بۇل كۇندە ۇلتتىق بي تۋرالى، ونىڭ ىشىندە، «قارا جورعا» ءبيى تۋرالى وي تولعاماعان قازاق ءباسپاسوزى كەمدە كەم. ءبىراق ءبىز ءالى كۇنگە «ءبيىمىز بار ما، جوق پا؟»، «قارا جورعا» قازاقتىكى مەن، موڭعولدىكى مە؟» دەگەن سۇراقتاردان ءارى اسا الماي ءجۇرمىز. ال وزگە جۇرت ءوز مادەنيەتىن الەمگە پاش ەتۋدە. ءتىپتى، كورشى جۇڭگو ەلى سونداعى وسىپ-وركەندەگەن قازاق ءبيىن «جۇڭگو مادەنيەتىنىڭ ايىرىلماس ءبىر بولىگى» دەپ قاراپ، ونىڭ پىسىپ-جەتىلۋىنە بارىنشا جاعداي جاساۋدا. وعان دالەل رەتىندە «قازاق ءبيى» جەكە ماماندىق رەتىندە 3 جىل وقىتىلاتىنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
ال ءوز ەلىمىزدە ەرەسەكتەردى ايتپاعاندا بۇلدىرشىندەرىمىز دەنەلەرىن جارتىلاي جالاڭاشتاپ، ءۇندىنىڭ، وزبەكتىڭ، ورىستىڭ ءبيىن بيلەپ ءجۇر. بۇل ۇلت بولاشاعىنا، ەلدىڭ ەرتەڭىنە تىكەلەي قاتىستى ماسەلە. باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىق بيلەرىمىز جوقتىعىنان سابيلەرىمىزدىڭ ساناسىن جات ۇعىمدار جاۋلاپ بارادى. ەرتەڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا مۇرىن شۇيىرە قارايتىن ۇرپاق سولاردان شىقپاسىنا كىم كەپىل؟! «باكەگە قابىلەتتى» دەپ وتىرعانىمىز «قارا جورعا» ءبيىنىڭ حالقىمىزدىڭ كوڭىلىنەن قالاي شىعىپ، ەلە اراسىنا تەز تاراعانى كوز الدىمىزدا. بىزگە سول سياقتى ومىرشەڭ بي كەرەك.
«قازاقتا بي جوق» دەۋشىلەرگە دە ايتار ءۋاج دايىن. ارىسى، ەلىمىزدەن تابىلعان تاڭبالى تاستارداعى توپتىق بي ناقىشتارى، بەرىسى، ۇلى تۇلعا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، بي مايتالمانى شارا جيەنقۇلوۆانىڭ زەردەلى سوزدەرى ءبىراز شىندىقتىڭ بەتىن اشادى. «قازاقتىڭ ميداي دالاسى... كوكپاردى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiپ كورiڭiز. بايگەنi كوردiڭiز بە؟ جورعانىڭ ءجۇرiسiن كوردiڭ بە؟ مiنە، وسىنىڭ ءبارi قيمىل-قوزعالىس. اتتىڭ جەلiسi، ءجاي ءجۇرiسi، سىلبىر ءجۇرiسi، شابىس ءجۇرiسi وسىنىڭ ءبارi بي ەمەس پە، بي. قازاقتىڭ كۇيiن تىڭداپ كورiڭiز، قانداي اۋەن يiرiمدەرi، ىرعاقتار جاتىر. قول ونەرi، اعاش ءۇيدiڭ ءوزi، ويۋ، كiلەم توقۋ، ورمەك توقۋ، شي وراۋ، وسىنىڭ ءبارi قيمىل، وسىنىڭ ءبارiن ويلاپ مۋزىكاسىن تاۋىپ، كۇيiن تاۋىپ سايكەستiرسەڭ بي بولىپ شىعادى». بۇل الەمدى ءسوز قۇدىرەتىمەن تامساندىرعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءسوزى. ال قازاق بيىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان شارا جيەنقۇلوۆا ەڭ العاشقى بيلەگەن ءساتىن بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى. «قىزدار «شارا بي بيلەيدى» دەپ ورتاعا شىعاردى... امالسىز بيلەي باستادىم. سوندا كوز الدىما قۇستاردىڭ قالىقتاپ ۇشقانى، راۋانداپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ الدىنداعى گۇلدەردىڭ ءبۇر جارعانى، كۇن ساۋلەسىنىڭ ۇشقىنى، سۋ توگىلمەس تايپاڭ جورعانىڭ ءجۇرىسى، تاۋ تەكەنىڭ شىڭ باسىنان سەكىرگەنى، كۇي ىرعاعىن ورشەلەندىرە تۇسكەن كۇيشى قولىنىڭ قيمىلى – ءبارى-بارى ماعان مۋزىكا سازىنداي ەستىلىپ، سونىڭ ىرعاعىمەن ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ، شىر كوبەلەك اينالا بەردىم».
