... تەزiرەك كەتiڭiز!» دەپ سىبىرلاي اسىقتىردى. بۇل ەرiكسiز بۇگجەڭدەي جونەلدi. جولاي ەرi مەن جۇگەندi، شىلبىرىن iلە كەتتi. كەنەت توقتاي قالىپ، ورىستار قورىلداپ جاتقان ءوز قوسىنا قايىرىلا جۇگiردi. بوزاڭ تۇندە بايقاستاپ تۇرعان تۇردى دا سەكەم الىپ قالدى، بiراق جۇرەكسiنە قويعان جوق. قايتا قاشقىندى ءوزiمسiنە، ءوزiن باتىرسىنا قاسقايىپ تۇردى.
قۇرمانعالي قوسقا جەتكەن بويدا تiزەرلەي وتىرا قالىپ، ۇزىن قولىن iرگەدەن جىلانداي جۇگiرتۋگە كوشتi. تۇردى اڭ-تاڭ. قاشقىن بiراق بۇعان نازار دا اۋدارعان جوق. بالا عوي دەپ مەنسiنبەگەن دە سىڭايلى. سويتكەنشە ول سەرپiلە تۇرىپ، جىلىستاي بەردi.
كەشiكپەي تۇردى ايتقان بوزشولاققا جۇگەن سالدى. جىلقى iشiندە ءجۇيرiگi مەشەل جۇماباي مiنiپ جۇرگەن وسى ەدi. ايتەۋiر قاشقان سوڭ، ءجۇيرiككە قامشى باسۋدى ويلادى.
قاشقىن باتىسقا قاراي قىلاڭىتا تiزگiن بۇردى.
* * *
كارi كاسپيي – جار جاعاسىنا جىنىن شاشىپ اشۋلى، جارلاۋىتتان الىستا جالىن باسىپ تولقۋلى. شەتسiز شالقار ءۇستiندە قارا باركاس قاۋىرسىنداي قالقۋلى.
گۋريەۆتەن كەشە شىققان ەسكi باركاس فورت-شيەۆچەنكوعا دا جاقىنداپ قالعان. ءتورت تاراپ تولى كوك ايدىن سەلەۋلi دالاداي تولقيدى. تۇزدالعان بالىق تاسيتىن باركاستىڭ بەسiكتەي تەربەلگەنiنەن العاشقى ساتتە جۇرەگi اينىعان عالي ەستايەۆ سالدەن كەيiن ات ءۇستiندە لەكiتە جەلiپ كەلە جاتقانداي كوڭiلi ورنىعىپ، ءوزiن ەركiن سەزiنگەن.
ۇشى-قيىرى جوق ۇشان ايدىن ءۇستi ىلعالدى. تەرiسiنەن تەرi تەستi، سۇيەك كەستi تەڭiز لەبi ەسەدi. جاعالاۋعا جاقىنداپ قالعاندا شارق ۇرعان شاعالالار لەگi سەزiلەدi. كەراسين ءتۇتiنi كەيدە بۇرق ەتە قالىپ، يiسi مۇرىن جاراتىن باركاس تاسباقاداي تابانداپ-اق جۇزەدi.
مامىر جاڭبىرى ءجۇزiن جۋىپ، دۇنيە شۋاققا ماڭىپ، مۇڭسىز بiر مەزگiل تۋعان ەدi. قىس ىزعارى قايتىپ، تەڭiز ءۇستi تىنىستاپ، تiرشiلiك اتاۋلى ويانىپ ۇلگەرگەن-دi. سوندا دا سۋ بەتiن سيپاي جەلپiگەن سۋىق جەلەمiك عاليعا الىستا ءجۇرiپ جاتقان سوعىستىڭ سالقىنىنداي سەزiلەدi.
قۇداي قاققاندا، نەمiستەرمەن قان شەڭگەلدەسiپ جاتقان الاپات سوعىسقا بارماي قالدى. ول دا بولسا – مقحك-نiڭ ارقاسى... 1940 جىلى الماتىداعى Iشكi iستەر حالىق كوميسساريات مەكتەبiن بiتiرiسiمەن مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك حالىق كوميسسارياتىنا جۇمىسقا جiبەرiلدi دە، 2-شi ءبولiمنiڭ ۇيعارۋىمەن 1941 جىلى سوعىس باستالعاندا «برونمەن» كەرەك قىزمەتكەر رەتiندە الىپ قالعان، بكپ(ب) قاتارىنا قابىلدانعان.
