تاڭ قۇلانيەكتەنە الماتىنىڭ قاپشاعاي باعىتىنداعى تراسساسىمەن جولعا شىقتىق. قاراڭعىلىق قۇرساۋىن جارىپ، تاۋدى بويلاي كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن كولىكتەگى ءبىر توپ جولاۋشىعا اق جول تىلەپ تۇرعانداي. قىزارا ءبورتىپ جۇيتكىگەن كولىكتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەلە جاتتى. الدىمىزدا − ۇزاق جول. بۇل جولدىڭ باسقا جولدان وزگەشەلىگى ءبىزدى كيەلى مەكەنگە، تاريحي ەسكەرتكىشكە باستاپ بارادى. ول ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىنا جارىق ساۋلە بولىپ جارق ەتىپ، ەرتە سونگەن جۇلدىزدىڭ اعىپ تۇسكەن مەكەنى – التىن ەمەل جوتاسى ەدى. بارۋداعى ماقساتىمىز − حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن داڭقتى پەرزەنتى، ۇلى اعارتۋشى، جيھانكەز، فولكلورشى شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، ءارۋاعىنا قۇران باعىشتاۋ، مۇراجايىنا بارلاۋ جاساپ، ۇلى بابامىزدان قالعان جادىگەرلەردى تاماشالاۋ بولاتىن. ءبىر توپ ستۋدەنتتى ۇيىمداستىرىپ، شوقانعاالىپ بارعان ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، ف.ع.د. كاكەن قامزين.
ءسويتىپ قۇرامى جۇپىنى (جەتى ستۋدەنت، ءبىر وقىتۋشى جانە كولىك جۇرگىزۋشىسى) ەكسپەديسيا التىن ەمەلگە جول تارتتىق.
بەيىت باسىندا
التىن ەمەلگە ساياحاتىمىزدى شوقان بابامىزدىڭ باسىنا بارۋدان باستادىق. شوقاننىڭ سوڭعى ساپارعا اتتانعان جەرى الماتى وبلىسى، سارىوزەك اۋدانىنداعى كىپ-كىشكەنە، موپ-موماقان عالىمنىڭ اتى بەرىلگەن شوقان اۋىلى تۋرالى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. اۋىلدى قۇشاعىنا العان التىن ەمەل تابيعاتتىڭ كىندىگى دەرسىڭ. جازىق دالا پانوراماسىنا كەسكىندەلگەن وقشاۋ تاۋلار، الاسا شوقىلار، جوتالار، القوڭىر دالاداعى ءالى ەرىپ ۇلگەرمەگەن قاردىڭ قالدىعى − ءبارى سۇلۋ، جاراسىمدى. قاتپار-قاتپار تاۋلار مەن جازىق دالا اسەم ۇيلەسىم تاپقان. كۇز بولسا دا تابيعات ءوز سۇلۋىن بەرمەي جاتىر. سوڭعى ساپارعا اتتانار جەرىن دالدىكپەن تاپقانىنا قاراپ، شوقاننىڭ ناعىز گەوگرافشى بولعانىنا كۇمانىڭ قالمايدى.
شوقاننىڭ اكەسىنە جولداعان ەڭ سوڭعى حاتىندا: «قاجىدىم، كۇشىم ءبىتتى، ءقان-سولىم كەتىپ، قۇر سۇيەگىم عانا قالدى، كەشىكپەي جارىق دۇنيەدەن كەتەرمىن. مەنىڭ اياۋلى تۋىستارىم مەن دوستارىممەن كورىسۋدى تاعدىر جازباي تۇر. بۇل مەنىڭ ەڭ سوڭعى حاتىم. قوش بولىڭىزدار!»، - دەپ قوشتاسادى. ءسويتىپ ءوزىنىڭ مەڭدەي تۇسكەن ناۋقاسىنان ايىعا الماي، 1865 جىلى ءساۋىر ايىندا وسى التىن ەمەل جوتاسىنداعى قايىن اعاسى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا قايتىس بولادى. حالقىن وقۋ-بىلىمگە باستايمىن دەگەن كوكسەگەن ارمانىنا جەتە الماي دۇنيەدەن وتەدى. قازاقتىڭ ماڭدايىنا سىيماي وردابۇزار وتىز جاسىندا وسى جەردە جان تاپسىرىپتى. جارق ەتىپ جانعان ساۋلەنىڭ سوڭعى وتى وسى مەكەندە سونگەن عالىم اۋىل-ايماقتان شەتكەرى، شوقان اۋىلىنىڭ جەلكەسىنە جەرلەنىپتى. وڭاشا، وقشاۋ جاتقان ول وسى جەرىندە جان تىنىشتىعىن تاپقان سەكىلدى.
