قازاقستان مەدياسىنىڭ پەردەسىنىڭ شەشىلەتىن تۇسى ءتىل ماسەلەسى كوتەرىلگەندە.

تىلگە قاتىستى مەديادا جاريالانعان بارلىق مالىمەتتەردى الىپ، NVIVO 10 باعدارلاماسىنا سالىپ تالداۋ جاساعاندا، ءورىستىلدى مەديا جاعدايدى دراما رەتىندە بەرەتىنى، ياعني «چەمودان-ۆوكزال-رەسەي»، «سۇراپىل سۋ تاسقىنىن كوتەردى»، «ءتىل كوتەرىلىسى باستالدى» سەكىلدى، ال ءقازاقتىلدى مەديا مەملەكەتتىك مۇددە، تۇتاستىعى رەتىندە بەرەتىنى («حالىق كۇتكەن باستاما» دەگەن سەكىلدى) انىقتالدى. ءورىستىلدى جۋرناليستەر ناقتى جاعداي تۋرالى ەمەس، «كونفليكت»، «سوعىس»، «كوتەرىلىس» دەگەن تەرميندەردى قولدانۋ ارقىلى جاعدايدى ۋشىقتىرۋعا كوپ كۇش سالعاندىعى دالەلدەندى. وكىنىشكە وراي، وسى كەزەڭ ىشىندە ءاردايىم ءورىستىلدى مەديا وتە بەلسەندىلىك كورسەتىپ جانە بيلىكتى ۇركىتۋ-قورقىتۋ تاسىلدەرى ارقىلى، جاعدايدى ورىس ءتىلىنىڭ مۇددەسىنە قاراي اۋدارىپ كەلگەن. مىسالعا، ءار كوتەرىلگەن ماسەلەدە ءورىستىلدى مەديا جاڭالىقتار رەتىندە جۇيەلى بەرىپ وتىرۋدا ورتاشا ەسەپپەن ءقازاقتىلدى مەديادان 2 ەسە كوپ تاراتىپ كەلگەن. ال ءقازاقتىلدى مەديا لاپ ەتىپ جانىپ وشكەن وتتاي ءبىر رەت ايقايلاتىپ بەرەدى دە ءۇنسىز قالىپ كەلگەن. ايتالىق، تاريحتا 138-حاتى اتىمەن قالعان اتىشۋلى وقيعا تۋرالى، باستى دەگەن ءورىستىلدى گازەتتەردە 67 ماقالا جاريالانىپتى. ال بۇل تۋرالى باستى دەگەن ءقازاقتىلدى گازەتتەردە 31 ماقالا جاريالانىپتى (ەكى جاقتان گازەت سانى بىردەي قاراستىرىلدى). ءبىراق سالىستىرمالى تۇردە الىپ قاراعاندا، ۋاقىت وتكەن سايىن ءقازاقتىلدى مەديادا ءتىل ماسەلەسى تۋرالى حابار، ماقالالار جاريالانۋ سانى ارتىپ كەلە جاتقانى بايقالادى.

جاريالانعان اقپاراتتاردىڭ ماتىنىنە كەلسەك، ءقازاقتىلدى مەديا كوبىنە كونستيتۋسيا، زاڭدارعا، مەملەكەتتىك باعدارلاما،  كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ قاۋلىلارىنا كوپ سىلتەمەلەر جاسايدى. ياعني قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ورىندالۋىن، مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ قورعالۋىن ءسوز ەتەدى. ال ءورىستىلدى مەديا قۇقىقتىق اكتىلەردەن گورى پرەزيدەنتتىڭ سوزدەرىن كوپ العا تارتادى. دەمەك ءورىستىلدى مەديا پرەزيدەنتتىڭ سوزدەرىنىڭ ارتىنا تىعىلادى. بۇل ارادا پرەزيدەنتتىڭ سوزدەرى ءبىر بىرىنە قاراما قايشى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. سەبەبى ەكى مەديادا پرەزيدەنتتىڭ سوزدەرىنە ەكى ءتۇرلى سىلتەمە جاسايدى. ورىس تىلىنە قاتىستى كونستيتۋسياداعى 7-باپتىڭ 2-تارماعى مەملەكەتتىك ۇيىمداردان تىس جەردە تەڭ قولدانىلمايتىنى كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ قاۋلىسىمەن انىقتالعاندىقتان، ءورىستىلدى مەديا قۇقىقتىق اكتىلەرگە كوپ سىلتەمە جاساي المايدى.

بۇل تالداۋدان بايقاعانىمىز:

بۇل ەكى ءتىلدى مەديا ەكى ءتۇرلى يدەولوگيا، ساياسات جۇرگىزەدى. ءورىستىلدى مەديانىڭ قاۋىپتىلىگى وزدەرىن رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاراستىراتىندىعىندا. مەملەكەتتىك مۇددەگە، مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋعا جۇمىس ىستەمەيدى. بۇل ەكى «مايداندى» جويۋعا مەملەكەت جۇمىس ىستەمەدى. وسى كۇنگە دەيىن ەكى مەديادا مەملەكەتتىك تاپسىرىستارمەن جۇمىس ىستەدى. سول كەزدە ەكى مەدياعا دا مەملەكەتتىك مۇددە، يدەيالاس ماسەلەلەردى كوتەرۋدى قاداعالاۋى، ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋى كەرەك ەدى. ونىڭ ەكى سەبەبى بار دەپ ويلايمىن. 1. بيلىك ءورىستىلدى، ال قوعامدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسى ارتىپ كەلەدى. وسى ارادا بالانس ساقتالماي وتىر؛ 2. قوعامنىڭ نازارى قاتتى بۇرىلاتىن تاقىرىبى – ءتىل. بيلىك، بۇل ەكى مايداننىڭ تارتىسىن پايدالانۋدا. باسقارۋ جۇيەسىندەگى تەرەڭ پروبلەما مەن الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ مۇشكىلدىگىن جاسىرۋ ءۇشىن قاجەت كەزدە ءتىل تاقىرىبىن قوزعاپ قويادى. ەگەر بيلىكتىڭ بۇل پروبلەمانى شەشۋ نيەتى بولسا وسى كۇنگە دەيىن شەشەر ەدى. 25 جىلدا جاساماعان العىشارتىن ەندى جاسايتىنىنا ەشكىم سەنبەيدى جانە حالقى 25 جىلدا ءبىر ءتىلدى ۇيرەنە المادى دەگەنى دە وتىرىك. قاجەت بولسا، ءتىل ۇيرەنۋ دەگەننىڭ 2-3 ايدا ۇيرەنىلەتىنىن اعىلشىن تىلىنەن كورىپ ءجۇرمىز. بۇل جەردە بيلىكتىڭ تەك ويىن جۇرگىزىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ءبىراق بۇل وتە ءقاۋىپتى ويىن. ءتىل دەگەندە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءوز ىشىندە ەكىگە بولىنۋشىلىك بايقالادى. بۇل جاعداي مەملەكەتتى السىرەتىپ وتىر. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، 2011 جىلى ءتىل تۋرالى زاڭعا «مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋىن مىندەتتەۋ» نورماسىن ەنگىزۋ بويىنشا زاڭ جوباسىن جاساۋ قولعا الىندى. زاڭ جوباسى تۇرماق، جۇمىسشى نۇسقاسىنا جەتپەي «شەيىت» بولىپ كەتتى. العاش جۇمىسشى توبى وتىرىسىنان كەيىن-اق، قوعامدىق تالقىلاۋعا دايىندالماعان كۇيى جۇمىس نۇسقاسى مەديادا جاريالانىپ كەتتى. ساناۋلى عانا جۇمىسشى توبىنىڭ قاي مۇشەسى تاراتقانىن انىقتاۋعا ۇقك-دە ىسكە كىرىسىپ، انىقتاي المادى. بۇدان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر اراسىنداعى ءوزارا تارتىستى بايقايمىز.

قورىتىندى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىمەن تەك ءقازاقتىلدى ورتا ءوزى شەشىپ كەلەدى. دەمەك، ءبىز قانشالىقتى بيلىك مەدياسىنا تاۋەلدىلىكتى ازايتساق، سونشالىقتى قوعامدىق پىكىردىڭ تىنىسىن اشامىز، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسىن شەشەمىز. وسى كۇنگە دەيىن گازەت پەن تەلەارنالار مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردان شىعا الماي، كۇن ءتارتىبىن ءورىستىلدى مەديا جاساپ كەلدى. ءقازىر الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى مەملەكەتتىك تىلدىلەر كۇن ءتارتىبىن جاسايتىن بولۋدا. الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى كوپتەگەن مەملەكەتتىك مۇددەلەر تالقىلانىپ، قورعالىپ، شەشىمدەرىن تابۋدا، ماسەلەلەر شەشىلۋدە. مىسالىعا، جەرگە قاتىستى داۋ توڭىرەگىندە الەۋمەتتىك جەلى وتە ۇلكەن ءرول اتقاردى. وسى كۇنگە دەيىن بيلىك مەدياسىوز  گەگەمونياسىن جۇرگىزىپ، حالىقتىڭ شىن تالابىن جاسىرىپ كەلگەن ەدى.

اعىلشىن ءتىلى باسەكەدە ءبارىن جەڭىپ جاتقاندىقتان وعان ەشكىم قارسى ەمەس، بولا المايدى دا. كەرىسىنشە ءوز ەركىمەن ۇيرەنۋدە جانە ءبارى ۇيرەنگىسى كەلەدى. تاريحتان بەلگىلى، ورىس ءتىلى زورلىقپەن ەنگىزىلگەن ءتىل. سوندىقتان وعان قارسىلىق كۇشەيىپ جاتىر.

ورىس ءتىلىنىڭ قازاقستاندا نەگە بولاشاعى جوق؟ بارلىق سالالاردا ءورىستىلدى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ارتىپ كەلەدى. ادەبيەت، اكادەميالىق سالالاردا ورىس ءتىلى قالمادى دەسەك ارتىق ەمەس. ءتىلدىڭ ەلدەگى نەگىزگى ىرگەتاستارى جويىلىپ جاتىر. سويلەۋ الۋ دەڭگەيىندە عانا قالدى. ونىڭ ءوزىن دە مەديانىڭ كۇشىمەن ۇستاپ تۇر. دەمەك ورىس ءتىلى قازاقستاندا اعىلشىن تىلىنە باسەكەلەسە الماي ىعىستىرىلىپ كەتپەك.

مەملەكەتتىك ءتىل دە ورىستىلدىلەردىڭ ءتىلى، مۇددەسى ەكەنىن بىلسە ەكەن. كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ كەزىندە بارلىعىمىز ءبىر اۋىزدان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن 7-باپتىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋىمىز كەرەك.