قيراپ قالارداي ساقۇر-سۇقىر ەتiپ كەلە جاتقان ەسكi باركاس ءۇستiندە ەلەڭدەگەن عالي بiر ءسات وتكەنiنە ورالىپ، بۇگiن دە 1942 جىل ەكەنiن ويلادى. بۇل بiر-اق كۇندە ءوزi تۋعان باتىس ولكەدەن قيىر ءتۇستiككە قاراي بەت بۇرعانىنا ءالi دە كۇدiكتەنە قارايدى. مقك قىزمەتكەرiنە ءتان باستى قاسيەت – كەز كەلگەن iسكە، كەز كەلگەن پەندەگە كۇدiكپەن قاراۋ... بۇل ادەت مۇنىڭ بويىنا سوڭعى ءتورت جىلدا ۇيالاعان، تiپتi جانىنا جۇعىستى، سۇيەگiنە سiڭiستi بولا باستاعان ەدi.
«ءۇيiرمەل» دەپ شاشا سالعان اسىقتاي از عانا ءۇيلi گۋريەۆكە بۇل ورال اينالىپ كەلگەن. الماتىدان ورال قالاسىنا ارنايى تاپسىرمامەن كوكەك ايىندا اتتانىپ ەدi. قالاعا كەلiسiمەن ەسكi ءۇيشiكتi مەكەندەيتiن اعايىندارى اراسىنداعى جالعىزiلiكتi شەشەسiنە بارىپ قايتۋعا رۇقسات العان. ءۇش جىل بويى ءجۇزiن كورمەگەن شەشەسiنە بۇل بiراق جەتە المادى. الماتى مەن ورالدان iزiن سۋىتپاي جەتكەن شۇعىل تەلەگرامما فورت-شيەۆچەنكوعا دەرەۋ جەتسiن دەپ بۇيىرىپتى. تۇيەنiڭ جاباعىسىنداي اقشۋلان تولقىندى جاعادان جىرتىق-جاماۋ باركاسقا امالسىز مiنگەن.
مiنە، تەڭiزگە تيۋلەن تەكتەس تۇمسىعىن سۇعىنعان ءتۇپقاراعان تۇبەگiنە دە جەتiپ، باياعى فورت-الەكساندروۆسكiگە تابانى تيدi. تابانى تيەر-تيمەستەن ميليسيونەرلەر مەن قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ بiرەر ادامى سالت اتتى كولدەنەڭ تارتىپ، قۇبا جونعا قاراي الا جونەلدi.
تۋ سىرتىندا تۇنەرە تولقىعان تەڭiز قالدى...
تۇزدەگi الدە بiر اۋىلعا بۇلار تۇندەلەتiپ جەتiپ، جەڭiل-جەلپi قاۋجاڭداسىپ العان سوڭ جاتىپ قالدى. عالي سەندەلمەلi ساپاردان سەرەيiپ ءتۇستi. قالعاندارى قورىلعا باسقان.
بۇل تاڭ بوزىندا توپىرلاعان ات تۇياعىنىڭ دىبىسىنان ويانىپ كەتتi. قالىڭ سالىنعان قۇرىم كيiز بەن سىرماق ءۇستiندە، تۇيە ءجۇن كورپە iشiندە قاتار-قاتار جاتقان قاسىنداعىلار دا باستارىن كوتەرiستi. ءبارi دە تەز كيiنiپ، تىسقا شىقتى.
كەلگەندەرمەن عاليدى تانىستىردى. بۇلار – ءۇستiرت ءۇستiندە باندىنى قاشىرتىپ العان جۇماباي توبى، وسى بەتتەرi بەينەۋدەن كەلە جاتىر ەكەن. اقجiگiت سورىنان قاشىپ شىققان باندى تۇقىمى بەينەۋدi باسىپ، سارىقامىسقا قاراي كەتiپتi.
داستارحان باسىنداعى ورازا اشۋ ءۇستiندە:
– جۇماباي، قۇرمانعالي قاشقىن تۋرالى جايدى ءوز اۋزىڭنان ەستيiكشi، – دەدi ميليسيا باستىعى مۇقان.
– ول جاي قاشقىن ەمەس، ناعىز بانديت! – دەدi مەشەل جۇماباي.
– «بانديت» دەگەن ارتىق بولار، – دەپ قالدى عالي سىناي قاراپ.
– و، نە دەگەنiڭ جولداس... – دەپ جۇماباي عاليدىڭ فاميلياسىن ەسiنە ءتۇسiرە الماي، كۇمiلجiپ قالدى.
– ەستايەۆ، – دەدi مۇقان.
– جولداس ەستايەۆ، – دەپ جۇماباي ەندi جۇگiنە وتىردى.
– سiز اسىعىپ-اپتىقپاڭىز! اس الا وتىرىپ اڭگiمەلەڭiز، – دەدi عالي سابىرمەن. مەشەل جۇمابايدىڭ ءجۇنi جىعىلىپ قالدى.