قاراڭىز، ەشقاشان بي بيلەپ كورمەگەن شارا بىردەن قالاي بيلەپ كەتتى؟! نەگە ول سۋ توگىلمەس تايپاڭ جورعانىڭ ءجۇرىسىن ەلەستەتتى. بۇل قازاق دالاسىنىڭ قارشاداي قىزدىڭ قانىنا سىڭىرگەن قاسيەتىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟ وسىدان كەيىن قالاي ءبىر حالىقتا بي بولماعان دەۋگە اۋزىمىز بارادى. وسى كۇنگە دەيىن «ايۋ ءبيىن»، «قارا جورعا» ءبيىن اتا-باباسىنان جالعاستىرىپ كەلە جاتقان اقساقالداردى قايدا اپارامىز. ايتالىق، قىتايدىڭ التاي ايماعىندا «ايۋ ءبيىن» ءۇرىم-بۇتاعىنا تاراتقان احىمەتقالي، سارقىتجان، قۇلمۇقامەتتەي قارتتار وتكەن. سولاردىڭ ءىزىن باسقان كوزى ءتىرى قابدەلقان، ءناسىپقانداي ابىز قاريالار ءالى كۇنگە ۇرپاقتارىن ۇلتتىق ونەردەن سۋسىنداتىپ كەلەدى.
ەندى سول «ايۋ ءبيى» تۋرالى بىرەر ءسوز. «ايۋ ءبيى» قازاقتىڭ ءداستۇرلى بي ونەرىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءبىر ءتۇرى. بۇل ءبيدى زەرتتەپ-زەردەلەپ جاتقاندار دا جوقتىڭ قاسى. قىتايداعى عالىم قانداسىمىز ادىلەت احىمەت ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنسەك، «ايۋ بيىندە» «قارا جورعانىڭ» ەلەمەنتتەرى ايقىن كورىنەدى. ءبىراق «قارا جورعاداعىداي» ەمەس ءبيشى ەكى يىقتى الدىعا قاراي ەڭكەيتە قوزعالتادى. ايۋدىڭ قيمىل-ارەكەتىن بەينەلەيدى. جالپى وسى بي تۋرالى كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر بار. حالىق اراسىندا ەڭ كوپ تاراعان اڭىزدىڭ بىرەۋى مىناۋ: ەرتەدە ءبىر اڭشى بولىپتى. ءبىر كۇنى ول اڭ اۋلاپ جۇرسە ورمان اراسىندا ءبىر ايۋ كيىكتى ءولتىرىپ الىپ، ونى ارلى-بەرلى لاقتىرىپ، ويناپ ءجۇر ەكەن. باتىرلىعىنا ەپتىلىگى ساي الگى جىگىت ايۋدى تولىق باقىلىپ بولعاننان كەيىن ونى سوعىپ الادى دا، بىتەۋدەي سويىپ، تەرىسىن كيىپ اۋىلعا قايتادى. قۋانىشىن جاسىرا الماعان ول شاتتانا بيگە باسادى، اسىرەسە، ايۋدان كورگەن العاشقى قيمىلداردى قايتالاپ بيلەيدى. جىگىتتىڭ ەرلىگىنە سۇيىنگەن جۇرت اق تىلەك ايتىپ، مال سويىپ توي جاسايدى. سول تويدان باستاپ اڭشى بيلەگەن «ايۋ ءبيى» جۇرت اراسىنا تاراپ، بۇگىنگە جەتكەن. ەندى ءبىر اڭىزدا اكەلى-بالالى ەكەۋى اڭعا شىعادى. ولار ورمان اراسىندا كەلە جاتقاندا، كەنەتتەن ءبىر ايۋ اعاش تۇبىنەن شىعا كەلىپ، بالانىڭ اكەسىن ۇستاي الادى. ەكەۋىنىڭ ارپالىسى ۇزاققا سوزىلادى. اقىرى بالانىڭ اكەسى بەلىندەگى كەزدىكتى الىپ، ايۋدى پىشاقتاپ ولتىرەدى. سودان اكەلى-بالالى ەكەۋى ولجالى بولىپ اۋىلعا قايتادى. بۇلرعا تاڭدانعان جۇرت: «وسىنشاما ۇلكەن ايۋدى قالاي سوعىپ الدىڭدار؟» - دەپ سۇرايدى. سوندا جاس بالا اكەسى مەن ايۋدىڭ قالاي الىسقانىن، ايۋدىڭ قالاي قيمىلداعانىن بيمەن بەينەلەپ كورسەتەدى. سودان باستاپ ەل اراسىنا «ايۋ ءبيى» قالىپتاسقان.
