«ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق،
ەكىنشى بايلىق - اق جاۋلىق»
حالىق دانالىعى
اتالى سوزدەن اتتاماي، سالتىن ساقتاپ، ءداستۇرىن دارىپتەگەن، قاسيەتى قانىنا سىڭگەن قازاق ۇلتىنىڭ ونەگەگە تولى ءومىرىنىڭ ءبىر بولشەگى – اق ورامال. ورامال – سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى، ادالدىقتىڭ بەلگىسى، بالالىقتان اتتاعان بويجەتكەننىڭ جاڭا ءومىرىنىڭ باستاماسى. ورامال – ەس توقتاتىپ، ەسەيىپ، وتباسىلىق ومىرگە جاسالعان قادامنىڭ كورىنىسى. ورامال – جانى نازىك جاراتىلعان بولمىس يەلەرىنىڭ باسىنداعى بايراق. ەندەشە، قازاقتىڭ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىسى بار اق ورامال جايىندا ازدى-كوپتى مالىمەت بەرىپ وتسەم. «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمداردىڭ اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» دەپ اتالاتىن ەنسيكلوپەديادا «قىز بالا ورامال تارتپاعان. قىز ۇزاتىلىپ، كەلىن بولىپ تۇسكەندە بەتاشار بولعاننان كەيىن ەنەلەرى باسىنان ساۋكەلەسىن شەشىپ، اق ورامال سالعان. سونىمەن قاتار، ءداستۇرلى ورتادا جاس كەلىنگە ساۋكەلەسىنىڭ ارتىندا تۇراتىن ورامالىن دا سالعان. ونى جەلەك دەپ اتاعان. جەلەكتىڭ ءتۇسى كوبىنەسە قىزعىلت، قىزىل. قىزىل كۇرەڭ ءوڭدى بولىپ كەلگەن. جاس كەلىن ۇلكەن كىسىلەردىڭ الدىندا بەتىن جەلەگىمەن كولەگەيلەپ سويلەسەتىن بولعان. بالالى بولعاننان كەيىن كەلىنشەك جەلەك ورنىنا كيمەشەك كيگەن» دەلىنگەن. وسىدان-اق ەرتەرەكتە حالىق اراسىندا جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ورامال تارتۋدىڭ قاتاڭ ساقتالعانىن بايقاۋعا بولادى.
ورامالدىڭ قاسيەتى
اۋىزدان – اۋىزعا تاراعان اڭىز، داستاندارعا سۇيەنسەك، جاۋگەرشىلىك زاماندا قىز-كەلىنشەكتەر ورامالىن كوتەرىپ ۇلكەن داۋدىڭ الدىن العان ساتتەر دە بولعان. قولىنا قارۋ العان باتىردىڭ ءبارى ورامالدىڭ الدىندا دارمەنسىز بولىپ، ورامالسىز ايەلگە كوز جانارىن سالماعان. اق ورامالدان اتتاماعان. ودان باسقا، الىپ قاشۋ ۇردىسكە اينالعان كەزەڭدە جاسى ۇلكەن اجەنىڭ ورامالىنان اتتاساڭ باقىتسىز بولاسىڭ دەگەن ۇعىم دا ەل اراسىندا كەڭىنەن تانىمال.
ءداستۇر مەن ۇستانىم
جاس كەلىنشەكتەر ەرتەدەن باسىنا اشىق ءتۇستى ورامال سالعان. ونى اق جاۋلىق دەپ اتايدى. جاس كەلىننىڭ باسىنا اق ورامالدى ۇلكەن كىسىنىڭ سالاتىنىندا دا ۇلكەن تاربيە جاتىر. ودان بولەك باس كيىمدى اياق استىنا تاستامايتىن قازەكەم ورامالدى كيەلى دەپ سانايدى. تۇتىنعان ورامالدى ەشقاشان سىيعا تارتپايدى. اق ءتۇستى ورامال قۋانىشتىڭ، بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ، مولشىلىقتىڭ بەلگىسى بولسا، قارا ءتۇستى ورامال قايعى-قاسىرەتتىڭ ، قازانىڭ بەلگىسى.
ءدىن نە دەيدى؟
ءدىني تۇسىنىك بويىنشا ورامالسىز جۇرگەن ايەلدىڭ يمانى قىرىق قادام الىس جۇرەدى. سونىمەن قاتار، ەمىزۋلى بالاسى بار ايەل ورامالسىز بالا ەمىزسە، قايىزعاعىن شايتان بالانىڭ اۋزىنا سالىپ جىبەرەدى دەگەن تۇسىنىك بار. ونداي بالا ەسەيگەندە ماڭگۇرت بولىپ، انادان بەزەدى، قايىرىمسىز بولادى دەپ ۇققان. انانىڭ اق سۇتىمەن داريتىن بالانىڭ تاربيەسىندە اق ورامالدىڭ دا الاتىن ورنى ەرەكشە.