– قۇرمانعالي كiم؟ ول نەگە وراز اعامەن ەرiپ ءجۇر؟ بۇل ءوڭiرگە قايدان كەلدi؟ عالي جولداسقا ەگجەي-تەگجەيلi ايتىپ بەرسەڭ! – دەدi مۇقان. وزگەلەر ءوزدiء-وزiن باعىپ، اۋىزدارىن وگiزدەي بۋىپ الىسقان.
– مۇقان، سەن مەنi جاقسى بiلەسiڭ، – دەدi مەشەل جۇماباي. – باياعى وتىز ءبىردiڭ كۇزiندە «ءۇستiرت ۇركiنiن» شىعارعان باندىلارمەن ايقاسقان كەزدەن بiلەسiڭ... قۇرمانعالي – جاي قاشقىن ەمەس، باياعى بوقىماشتىڭ بوزى، بوزداعى.
ول عالي الدىندا اقتالا سويلەدi، ءوزiنەن كۇدiكتەنiپ وتىر-اۋ دەپ قاراداي قۋىستانىپ، مۇقان مەن عاليعا سەنبەدi.
– ول ۋاقتىڭ قانداي قاتىسى بار؟ – عالي جاقتىرماي قالدى.
– تiكەلەي، – دەدi مەشەل جۇماباي ەندi ەركiنسiپ، تارىلعان تىنىسىن دا كەڭ الىپ. – مۇقان «وراز اعا» دەپ وتىرعان الگi ورازماعانبەت بانديت سول اداي ءبۇلiگi كەزiندە ەلدiڭ شەت ەلگە اۋۋىنا سەبەپكەر بولدى ەمەس پە؟! ال مىنا قاشقىن قۇرمانعالي – ورازدىڭ قۇيىرشىعى. بۇل دا دوسان باندىنىڭ قۇرامىندا ەلدi قىرعان، جۇرتتى ۇركiتكەن. كەيiن ورازماعانبەتپەن يران اسقان. ورازماعانبەتتi كەزiندە سوۆەتكە قارسى iستەگەن قاستىقتارى ءۇشiن 1937 جىلى كگب-شىلار يراننان جاسىرىن تۇردە ۇستاپ اكەلگەندە، جانىنداعى قۇرمانعاليدى دا قوسا ۇستاعان. سودان بەرi ەكەۋi ءبىر ەلى اجىراعان ەمەس.
– اتا-تەگiن، تۋعان-تۋىسىن بiلەسiڭدەر مە؟ – دەدi عالي.
– ارينە، – دەدi مەشەل جۇماباي ماقتانىشپەن. – جەمنiڭ جايىق جاق بەتiندە شۇكiرعالي دەگەن اعاسى تۇرعان. ول قازiر الماتىدا تۇرادى: بالالى-شاعالى، ايەلi – تاتار. قۇرمانعالي مەن شۇكiرعالي ەكi ءتۇرلi كوزقاراستا بولعان. شۇكiرعالي 1931 جىلعى بانديتيزممەن اينالىسپاعان، بiراق iنiسi قۇرمانعاليدى iزدەستiرۋگە بايلانىستى سەسكەنiپ، ورال قالاسىنا، ودان الماتى اسقان...
– Iم! – دەپ عالي ءۇنسiز، مۇقيات تىڭدادى دا: – اكەلەرi كiم ەكەن؟ – دەدi ەلەۋسiز عانا. – ...قاراپايىم قازاق بوپتى، تۇبەكالi دەگەن، – دەدi مەشەل جۇماباي.
– ەندi ءتۇسiنiكتi بولدى. قالاي قاشىرىپ الىپ ءجۇرسiڭدەر؟
– ايتارىڭىز بار ما، ەستايەۆ جولداس؟! الگi تۇردى دەگەن ءتۇرiكپەننiڭ ماۋباستىعىنان بولدى عوي... يتتiڭ بالاسى كۇزەتتە ۇيىقتاپ قالىپتى.
– ورازماعانبەتتi نەگە اتتىڭ؟ – عالي تۇتقيىل سۇراق قويدى، بiراق مەشەل جۇماباي بەتi بۇلك ەتپەدi.
دايىن جاۋابىن سارتىلداتا جونەلدi.
