الەمدى جاۋلاعان ۇلى قولباسشى شىڭعىس حاننىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان 15 يگىلىگى تۋرالى Baq.kz پورتالى جاريالادى.
بۇكىل يمپەريانىڭ جەتىم-جەسىرلەرى مەن مۇگەدەكتەرگە ارناپ قور اشقان. ولارعا اي سايىن، مەزگىل سايىن حان قازىناسىنان ءناپاقاسىن تاراتىپ بەرىپ، بيلىكتىڭ تىكەلەي قامقورلىعىنا الىپ، باعىپ-قاعىپ وتىرعان. دۇنيە جۇزىندە شىڭعىس حانعا دەيىن ۇلى پاتشالار مۇنداي قايىرىمدىق قورىن اشىپ، مۇگەدەكتەرگە جاردەم ەتپەگەن.
تەمۇجىن ۇلى قاعان تاعىنا وتىرعاننان كەيىن وزىنە جان تانىمەن بەرىلىپ قىزمەت ەتكەن قارا حالىقتى قارادان تورەگە دەيىن، قۇلدان بيگە دەيىن كوتەرىپ ۇلىقتادى. حالقىن حان تۇقىمىنىڭ يەلىگىنە ءبولىپ بەرۋمەن بىرگە ولاردىڭ يەلىك ەتەتىن جەر كولەمىن بەلگىلەپ، باسشىلىق ەتەتىن نويانداردى تاعايىندادى. شىڭعىس حان قاعاناتىن ورناتۋعا جان اياماي كۇرەسكەن 88 نوكەرىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ لاۋازىم ۇسىنىپ، 95 مىڭدىققا ءبولىپ نوياندىققا تاعايىندايدى. بۇل تۋرالى «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 202-بابىندا: «مەملەكەت ورناتىپ، ەلدى ەل ەتۋگە جانكەشتىلىكپەن اتسالىسقان سەرىكتەرىمدى «اقسۇيەك» دەپ جاريالاپ، كۇش-قۋاتىن ارناعان نوكەرلەرىمدى مىڭدىقتىڭ نوياندىعىنا تاعايىندايمىن» دەپ جارلىق ءتۇسىرىپ لاۋازىم تاراتقان ەدى.
بۇكىل يمپەريانىڭ جەتىم-جەسىرلەرى مەن مۇگەدەكتەرگە ارناپ قور اشقان. ولارعا اي سايىن، مەزگىل سايىن حان قازىناسىنان ءناپاقاسىن تاراتىپ بەرىپ، بيلىكتىڭ تىكەلەي قامقورلىعىنا الىپ، باعىپ-قاعىپ وتىرعان. دۇنيە جۇزىندە شىڭعىس حانعا دەيىن ۇلى پاتشالار مۇنداي قايىرىمدىق قورىن اشىپ، مۇگەدەكتەرگە جاردەم ەتپەگەن.
شىڭعىس حاننىڭ الەم مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنە ەنگىزگەن قايتا قۇرۋ ءىسىنىڭ ءبىرلى جارىمىن تىلگە تيەك ەتسەك.
1. مونعول ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قورعانىس كۇشىن جاڭا داۋىردە جاڭاشا جاساقتاعان. كۇش-قۋاتى تولىسقان ەلدەرمەن يىق تىرەسەتىندەي دەڭگەيدەگى قۋاتتى ارميا بولعان. يمپەريا ورناتقان كەزدە قولاستىنداعى 30-دان استام ەلدىڭ قوسىندارىن قولعا الىپ، مونعول ارمياسىنىڭ تەمىردەي تارتىبىنە باعىندىرعان.
2. قاعاننىڭ جانە بۇكىل حالىقتىڭ تىنىشتىعىن قورعايتىن «تۇرعاق» اتتى ىشكى اسكەر «كىشىكتىن» دەپ اتالاتىن تۇراقتى ميليسيا ىسپەتتەس كۇش ۇيىمدارىن جاساقتاپ ىسكە قوسقان.
3. ەل باسقارۋ ىسىنە اسكەري جانە دەموكراتيالىق بيلىك قۇرىلىمىن ەنگىزۋى بۇكىل الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان جاڭا ساياسي جۇيە بولىپ ەسەپتەلىندى.
4. ەل اۋماعىندا اكىمشىلىك تەرريتوريالىق قۇرىلىم جاساقتاپ، ەل باسقارۋشى جانە ەل ىشىندەگى باسشىلاردىڭ (شەنەۋنىك) مىندەتىن تومەننەن جوعارىعا دەيىن انىقتاپ بەردى.
5. «ۇلى جاسا» (ياسا) اتتى ۇكىمەتتىك زاڭ شىعارىپ، اۋەلى مونعول ەلىندە، ودان سوڭ يمپەريا كولەمىندە ىسكە قوسىپ، بۇكىل الەم حالىقتارىنىڭ قاق جارتىسىن زاڭدىق قۇقىقتا ءومىر سۇرۋگە قالىپتاستىردى. بۇل دەگەنىڭىز ءاربىر ازاماتتىڭ قۇقى زاڭمەن قورعالدى دەگەن ءسوز. «ۇلى جاسا» ۇلتتىق ەتيكا مەن ادامي نورمانى ۇشتاستىرعان ەرەكشە زاڭ.