بۇل ءاپسانالاردى تاپتەشتەپ ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى، ءاربىر حالىق ءبيىنىڭ تاريحى تەرەڭدە ەكەندىگىن، حالىقتىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىمەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعىن قاپەرگە سالۋ. بەلگىلى جازۋشى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قىتايداعى قازاقتار» كىتابىندا دا، «اڭ اۋلاۋ، تابيعاتقا تابىنۋدى بەينەلەيتىن حالىق بيلەرىنەن «ايۋ ءبيى»، «اڭشى مەن ايۋ»، «قاز ءبيى»، «بۇركىت ءبيى»، «ورتەكە ءبيى» قاتارلىلار بار. 1985 جىلى قابا اۋدانىنان حالىق مۇراسىن جيناعانىمدا ەلۋ ەكى جاستاعى اعاي بىزگە «ايۋ ءبيى» مەن «قاز ءبيىن» بيلەپ بەردى. «ايۋ ءبيىن» بيلەگەندە ىشىك پەن تىماعىن تەرىس اۋدارىپ كيىپ، ايۋدىڭ جۇرىسىنە سالىپ، اينالاسىنا قاراپ، ازىققا ۇمتىلعان ارەكەتتەرىن بەينەلەيدى. بي ارەكەتتەرى ايۋدان اۋماعان، وتە قىزىقتى. 1986 جىلى سەكسەن جاسقا كەلگەن قاپاش اقساقال بىزگە «بۇركىت ءبيىن» بيلەپ بەردى» دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى. ءبىر وكىنەرلىگى ءبىز حالىقتىڭ سول اسىل جاۋھارلارىن جيناپ-زەرتتەۋگە قۇلىق تانىتپاي وتىرمىز. قازىنالى قارتتارىمىزدىڭ بۇگىنگە جەتكىزگەن مول مۇراسىن ۇرپاق كادەسىنە جاراتساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى؟!
بايقاپ وتىرساق، تاريحى ارىدە جاتقان حالىقتىق ءداستۇرلى بيلەردىڭ دەنى جۇڭگو قازاقتارىندا ساقتالعان. ال جالپى، قازاق ءبيىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، ناعىز ۇلتتىق بوياۋىمەن سالالىق ونەر ەتىپ قالىپتاستىرعان شارا جينەقۇلوۆا ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى بولماس. قازىرگى جۇڭگو ەلىندە ميلليارد حالىقتى تامساندىرىپ، وزىنشە ورنەگىمەن ۇلتتىق ونەر رەتىندە تانىلعان قازاق ءبيىنىڭ ءوزى شارانىڭ سالعان سوقپاعىمەن دامۋدا. بۇل كۇندە اسپان استى ەلىندە كلاسسيكالىق قازاق ءبيى قالىپتاستى دەۋگە ابدەن نەگىز بار. ءبىز موڭعولدىكى دەپ جۇرگەن «قارا جورعانىڭ» ءوزىن قىتايدا تۇراتىن 56 ۇلت وكىلى قازاقتىڭ حالىق ءبيى دەپ مويىنداپ قويعان. ونىڭ ىشىندە موڭعول دا بار. 1951 جىلدىڭ وزىندە قازاق ءبيىنىڭ قحر ءتوراعاسى ماۋزىدۇڭدى تامساندىرىپ، قولىنا قالام الدىرعانىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. پەكين قالاسىندا مەڭجامال ءبيشىنىڭ «ايگولەگىن» تاماشالاعان جۇڭگو باسشىسى قاتتى تەبىرەنىپ، جانىندا وتىرعان اقىن ليۋ ياۋزىعا ولەڭ جازۋدى تاپسىرادى. ليۋ ياۋزى سول ساتتە-اق:
جالىن اعاش، كۇمىس گۇل،
ءتۇنى جوق بۇكىل اسپاننىڭ.