– عالي جولداس، – دەدi مەشەل جۇماباي، – ول ەكەۋi ءۇستiرتكە كوتەرiلiسiمەن كۇدiكتi بولا باستادى. وڭاشا ىم-جىمى بايقالىپ قالدى. سام قۇمىنا بارامىز دەگەندi شىعاردى. مەن قارسى بولدىم، وندا ەل وتىر عوي... اقجiگiتكە بۇرعىزدىم. سوردىڭ سورىن بiلەسiز، جول دا اۋىر بولدى. ءبارiمiز دە شارشاعانبىز... سودان اسقا وتىرا بەرگەن ەك، مالداس قۇرا بەرە ورازماعانبەت قيمىلىنان كۇدiك الىپ، ونى باس سالدىم. سول مەزەتتە الگi قۇرمان يت ەكi ءتۇرiكپەن جiگiتiنiڭ بiرiنiڭ تاپانشاسىن الىپ تا ۇلگەرiپتi. ۇرلىق جاساپ ۇيرەنگەن قولى ەپتi ەكەن... التى اتاردى باسىپ-اق قالعانى. «باتا تيمەسە، قاتا تيەدi» دەگەن عوي، يتجىعىس تۇسكەن ورازماعانبەت ەكەۋمiزگە قاراتا اتىلعان وق باندىنى جارالادى. سول جارادان كوز جۇمدى... ول ەكi ارادا جiگiتتەر قۇرمانعاليدى دا قارۋسىزداندىرعان.
– ءمايiتتi قايتتiڭدەر؟
– قوس ءتۇرiكپەن جiگiتiنەن ءتۇرiكمەنستانعا جiبەرتتiم، – دەدi مەشەل جۇماباي يىعىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي القىنا، دابىرلاي سويلەپ.
– قاشقىن قايدا بەت بۇردى دەپ ويلايسىزدار؟ – دەپ عالي ءبارiنە سۇراق قويا قارادى.
– جەمنiڭ ارعى جاعىنا بەت بۇرعان عوي، بالكiم سوعىس ءجۇرiپ جاتقان ەدiلدiڭ ارعى بەتiنە كەتكiسi بار دا... – دەدi موسقال مۇقان.
– مۇقاندiكi اقىلعا سياتىن سەكiلدi. جەمنiڭ سول بەتiندە شۇكiرعالي اعاسى بار دەپ تە ويلاۋى مۇمكiن، ودان حابارسىز عوي... ال سوعىس ءجۇرiپ جاتقان ءوڭiرگە وتۋگە تىرىساتىنى دا بەلگiلi، قازiر قاشقان-پىسقاننىڭ ءبارi مايدان شەبiنە اسۋدى، نەمiستەرگە مالاي بولۋدى كوزدەيدi... بۇل بانديت تە جاۋ جاعىنا وتپەك قوي، ايتپەسە تەرiستiكتەگi جەمگە قاشىپ نەسi بار؟! ءتۇستiككە بۇرىلماعانى دا سول، بiزدi ءتۇستiك-باتىسقا قاراي ءجۇرiپ، iزiمەن اداستىرماق بولعانى دا سودان، – دەپ مەشەل جۇماباي ءوز ويىن تەز قورىتىپ، شۇعىل شەشiم شىعاردى.
– وندا نەگە جەمنiڭ تومەنگi ەتەگiنە قاراي كەتكەن؟ باياعى 30-جىلدارى بiزدiڭ اۋىل جەم بويىندا وتىرعان... مەنiڭ 12–13 جاسىم ەدi، – دەپ عالي ءوزiنiڭ جەم بويىنان حاباردار ەكەنiن بiلدiردi.
– عالي جولداس، – دەدi مۇقان، – كۇدiگiڭ ورىندى... قاشقىننىڭ جولىن قازiر ەل ەمەس، جەم بوگەپ تۇر. جەم تاسىپ جاتىر...
كەلەگە تۇسكەن بۋراداي بۋىرقانىپ، تۇيەنi جۇگiمەن اعىزادى. ال اقكيiزتوعاي مەن قۇلسارى ماڭىنداعى تاسجول قيار جەم ءۇستiندەگi تاسكوپiرگە كۇزەت قويىلعانىن بiلەدi. ول سوندىقتان وزەننiڭ تارامدانا جايىلىپ كەتەتiن تەڭiزگە قۇلار ساعاسىن ساعالاپ بارادى... جەر جاعدايى دا جاسىرىنۋعا قولايلى: قامىس-قورىس باسقان كول-كولشiكتەر كوپ. ەلسiز-كۇنسiز ماڭ. سۋسىز دالاداي ەمەس، سۋسامىرلى ءوڭiر اتقا دا جەڭiل.
– ول بانديت قانداي جەرمەن ءجۇرۋدi بiلەدi. مىرزاعالي سەكiلدi كەزiندە كەزبە ولەكشiندەي ماڭعىستاۋدا جورتقان عوي، – دەپ مەشەل جۇماباي زiلدەنە ءتۇستi.
– جارايدى، جiگiتتەر، جولعا شىعايىق!
عالي ورنىنان كوتەرiلدi. وزگەلەر دە وشارىلا تۇرىستى. ولار اۋىل-اۋىلدان تاڭداپ الىنعان تىڭ اتتارمەن سۋىت اتتاندى. بوكتەرiنشەكتەرi مەلجەمدi، كۇلiكتەرi بەلدi. جاۋىرىندارىندا – بەساتار، بەلدەرiندە – تاپانشا.