6. مونعول ەلىن اشىق ەسىك ەلى ەتىپ جاريالاپ، الەم مادەنيەتىن ەنگىزۋگە جول اشتى.
7. بىرىككەن مونعول يمپەرياسىن ورناتۋ ارقىلى مال شارۋاشىلىعىن ەكونوميكالىق نەگىزگى تىرەگى ەتكەن مونعولدار ىسپەتتى كوشپەلى قوعامنىڭ ءوندىرىس كۇشى مەن ءوندىرىس قارۋىن تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، كوشپەلى جانە وتىرىقشى شارۋاشىلىقتى ەلگە اينالدىرىپ، ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن العا قويا ءبىلدى.
8. ۇلى گوبي، حامي، تۇرفان، تاكالا-ماكان سياقتى ءشول دالاعا قۇدىق قازدىرىپ، كارزى ورناتىپ اڭقاسى كەپكەن قاراپايىم بۇقارانىڭ ءشولىن قاندىرىپ، ەگىنىن سۋارىپ، ءناپاقاسىن تاۋىپ ەڭبەك ەتۋىنە مۇمكىندىك تۋدىرعان.
9. دۇنيە جۇزىندە العاش رەت «ۇكىلى پوچتا (ودتەي شۋدان)» دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىك بايلانىس جۇيەسىن ىسكە قوستى. ونى تۇراقتى ءارى ىلكىمدى جۇرگىزۋ ءۇشىن «ورتەڭ (ءورتوو)» اتتى مىڭداعان بەكەتتەر جاساقتاپ، قىزمەت جاساتقان.
10. يمپەريا قولاستىنداعى ۇلتتار مەن ۇلىستارعا ءدىن بوستاندىعىن بەرۋمەن قاتار ادامداردى دىنىنە، تەگىنە، تىلىنە، اتاق-داڭقىنا، لاۋازىمىنا قاراي ءبولىپ قاراۋعا زاڭمەن توسقاۋىل قويدى.
11. باتىسقا جاساعان جورىعى ەۋروپالىقتاردىڭ ەسىن جيعىزىپ، قالا مەملەكەتتەن ءبىر ورتالىققا باعىناتىن زاڭدىق قۇقىقتى مەملەكەت ورناتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
12. شىڭعىس حان ۇرپاقتارى باسشىلىق ەتكەن كيىز تۋىرلىقتىلار بيلىگى باسى بىرىكپەگەن ورىس حالقىن بىرىكتىرىپ، ورىس مەملەكەتتىگىن قۇرىپ بەردى. شىڭعىس حان جورىعى بولماسا ورىس يمپەرياسى ورناماس ەدى.
13. جەتىم-جەسىرلەر مەن مۇگەدەكتەردى اسىرايتىن مەملەكەتتىك قور جاساقتاپ ىسكە اسىرعان.
14. ءبىر عانا مونعول ءتىلىن ۇلتتى بىرىكتىرۋشى باس يدەولوگياسى ەتىپ الىپ، العاشقى ءالىپبيىن جاساپ، مونعولداردىڭ رۋحاني قۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ءىسىن العا قويا ءبىلدى.
15. ەل باسشىسى – ۇلى قاعاندى ماداقتاپ، قولپاشتاۋعا توسقاۋىل قويعان. ول ءوز اتىندا اقشا دا شىعارتپاعان، ءمۇسىنىن دە جاساتپاعان. «ەل باسى ماقتانشاق بولسا ەل ءىشى جارامساق بولادى» دەپ وسيەت ايتىپ، ەل ىشىندە جارامساقتار قاتارىن تىيىپ تاستاعان.
ول، دۇنيە ءجۇزى ءبىر عانا يمپەريانىڭ قولاستىندا ءبىر عانا زاڭعا باعىنىپ، بۇكىل ادامزات بەيبىت جاقسى ءومىر سۇرسە ەكەن دەپ ارمانداعان. سوندىقتان دا قولاستىنداعى حالقىنا جاڭا ءتارتىپ بيىك ادامگەرشىلىك قاسيەت دارىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ اسەر ەتتى. شىڭعىس حاننان بۇرىن دا، كەيىن دە ونىڭ دەڭگەيىنە جەتپەسە دە كىشىگىرىم پاتشالار ەل باسقاردى. ءبىرازى شىڭعىس حاننىڭ ويلاعانىنا تالپىنعان بولار. دەمەك، بىرەۋىنىڭ قارىننىڭ قامى، ەكىنشىسىنىڭ بالا-شاعاسىنىڭ، ءۇشىنشىسىنىڭ تۋىس-تۋعانىنىڭ قامى، ءتورتىنشىسىنىڭ ادامي پاراساتىنىڭ كەمشىندىگىنەن مۇنداي ۇلى ىسكە ساۋساعىن دا سۇعا الماي ومىردەن وتكەن بولار، كەلەشەكتە دە سولاي بولار…
قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى، تۇركولوگ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
پىكىر قالدىرۋ