اپەكە-سىڭىلى، ءاعا-ىنى،
كوردىك بيگە باسقانىن.
دوڭگەلەدى ايگولەك،
شىعاندادى اسقاق ءۇن... – دەپ جىرلايدى. ولەڭگە ەلىتكەن ماۋزىدۇڭنىڭ ءوزى دە بىلاي دەپ ولەڭ جازادى:
تۇنەرىپ ۇزاق تۇردى ءتۇن،
تورلاپ ەلىم اسپانىن...
بەس ءجۇز ميلليون حالىقمىز،
قوسا الماعان باستارىن.
شىرقاسىمەن اتەشتىڭ،
نۇرلاندى استى اسپاننىڭ.
ان-كۇيىنە بار ۇلتتىڭ،
بۇيتيان سازى قوسقان ءۇن.
شالقىپ اقىن ەرەكشە،
اعىتتى جىر تاسقىنىن.
تەك جۇڭگو ەلىن عانا ەمەس قازاق ءبيىنىڭ بۇكىل الەمدى تاڭداي قاقتىرىپ جۇرگەنىن تالاي ءبيشىنىڭ اۋزىنان ەستىدىك. ءتىپتى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە شارانىڭ ءبيىن تاماشالاعان جمۋروۆ دەگەن جاۋىنگەر: «مەن ءبىرىنشى وعىمدى قازاق حالقىنىڭ ونەرى ءۇشىن جاۋعا اتام!» دەدى ەمەس پە؟! ەگيپەتتىڭ وكىمەت باسشىسى ابدەل ناسەردى تاڭداندىرىپ، شارانىڭ قۇلاعىنا سىرعا تاققىزعان دا قازاق ءبيىنىڭ قۇدىرەتى عوي!
«بي حالىق ونەرىنەن تۋىندايدى» دەيدى شارا جيەنقۇلوۆا. شىن ءسوز. ونەردەن كەندە حالىق ەمەس ەكەنىمىز دە بارشاعا ايان. سولاي بولا تۇرا ۇلتتىق بيگە كەلگەندە كەجەگەمىز كەرى تارتىپ تۇراتىنى بار. وندايلارعا بەرەتىن جاۋاپ تا جوق ەمەس. شارانىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق، «ايگولەك، اقسۇيەك، ورتەكە، سوقىر تەكە، تۇيە-تۇيە، التىباقان، ورامال تاستاۋ، بەتاشار، جار-جار، شاشۋ، مەرگەن، سايىس، كوكپار، بايگە، كۇرەس، جاياۋ جارىس، ات شابىس، ايتىس، قىز قۋۋ، ساداق تارتۋ سياقتى ۇلت ويىندارىن، سونداي-اق، بۇلاردىڭ سىرتىندا ورنەك توقۋ، كەستە تىگۋ، تەكەمەت، سىرماق باسۋ، تۇسكيىز، كۇمىستەپ ويۋلانعان ەرتوقىم، ساندىق، كەبەجە، سابا ءپىسۋ، ۇرشىق ءيىرۋ ءتارىزدى قازاق ايەلدەرىنىڭ قولونەرىنە قاتىستى ءىس-قيمىلدارى دا بار ەكەنىن ەسكەرسەك، سولاردىڭ بارلىعى دا مۋزىكا ىرعاعىنا تۇنىپ تۇرعان قازاق ءبيى دەمەي، نە دەيمىز؟ شاڭىراق كوتەرىپ، كيزى ءۇي تىگۋ جانە ونى جىعۋدىڭ ءوزى قانداي اسەم كورىنىس...».