وكپە تۇستاعى تەڭiز بەتتەن وكپەك ەسەدi.
* * *
ماڭىپ جاتار ماڭعىستاۋدىڭ مۇنارلى تۇبەگi: بiر جاعى – شاعالا ۇشقان كاسپييدiڭ تەڭiز بەتi، بiر جاعى – قىزعىش قۇشقان ءۇستiرتتiڭ ءتۇز شەتi.
قاشقىن قۇرمانعالي سارىقامىستىڭ سور-سازدى بوزاڭىن، تور-قۇمدى جازاڭىن كەسiپ، جەمگە قاراي قۇلاعان. ماي توڭعىسىز مامىر كۇنi سۇيەگiن بالقىتقان. بوزشولاق تا شۇلعىپ تاستاپ، تاعاسى تۇسكەن تۇياعىن سىلتىپ باسقان.
قۇرمانعالي ءۇشiن قۇمدى ءشول، تاستاقتى ءتۇز ارتتا قالدى. الدىندا – اعىندى جەمنiڭ تەڭiزگە قۇيار تومەنگi ساعاسى. تارماق-تارماق بولىپ ءبولiنگەن قاشقىن تاراۋ-توعاندارى. كوبiسi ءولi كولدەرگە بارىپ قۇيىپ جاتىر. كوكپەڭبەك كوگالدى ويپاڭدار، كوكجاساڭ مايسالى بىلقىلداق سازدار. ات تiزەسiنەن جالدار جايىلما سۋلار، سۋ iشi ات باۋىرىن سوققان بالدىرعان قۇراقتار – قۇراق پەن قامىس اراسىندا ۋىلدىرىق شاشۋعا شىققان قىزىل قانات شوقىر، قارا قانات بەكiرە سەكiلدi بالىقتار. دۇنيەنiڭ ءدۇر ەتiپ جەلپiنگەن، جەم مەن جايىق بويىنىڭ جەلكiلدەگەن شاعى.
قاشقىننىڭ ويىن قاي-قايداعى قوزعاپ، جۇرەگi سىزداپ، ءان ايتقىسى كەلدi. ىڭىلداپ الدە بiر اۋەنگە سالدى. سول-اق ەكەن تiل ۇشىنا ەسكiلiكتi ولەڭ ورالدى، بiراق سەزiم تەربەتەر ءسوز ەمەس، شەر قوزعار كەر ورالدى.
ءۇستiرت پەن جايىق اراسى –
ادايدىڭ ارىس دالاسى.
قياننان ۇشىپ قىزعىش قۇس،
جازىلماس جۇرەك جاراسى.
جەم مەن ساعىز اراسى –
كوڭiلدە قالدى نالاسى.
جەلمايا مiنiپ جەر اۋعان
قازاقتىڭ قارا بالاسى...
قۇرمانعاليدىڭ قاجىڭقى ءجۇزiنە قارا كوزiنەن اققان جاس سۇڭگi تامشىداي سورعالادى. قاشقىن كەنەت بوزشولاققا قامشى باسىپ-باسىپ جiبەردi. يەسiنەن مۇنداي وسپادارلىقتى كۇتپەگەن ەستi جانۋاردىڭ جانارىندا كوكجازاڭ ويپات دوڭگەلەنە اۋدى.
كوكiرەگiن قۇيىن جەل كەۋلەگەن، كوڭiلiن كەرمەك سەزiم كەرنەگەن قاشقىن تiستەنە كۇبiرلەدi.
ەدiل قايدا؟ ەل قايدا؟
جايىق قايدا؟ جەم قايدا؟
ۇركiپ كوشكەن ەلiڭدi
ءۇستiرت پەنەن سامعا ايدا!
ءۇستiرت ءۇستi ىزعىرىق،
وق ۇشادى ىسقىرىپ.
توپالاڭ كەپ تيگەندەي،
ەر ولەدi ىشقىنىپ...
قاپ-قارا وتتى كوزiنەن جاس پارلاعان قۇرمانعاليدىڭ ەسiنە ەسكiلiكتi سۋرەتتەر ءتۇستi. قىزىل تابان نار، قارا تابان ەر... باۋىرىن مۇزدان كوتەرە الماعان بۋىرشىن، جۇگi اۋىپ، جاردان قۇلاعان اتان، بۇعاناسىن قىلىش شاپقان ايەل، وشاق باسىندا وت شالعان بەسiك، جار باسىندا جىلاعان ءسابي – ءبارi دە سانا ساۋىرىندا ميداي ارالاستى. كۇللi دۇنيە كولەڭكە تۇسكەندەي كۇڭگiرت تارتىپ، كوز الدىندا قايداعى بiر قان-جىن ساپىرىلىستى.