ورامال – سىيلىق
«ورامال تونعا جاراماسا دا، جولعا جارايدى» ، «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى» دەگەن ەل اراسىندا اتالى ءسوز بار. ءمان-ماعىناسىنا ۇڭىلەر بولساق، ورامالدىڭ سىي-سياپات ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن قوناق ءۇيدىڭ وت-اناسىنا ورامال سىيلاپ جاتادى. سىيدىڭ قايتارىمى رەتىندە ءۇي يەسى دە كەتەر كەزدە ورامالدى كويلەكتىك بۇلمەن بىرگە سالىپ بەرەدى.
ورامال – ماحاببات سيمۆولى
«شەتىندە شاي ورامال كۇمىس جۇزىك،
قۋانتقان سۇيگەن جاردىڭ ءسوزى كەلدى» دەگەن ولەڭ جولدارىندا ورامال سەزىمدى، كوڭىلدى ءبىلدىرۋدىڭ تاماشا سيمۆولى بولىپ تۇر. ەرتەرەكتە ەر ازاماتتار ورامال شەتىنە جۇزىك ءتۇيىپ، ۇيلەنۋگە ۇسىنىس جاساعان. قىزدار جاعىنان دا ورامال ىستىق ماحاببات پەن ساعىنىشتىڭ بەلگىسىن تانىتادى. جاۋگەرشىلىك زاماندا، ودان بەرى كەلە الاپات مايدان تۇسىندا دا ەر ازاماتتارعا ساپارعا اتتاناردا كەستەلى اق ورامال ۇسىنىپ، سارقىلماس توزىمدىلىك تانىتاتىندارىن جەتكىزگەن.
تەرەڭ تاريحتان – جارقىن بولاشاققا
«اق كيمەشەك كيگەن ءبىر كەمپىر كورسەم، اق كيمەشەك استىنان سەنى كورەم...» دەگەن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ اجەسىنە ارناپ جازعان ولەڭى سۋرەتتەگى ەرتەدە ءار وڭىردەگى انالارىمىزدىڭ ورامالمەن تۇسكەن سۋرەتتەرىنە دە ارنالىپ جازىلعانداي.
«...اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،
اق كيمەشەك جوعالسا...
نەنى كورەم؟؟؟» دەگەن جولدارى بۇگىنگىنىڭ ءحالىن سۋرەتتەپ تۇرعانداي بولادى. بۇگىندە ورامالدى كۇندەلىكتى تاعۋدان باس تارتىپ، تەك قانا قۇدايى تاماق بەرۋ سىندى جيىندارعا تاعاتىندار كوپ كەزدەسەدى. اق جاۋلىقتى انالارىمىز سالىپ كەتكەن دارا جولدى جالعاۋشىلاردىڭ قاتارى ازايىپ بارا جاتقانى قىنجىلتاتىنى راس. زامان قانشا جەردەن دامىسا دا، ءبىر ورامال ادام سۇلۋلىعىنا سىن كەلتىرمەسى انىق. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ادامدىق نەگىزى- ايەل» اتالاتىن ماقالاسىندا، بالانىڭ تاربيەلى بولىپ ءوسۋى ۇيدەگى ايەلدەن دەيدى. كوزىن اشقالى جانىنان تابىلاتىن اناسىنان نە كورسە، سونى ۇلگى ەتەتىنىن ايتادى. جاھاندانۋ زامانىندا ەلدىگىمىزدى ساقتاپ، مادەنيەتىمىزدىڭ وزىق ۇلگىسىن ۇستانۋ وزىمىزگە بايلانىستى.
ساۋالناما
جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ اراسىندا «ورامال تاعۋ دۇرىس پا ، بۇرىس پا؟» دەگەن سۇراق اياسىندا ساۋالناما جۇرگىزدىك. ناتيجەسىندە «دۇرىس ەمەس، تاقپاسىن» دەگەن بىردە-بىر جاۋاپ كەزدەسپەدى. الايدا وزدەرىنىڭ ورامال تارتپايتىندارىن ايتقاندار دا بولدى.