شوقاننىڭ باسىنا قويىلعان ءمارمار ەسكەرتكىشتى ءحىح عاسىرداعى تۇركىستاننىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ك.پ. كاۋفماننىڭ بۇيرىعىمەن ساۋلەتشى پ.زەنكوۆتىڭ كومەگىمەن ءحىح عاسىردىڭ 70 جىلدارى كويدىرىپتى. ءمارمار تاقتانى ەكاتەرينبۋرگتەن الدىرتىپ، التىن ەمەلگە ومبى مەن سەمەي ارقىلى جەتكىزىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ زيراتىنا ورناتىپتى. تاقتاداعى جازۋدا: «بۇل جەردە 1865 جىلى دۇنيەدەن وتكەن شتابس-روتمينستر شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ سۇيەگى جاتىر. بۇل ەسكەرتكىشتى ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمداعى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كاۋفماننىڭ تىلەگى بويىنشا گەنەرال-لەيتەنانت كولپاكوۆسكيي 1881 جىلى ورناتتى»،− دەلىنگەن. تاعى ءبىر اڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەرتەرەكتە عالىمنىڭ باسىنا ورناتىلعان سول تاستان بىرەۋ ديىرمەن ويىپ الماق بولعان. الايدا، الىپتىڭ كيەسى ۇردى ما، كىم ءبىلسىن، بەيىت تاستىڭ قيىرشىعىن الگىنىڭ كوزىنە قادالىپ، دىتتەگەنىنە جەتە الماي جان تاپسىرعان دەسەدى. كەيىننەن تاستىڭ ءتۇپنۇسقاسى مۇراجايعا الىنىپ، بەيىتىنىڭ باسىنا كوشىرمەسى قويىلىپتى.
بەيىتتىڭ ماڭايىنان تاعى ءبىر مۇردەنى بايقادىق. الايدا ماڭدايشا قويىلماعاندىقتان العاشىندا كىمنىڭ مۇردەسى ەكەنىن بىلە المادىق. كەيىننەن مۇراجايشىدان سۇراستىرساق، بۇل تەزەك تورەنىڭ ءىنىسى كوشەنتوعاننىڭ بەيىتى ەكەن. شوقان دۇنيە سالعاننان كەيىن جەرلەنسە كەرەك. ال كەيىن شوقاننىڭ ماڭىنا مۇردە قويۋعا تىيىم سالىنىپ، باسقا ەشكىم جەرلەنبەپتى. شوقان بەيىتىنىڭ ماڭايىنا ىڭعاي تورەلەر جەرلەنگەن ەكەن. حالقىمىزدىڭ تاريحىمەن تامىرلاسىپ جاتقان اقسۇيەكتەر مولاسى ورلىكتىڭ، تەكتىلىكتىڭ سيمۆولى سەكىلدى كورىندى.
شوقاننىڭ وسى توپىراقتى باسىپ، اۋاسىمەن تىنىستاعانىن ەسكەركىشى مەن مولاسىنان باسقا، ونىڭ ماڭگىلىك رۋحاني مۇراسى − زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە دالەلدەپ تۇرعانداي. مۇندا شوقان ءۋاليحانوۆ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. التىشار ايماعىنا وسى التىن ەمەل جوتالارى ارقىلى اتتاندى. ونىڭ «قاشقار ساپارىنىڭ كۇندەلىكتەرى ەڭبەگىندە»: «ءبىرىنشى شىلدەدە كەرۋەن التىن ەمەل جوتاسى ارقىلى ىلە وزەنىنىڭ القابىنا قاراي بەت الدى. ول كەزدە ىلەدەن ءوتۋ وتە قيىن بولاتىن. وزەندە كوپىر جوق، سوندىقتان كەرۋەن البان رۋىنىڭ قايىقشى قازاقتارىنىڭ ەسكى جالپاق تابان قايىقتارىمەن وتكىزىلەدى» دەۋى، «ىلە ولكەسىنىڭ گەوگرافيالىق وچەركتەرى» ەڭبەگىندە: «شىعىسقا قاراي بارعان سايىن جەر قۇنارلانا تۇسەتىن سياقتى، قايساقتاردىڭ (قازاقتاردىڭ − اۆتور) وزدەرى شىعىستاعى جەرلەردى وتە ماقتايدى. ىلەنىڭ ورتا اعىسى ءسىبىردىڭ سولتۇستىك جەرىنە قاتتى اشىق، ونىڭ ارعى تەك الاسا شولاق جوتاسى جانە ارقارلى مەن مالايسارى تاۋلارى كورىنىپ تۇر. ال التىن ەمەلدەن جوعارى ىلەنى سولتۇستىكتەن كىشى الاتاۋدىڭ قارلى جوتاسى مەن ونىڭ شىعىس سىلەمدەرى قالقالاپ تۇر» دەپ جازعانى سونى دالەلدەيدى.