سوندا عانا بوزشولاقتى ەزۋلەتە تارتتى. ءبۇيiرi قىزىپ العان ءجۇيرiك جانۋار قىرىنداي بارىپ، سار جەلiسكە ءتۇستi. قاشقىن قۋاڭ قايقاڭعا كوتەرiلiپتi.
– اتتەڭ، دۇنيە-اي!..
قۇرمانعاليدىڭ داۋسى شىعىپ كەتتi. ات شاپتىرىم جەردە الدە بiر كول كورiندi. كولدi اينالا قورشاعان قالىڭ نار قامىس قايقاڭنان كوك ماۋىتى ءبورiكتiڭ قۇندىزدى جۇرىنىنداي توگiلە شالىندى.
– وسى ءوڭiردەن دە كەتتiك-اۋ! – دەدi قاشقىن تاعى دا. تاعى دا وي ۇشاعىنا ءۇزiك-ۇزiك ولەڭ ورالدى.
ورىستىڭ ور قالاسى – كەتiك ەدi،
كەتiككە قارا قازاق جەتiپ ەدi.
الماققا سول قالانى جالاڭاش قول،
قازاقتىڭ بار بالاسى بەكiپ ەدi...
...قولداعان ارۋاق اتا-بەكەت14 ەدi،
ءۇستiرتكە ۇركiن ەلi بەتتەپ ەدi.
قۋعىن كەپ قۇيىنداي تيگەنiندە
تۋعان ەل تۋعان جەردەن شەتتەپ ەدi.
قاشقىن وقىس قاتايىپ، ءوز-وزiن سابىرعا شاقىرىپ، بۇگiن-ەرتەڭ تومەندەگi وسى بiر كول ماڭىندا قوراشىل لاشىنداي قالا تۇرۋعا بەكiدi. قاي قيىرعا كوز سالۋدى شەشۋگە بەل بۋدى.
بەتەگەلi بەلەڭنەن بوزشولاق ەتەككە قاراي بۇلكiلدەي جەلدi.
* * *
قۋعىنشىلار ءۇشiن دە قۇمايت دالا، شاڭىت شاعىل سوڭدارىندا قالعان. قاشقىن قونالقىلاعان كولگە دە جاقىنداعان.
قاشقىندى ۇستاۋعا مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك مەكەمەسi مۇنى ايدالاداعى گۋريەۆتەن ادەيi اسىعىس اتتاندىرعانىن عالي دا ءتۇسiندi. بۇل دا بiر سىناۋ ەكەنiن ساۋىرىمەن سەزiندi. قاشقىن قۇرمانعاليدىڭ اعاسى شۇكiرعاليدىڭ ءۇي iشiمەن بايلانىسى بارىن، قىزى شۇكiرعالييەۆا نافيسامەن جاقىن ارالاسىپ جۇرگەنiن مقك-نiڭ بiلiپ، مۇنى ماقساتتى تۇردە جۇمساپ وتىرعانى بەلگiلi... بولماسا – ورالعا ارناۋلى تاپسىرمامەن دالەلحان كوگەدايەۆقا كەزدەسۋگە كەلگەن عاليسىز دا بiر قاشقىندى ۇستايتىن ادامدار جەتەرلiك قوي. وسىنىڭ ءبارi مقك-نiڭ تەرەڭنەن تور قۇرعان، قۇپيالاعان «شاحماتتىق» ءجۇرiسi بولۋى دا كادiك... قۇرمانعاليدى دا عاليدىڭ جان-سەزiمiن سىناۋ، تiپتi زەرتتەۋ ءۇشiن قاشىرعان بولۋى مۇمكiن. مقك-نىڭ قۋلىعىنا قۇرىق، سۇمدىعىنا سىرىق بويلامايدى.
كۇدiكتi ويلارعا بوي الدىرعان بارلاۋشى عالي ءداپ وسى جولى مقك الدىندا «ادالدىعىنا» سىر بەرiپ الماۋعا بەكiدi... ويتكەنى شىعىس تۇركىستان – التاي ءوڭىرى كۇتۋلى. ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى سوناۋ موسكۆادان باقىلانىپ وتىر. ورالدا دالەلحان كوگەدايەۆتىڭ دا سەنىمىنە نىق كىرگەندەي بولدى... ال مىنا ءبىر اپەرباقان جۇماباي دەگەننىڭ كەسىرى بۇعان ءتيىپ جۇرمەسىنە قۇلا تۇزدە كىم كەپىل؟! مىنا قاشقىننىڭ الگى ءبىر الماتىداعى شۇكىرعاليدىڭ اعاسى بولىپ شىققانىن كورمەيمىسىڭ! قارعا تامىرلى قازاق دەگەن وسى. بۇل دا تەگىن ەمەس. نافيسا دا مۇنداي تۋعان اعاسى بارىن ايتقان جوق. ول دا جاسىرعان عوي... ال مقك-نىڭ ءدال وسى ىسكە مۇنى جۇمساپ وتىرعانى دا تەگىن ەمەس. قايناعاسىن قايتەر ەكەن دەپ وتىر عوي... ورتەنىپ جاتقان شىعىس تۇركىستان مەن التايعا باراردا وت پەن سۋدىڭ ورتاسىنا سالىپ سىناماق تا؟! ءبارى مۇمكىن.