اتتەگەن-ايى سوۆەتتىك كەزەڭدە شارا جيەنقۇلوۆا شىعارعان بيىككە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق ءبيى جەتە الماي وتىر. بۇعان نە كەدەرگى؟ باسقاسىن ايتپاعاندا، ءداستۇرلى حالىق بيلەرىنىڭ ءوزى تولىققاندى جينالىپ، زەردەلەنبەي جاتىر ەمەس پە؟! ءبىر عانا «قارا جورعانىڭ» ءوزىن «سال كۇرەڭ»، «كەلىنشەك» كۇيلەرىنىڭ اۋەنىمەن بيلەپ ءجۇرمىز. وسىلاردىڭ اراجىگىن اشىپ، ءبىر ۇلگىگە تۇسىرمەسەك ءبىزدىڭ ۇلتتىق بي قايدان داميدى؟ «قازاق ءبيى بار، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلادى» دەيتىندەر دە تابىلادى. ءبىراق سونى ءبىلىپ جاتقان قازاق بالاسى بار ما؟ دومبىرادان كۇي توگىلگەندە ءبىر ىرعاقپەن بيگە باسقان قاي قازاقتى كوردىك. ونەر ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ونى كەزەڭىنە قاراي لايىقتاپ، جەتىلدىرۋمەن بىرگە حالىققا ناسيحاتتاپ وتىرۋ قاجەت. سوندا عانا ونەر ومىرشەڭ بولماق. ءبىزدى الاڭداتاتىنى ءان مەن ءبيدىڭ زامانىندا ءوز ءانىڭ، ءوز ءبيىڭ بولماسا باسقانىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورۋىڭ ءسوزسىز. ۇلتتىق قۇندىلىعىنان سۋسىنداي الماي، قاعىنان جەرىپ جاتقان قازاق بالاسى قانشاما! قىرانداي اعىسىمەن، تۇلپارداي شابىسىمەن ەرەكشەلەنەتىن قازاق ءبيىنىنىڭ مىڭ بۇرالعان وزبەكتىڭ، بەل ويناتقان ءۇندىنىڭ بيىنەن نەسى كەم؟
جالپى، «قازاق ءبيى دامىدى» دەگەن ءسوز ۇلتتىڭ مارتەبەسى ارتتى، مەملەكەتتىڭ مەرەيى ءوستى دەگەنمەن پارا پار. مىسالى، قازاق ءبيى ءۇشىن جۇڭگو ەلى نە جاسادى؟ 13000 ادامعا بيلەتىپ، گينەستەر كىتابىنا ەنگىزدى. وقۋشىلاردىڭ جاتتىعۋ بيىنە اينالدىردى. بىرنەشە وقۋ ورنىندا ماماندىق رەتىندە وقىتىلدى. ۇلتتىق بي دارەجەسىنە كوتەردى. وسىنىڭ بارلىعى زاتى قازاقتىكى دەگەنمەن جۇڭگو ەلىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتتى ەمەس پە؟ ءبىز بولساق «جۇڭگو ءايتىپ جاتىر ەكەن، ءبۇيتىپ جاتىر ەكەن» دەگەننەن اسپادىق. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا رۋحاني، مادەني بايلىعىمىزدى باسقالاردان تاماشالاپ وتىرعانىمىز ەلدىگىمىزگە جاراسا ما؟ بۇعان كىنانى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى ۇلىقتاپ وتىرعان قىتايدان ەمەس، بارىمىزدى باعالاي الماعان وزىمىزدەن ىزدەگەنىمىز ابزال.
قازاق ءبيى – تالايدى تامساندىرعان تاڭعاجايىپ ونەر، ۇلتتىق قۇندىلىق. قولعا الامىز با، قۇر قالامىز با؟ ويلاناتىن ۋاقىت ءوتىپ بارادى.
حازىرەت ءابدىلدا
پىكىر قالدىرۋ