ءوزىنىڭ اسقان تالانتىمەن، بىلىمدىلىگىمەن تەك ورىستىڭ زيالى قاۋمىن عانا ەمەس، ەۋروپا جۇرتشىلىعىن ءتانتى ەتكەن ۇلى اعارتۋشى، عۇلاما عالىم، قازاقتى «بۇراتانا ۇلت» دەپ بىلەتىن ورىستارعا ءبىرىنشى بولىپ مويىنداتقان شوقان سەكىلدى الىپ تۇلعانىڭ، ءسۇيسىنىپ كەلگەن ءىرى ادامنىڭ سۇيەگىنىڭ ءدال قاسىڭدا، توپىراقتىڭ استىندا جاتقانىن سەزىنۋ ەرەكشە ءبىر قۇبىلىس ەكەن.
شوقاننىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا كەلگەندە ۇستازىمىزدىڭ: "شوقان تالاي ۋاقىتتان كەيىن باسىنا سەندەر سەكىلدى ستۋدەنتتەر كەلەرىن ءبىلدى مە ەكەن؟ ءبىر اۋناپ تۇسكەن شىعار"، − دەۋى بىزگە سەرپىلىس بەرىپ، كەلگەن قادامىمىزعا قۋانىپ قالدىق. توپتاسىمىز بولاشاق جۋرنالشى، جاس اقىن ەسحات بوجان عالىم باباسىنىڭ ءارۋاعىنا قۇران باعىشتادى. بالا ەمەسپىز بە، ارتىنان شۋلاسىپ سۋرەتكە تۇستىك. ءبىر قىزىعى جۇلدىزدىڭ ماگنيتى تارتتى ما، الدە سايكەستىك پە، كىم ءبىلسىن، ءبىز سول ماڭايدان كەتە الماي ءبىراز ءجۇرىپ قالدىق. جولشىباي اڭشىنىڭ كەزىگە كەتكەنى. استىنداعى قاراكەر جىلقىسى مەن ەكى قۇماي تازىسىن قىزىقتاپ اينالشاقتاپ جۇردىك. اتىنا مىندىك، قۇمايىن سيپاپ، فوتوعا ءتۇسىرىپ الدىق. اتتەڭ، قالانىڭ اقساۋساق بالالارى بولىپ وستىك قوي. ايتپەسە حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى سەرىگى بولعان جىلقىسى مەن قۇماي تازىسىن جاتىرقاپ، زووباقتان كورگەندەي تاڭقالىسقانىمىز قالاي؟
ساتسىزدىكپەن باستالعان ساتتىلىك
بەيىتتى بارلاپ قايتقان سوڭ، شوقان بابامىزدىڭ مەموريالدى كەشەنىنە (مۋزەي، ەسكەرتكىش، وبەليسك) ات باسىن بۇردىق. بۇل كەشەن شوقان اۋىلىنىڭ ورتالىعىندا ورنالاسىپتى. ءبىز جەكسەنبى كۇنى بارعان بولاتىنبىز. دەمالىس كۇنى بارساق تا، اشادى-اۋ دەگەن ويىمىز بولعان. ءبىراق، مۇراجاي جابىق، ماڭايىندا ءتىرى جان كورىنبەيدى. شىن ساسايىن دەدىك. شاراسىزدىقتان نە ىستەرىمىزدى بىلمەي تۇرعاندا، كەلگەندەگى نيەتىمىز ءتۇزۋ بولسا كەرەك، مۇراجاي مەڭگەرۋشىسى ساۋلە ابىشيەۆا سول ماڭنان كولىكپەن ءوتىپ بارا جاتىپ ءبىزدى كورىپ بۇرىلدى. وكىنىشتىسى سول، «ۇرلىق قىلعاندا، اي جارىق بولىپتى» دەگەندەي، ءبىز بارعاندا مۇراجاي جوندەۋگە جابىلعان ەكەن. سويتسە دە ءبىزدى مۇراجايدىڭ جابىق بولۋى مۇلدە قىنجىلتپادى. قايتا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەسكەرتكىشى مەن مۇراجايى تولىعىمەن جوندەلەتىنى قۋانتتى. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن 42 ملن. كولەمىندە قارجى ءبولىنىپ، شوقان بابامىزدان قالعان شاڭىراقتى جاڭارتۋ، قايتا وڭدەۋدەن وتكىزۋ سەكىلدى شارالار قولعا الىنىپتى. قۋانارلىق جايت.