عالي قيالىن سالقىن ويعا سارقىدى. قاسىنداعى توعىز ادامعا قارادى.
جۇماباي ەرتiپ جۇرگەن ءۇش ورىس جiگiتi مەن مۇقان باستاعان ءتورت قازاق استارىنداعى كۇلiكتەرi دە بولدىرايىن دەپتi. جول-جونەكەي بiرنەشە اۋىلدان ات اۋىستىرىپ مiنسە دە، بەس كۇندiك ساپار كiم-كiمگە دە وڭاي تيمەگەن. ءاسiرەسە، كوپتەن بەرi «ورىس» ەرگە ەمەس، اعاش ورىندىققا وتىرىپ، ەتi بوساپ، بوي-بويى شاۋ تارتىپ قالعان بۇعان وڭاي تيمەدi. تiپتi ورىستىڭ انا جاس جiگiتتەرi دە ەرۇستi شىدامدى، شاماسى كەسiر كازاكتاردىڭ تۇقىمى... جۇماباي دا، باسقا ورگان قىزمەتكەرلەرi دە سىر بەرمەۋگە تىرىسادى. ءازiرگە تىڭ مۇقان عانا سياقتى، ول جەر شولىپ، iز شالىپ كەلەدi.
ءبارi دە قاتۋ قاباق، كۇرەڭ ءوڭ...
– قاشقىن جىن قۋعانداي شاپقىلاپتى، – دەدi مۇقان. – جاپادان جالعىز نەگە شاپتى ەكەن؟
– ول كاپiرگە داۋا جوق. ونىڭ ءوزi جىن عوي، – دەپ مەشەل جۇماباي جاقتىرماي قالدى.
– بiزدi سەزiپ قالعان جوق پا؟! – دەپ عالي سەكەم العان.
– ول بانديت كۇندiك جەردەن سەزەدi... يiسشiل يت سەكiلدi، – دەپ جۇماباي قوسانجارلاسا بەردi.
– سەزە قويماۋ كەرەك. كۇنiمەن-تۇنiمەن ءجۇرiپ، iزiن باستىرمالاتىپ كەلەمiز. ءازiرگە ەسكi iز... مىناۋ دا كەشە ءتۇس اۋا وتكەن iز. قۇمالاعى كەۋiپ قاپتى. تۇياق تيگەن كوگi ءتۇن اسسا دا كوتەرiلiپ كەتپەپتi، – دەپ، ويپاڭ جازىق ءجۇزiن جاياۋ ارالاعان مۇقان iزشiل ەكەنiن بايقاتتى.
اڭ قۇستىڭ تەگi مەن جىمىن اينىتپاي اجىراتاتىن اڭكوس تە ساياتشى ەكەنi ەلگە ءمالiم مۇقان عوي... ەگەر جاسى سوعىسقا بارۋدان اسىپ كەتپەگەندە، ەل iشiندە ميليسيونەر بولىپ قالماس تا ەدi، سالبۋرىندا جۇرەر مە ەدi، قايتەر ەدi؟! وندا بۇلار قاشقىننىڭ سوڭىنان قالماس تۇگiلi شاڭىن دا شالماس ەدi.
– ...اناۋ بەلەڭنiڭ ار جاعىندا ءماتجان كولi بار. سۋى مەن قامىسى مول. اۋماعى اشىق. قازiر بiز بەلگە كوتەرiلسەك، قاشقىن قۇرمانعالي كول ماڭىندا بولسا، كورiپ قالادى.
– ويباي! ول كوردi دەگەنشە، بوزشولاققا قامشى باستى دە... شاڭىنا شالدىرماي كەتەدi، – دەپ، مۇقاننىڭ ءسوزiن ءبولiپ جiبەرگەن مەشەل جۇماباي شىر ەتە ءتۇستi.
– اتى ءجۇيرiك پە ەدi؟ – دەپ قالدى عالي دا.
– عالي جولداس، ءتۇرiكپەننiڭ تەكەجاۋمiتi... سونى ۇرلاپ مiنiپ كەتتi عوي! – مەشەل جۇمابايدىڭ ءۇنi جالىنىشتى شىقتى.