«ول ءار ءۇيدىڭ كەلىنىنىڭ نەمەسە ايەلدىڭ ساناسىنا بايلانىستى. مەن كەلىندەردىڭ ورامال تارتۋدان نەلىكتەن باس تارتاتىنىن تۇسىنبەيمىن. ورامالدى تاعۋىنىڭ ءوزى ۇلكەندەرگە دەگەن قۇرمەتتى بىلدىرەدى. سەبەبى بارلىق تاربيە، ءتالىم سول ورامال ارقىلى داريدى. ول جاس كەلىن بولسىن، ءتىپتى جاسى كەلگەن اجە بولسىن ايەل زاتىنىڭ ورامال تاققانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. مەنىڭ ءوزىم ءبىر شاڭىراققا كەلىن بولىپ تۇسكەنىمە 3 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. تاستاماي ورامال تاعىپ جۇرەمىن» دەپ ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ ءبىرى.
جانيا كۋليشوۆا ەسىمدى جەلى قولدانۋشىسىنىڭ پىكىرىنشە، ورامال تاعىپ ءجۇرۋدىڭ ءوز ورنى بار. ولار:
1) ۇيگە جاسى ۇلكەن كىسىلەر كەلگەندە، شاي ءقۇيعاندا.
2) بالا بوسانىپ، بالا ەمىزگەندە.
3) اس ۇيدە تاماق ازىرلەگەندە.
«ورامال تاققان وتە دۇرىس. ورامالى جوق ايەل قىز سەكىلدى كورىنەدى، سوسىن ەر ادامدار كوزىمەن زينا جاساپ، وعان قاراعان ەر ادام دا وزىنە قاراتقان ايەل دە كۇناعا باتادى» دەپ ءوز ويىن جازدى 25 جاستاعى بويجەتكەن.
«ورامال – ءداستۇرىمىز. ال ءداستۇردى ساقتاۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. قازىرگى زاماندا ورامال تاعۋدى ۇمىت قالدىرىپ بارامىز» دەپ ءوز كۇيىنىشىن ايتتى 52 جاستاعى ەر ادام.
ودان دا بولەك سان ءتۇرلى پىكىرلەر كەزدەستى. اسىرەسە جاس كەلىندەر ورامال تاعاتىندارىن ايتىپ، ونىڭ تازالىقتىڭ بەلگىسى ەكەنىن جەتكىزدى. جۇمىستان كەلە سالا ورامالىمدى تاعىپ، ۇيدەگى قىزمەتىنە كىرىسەتىنىن جازدى. ادامنىڭ شاشى زياندى زاتتاردى تەز جينايدى. سوندىقتان شاشتى جيناپ جۇرگەن ادام دەنساۋلىعىنا دا پايدالى ەكەنىن ايتتى.
26 جاستاعى وتباسىن قۇرماعان ەر جىگىت: «بولاشاق ايەلىمە ورامال تارت، تاقپا دەپ ەشتەڭە ايتپايمىن. ونى ول ءوزى شەشەدى. باستىسى ۇيدە تازالىق ساقتالسا جەتكىلىكتى» دەيدى.
ال 23 جاستاعى تۇرمىس قۇرماعان گۇلىم ەسىمدى بويجەتكەن تۇرمىس قۇرعان سوڭ اق ورامال تاعىپ، اتا-ەنەسىنە سالەم سالعىسى كەلەدى.
«ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الىپ، كەلىندىك مىندەتىمدى ءمىنسىز اتقارعىم كەلەدءى» دەيدى گۇلىم.
ونەگەلى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ جولىندا ۇيدەگى انانىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەيدى دانا حالقىمىز. ءداستۇرىن ساقتايتىن ۇرپاقتى تاربيەلەۋ جولىندا ءاربىر بولشەك ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بايقاعانىمىزداي ءبىر عانا ورامال سوزىندە بىرنەشە سيمۆولدىق قابات بار. سەزىم ءبىلدىرۋدىڭ سيمۆولى، جاس كەلىن ءۇشىن جاڭا ءومىردىڭ باستالعاندىعىنىڭ سيمۆولى، باستىسى ءداستۇردىڭ بولشەگى.
ءبىر اۋلەتتىڭ بايراعىن قۇلاتپاي، وتىن وشىرمەي الىپ جۇرەتىن ورامالدى كەلىندەرىمىز كوپ بولعانى ەڭسەمىزدى تىكتەيتىنى بەلگىلى. ەندەشە، ساليقالى ۇرپاق تاربيەلەۋ جولىندا ءاربىر قازاق ءوز ۇلەسىن قوسسا نۇر ۇستىنە نۇر بولارى انىق.
ايگەرىم تاۋباي
پىكىر قالدىرۋ