– دەگەنمەن، اتى سىلتىپ باسادى، – دەپ مۇقان ءۇزiلiپ قالعان ويىن جالعادى. – تاعاسى ءتۇسiپ، تاسىرقاپ قالىپتى...
– ءاي، يتتiڭ بالاسى-اي! – دەپ مەشەل جۇماباي شىدامادى. – اتىمدى قور قىلدى-اۋ! اياعىنا جەم ءتۇسiردi-اۋ!
– ەي، جۇماباي! ورىنسىز وپىنباشى! اتىڭ امان-ساۋ! – دەدi مۇقان بۋرىل مۇرتىن سيپاپ. – ءۇيiردەن ۇستاپ مiنگەن سەمiز مال ەمەس، ۇنەمi مiنiستە جۇرگەن جىلقىعا جەم تۇسپەيدi... ال ەندi، ءبارiمiز دە كولدi ءتۇستiك باتىستان اينالىپ بارىپ، قاراۋىل قاراۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ونىڭ iزi ءتۇسۋلi جاققا – كوزi تiگۋلi... قاشقىن قاۋiپتi ءوزi كەلگەن جاقتان كۇتۋلi.
– بiز ار جاقتان شىققاندا، ول بەر جاققا سىتىلا جونەلمەي مە؟ – دەدi عالي.
– ءيا! ءيا! ول كەرi قاشۋى دا مۇمكiن عوي...
– ودان ءبارiن كۇتۋگە بولادى. باسىن بايلاعان پەندە عوي، – دەستi وزگەلەر دە.
– مۇقان، سەنiڭ سول قۇرمانعالي باندىعا بۇيرەگiڭ بۇرىلاتىن سەكiلدi... – دەپ مەشەل جۇماباي سۋىق سوزبەن تۇيرەپ ءوتتi.
– ە-ە، وندا وزدەرiڭ بiلiڭدەر. مەنiكi «قاشىرىپ المايىق» قوي، – دەپ سۇلەسوق جاۋاپ قايىردى مۇقان.
مەشەل جۇماباي:
– سەن ولاي قيقاڭداما! – دەپ كەلە جاتىر ەدi، عالي:
– جۇماباي، سەن دە توقتات! – دەپ باسىپ تاستادى. – ءبارiنە كiءنالi، ءارi-بەرiدەن سوڭ، سەن! قاشۋعا جول بەرگەنسiڭ!
مەشەل جۇمابايدىڭ مىسى باسىلىپ قالدى بiلەم، جاۋاپ قاتا المادى.
– ...مۇقا، – دەدi عالي داۋسىن جۇمسارتىپ: – جۇماباي سولداتتارىمەن وسىندا قالسىن! بiز، سiز ايتقانداي، ارعى جاعىنان اينالىپ وتەيiك!
– عالي جولداس! – دەدi مۇقان. – قاشقىن بۇل كولدە قونا-جاتىپ قالماعان دا شىعار. ايتەۋiر، اباي بولايىق دەگەنiم.
– جاقسى، مۇقا!
– جۇماباي، – دەدi مۇقان ەندi سابىرلى كۇيمەن، – سەن مىنا ءۇش جاۋىنگەرiڭدi عانا قالدىر. ءوزiڭ بiرگە ءجۇر. بولماسا – قاشقىندى ءوزiم قولعا ءتۇسiرە الماي قالدىم، ءتۇسiرتپەگەن سەنسiڭ دەپ، تاعى بالە سالىپ جۇرەرسiڭ... ال سەندەر، – دەپ سولداتتارعا سۋىق قارادى: – بiر ساعاتتان سوڭ بەلدەن اسىپ، كولگە قاراي قوزعالىڭدار!
مۇقاننىڭ بۇل ءسوزiن ءبارi دە قوش كوردi.
كۇن تۇسكە تارتىپ قالعان ەدi. مۇڭسىز مامىر كۇنi ماۋجىراپ، بار ماڭ ماما بيەدەي يiپ تۇرعان. قۋعىنشى توپ اسىعىستاۋ ءجۇرiپ كەتتi. ات كەكiلiن اڭىزعاق تارادى. ات شاشاسىن قۇمساق جالادى.
ءۇش ورىس جاۋىنگەرi بولسا، ەردەن ءتۇسiپ، كۇلiكتەرiن وتقا قويىپ، كوك شالعىنعا جانتايا جاتىستى. ءوزارا اڭگiمە-دۇكەن قۇرىسىپ، تىرناقتاي شەگiرتكەلەردiڭ سىرىلىنا، بارماقتاي بوزتورعايدىڭ شىرىلىنا قۇلاقتارىن ءتۇرiستi. ساۋمال ءدامدi سۇڭعاق قىمىزدىقتىڭ ساباعىن تاسباقاداي تالماستى.
اسقار التاي
جالعاسى مىنا سىلتەمەدە.
پىكىر قالدىرۋ