ءسويتىپ، مۇراجاي مەڭگەرۋشىسى ساۋلە اپايىمىز الىستان ات ارىلتىپ كەلگەن بىزگە ەرەكشە جاعداي جاساپ، مۇراجايدى اشىپ، ەكسكۋرسيا جۇرگىزدى. ساتسىزدىگىمىز وسىلاي ساتتىلىككە ۇلاستى.
ەسكەرتكىشى دە الىستان مەنمۇندالاپ، كوزگە بىردەن تۇسەدى. تۇلعاعا ساي تۇرعىزىلعان. ورلىكتىڭ، پاڭدىقتىڭ، مادەنيەتتىلىكتىڭ، ينتەلەكتۋالدىق تەرەڭدىگى مەن تورەگە ساي قاسيەتتەردىڭ ءبارى شوقان ولسە دە، وسى تاس مۇسىنگە بەرىلگەندەي. ۇلىنىڭ رۋحىمەن استاسىپ تۇر. ءزاۋلىم ەسكەرتكىش 1958 جىلى ورناتىلىپتى. الىستان بيىك بولىپ كورىنەتىنى وقشاۋ جوتاعا ورناتىلعان. مۇراجاي ەكەۋىنىڭ اراسىن جاساندى وزەن ءبولىپ تۇر. كوپىر ارقىلى جالعاسىپتى. ەسكەرتكىش مۇراجايدىڭ توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. شوقان مۇراجايعا ماڭدايىن بەرىپ قاراپ تۇر.
مۇراجاي شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىندا، ياعني 1985 جىلى اشىلىپتى. مۇراجاي عيماراتى ۇشكىر شاتىرمەن ەرەكشە كۇمبەزدەلىپ تۇرعىزىلعان. مۇراجاي مەڭگەرۋشىسى ابىشيەۆا ساۋلە اپايىمىزدى ايتۋىنا قاراعاندا، الماتى وبلىسىندا 21 مۋزەي بولسا، سونىڭ ىشىندەگى قازاقى داستۇرمەن سالىنعان مۇراجاي شوقان ۋاليحانوۆتىكى. ارحيتەكتورلار ادەيى ويلاستىرىپ، كيىز ۇيگە ۇقساتىپ سالعان. كيىز ءۇيدىڭ قاناتى باسپالداقپەن الماستىرىلعان. باسپالداقپەن سپيرال بويى جوعارى كوتەرىلەمىز. توبەسىندە − شاڭىراق. ونى باسقۇر، جەتىباۋ سەكىلدى ۇلتتىق بۇيىمدار كومكەرىپ تۇر.
مۇراجايدىڭ ءىشىن ارالاپ، «بارىمەن بازار» دەپ دەپ، ەكسپوناتتاردىڭ ازداعان بولىگىن تاماشالاي الدىق. مۇندا شوقاننىڭ سىرىمبەتتەگى مۇراجايىندا جوق ەكسپوناتتار قويىلعان. نازارىڭدى اۋدارتىپ، كوزگە وتتاي باسىلاتىن ەكسپوناتتاردىڭ ءبىرى − مۇراجاي تورىنە ىلىنگەن ۇلكەن پولوتنو. بۇل پولوتنو تابيعي قويدىڭ جۇنىنەن توقىلعان. مۇندا شوقاننىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى: ءبىلىم العان ءسىبىر كادەت كورپۋسى،پەتەربۋرگ، قاشقار، ىلە سىلەمدەرىنىڭ بەينەسى، كەرۋەن، كىتاپ ت.س.س. بەينەلەنگەن. ال جارتى كۇننىڭ بەينەسى قازاق دالاسىنا سول عاسىرداعى ەندى دەندەپ كەلە جاتقان وقۋ-اعارتۋدىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. نازار اۋداراتىن ەكىنشى ءبىر نارسە – اجەسى ايعانىمنىڭ سالدىرعان ءۇيىنىڭ ماكەتى. شوقاننىڭ زامانداسى سەمەنوۆ تيان-شانسكيي بۇل تۋراسىندا: «ايعانىمعا الەكساندر ءى ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتىپ، قىرعىز دالاسىندا وعان ارناپ ءۇي سالدىرۋعا ءامىر ەتكەن. ش.ءۋاليحانوۆ سول ۇيدە تۋعان»، - دەپ جازادى. مىنە، سول شوقان تۋعان ءۇيدىڭ كىشىرەيتىلگەن ءتۇرىن كوردىك.
مۇراجايدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى عالىمنىڭ تۇرمىستىق زاتتارى مەن قولجازبالارىنان باسقا ونىڭ زەرتتەۋ ماتەريالدارىنا قاتىستى دۇنيەلەر قويىلعان. ءبىر عانا مىسال، "قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ" اتتى ماقالاسىندا: "ەكى عاشىققا ارناپ سالىنعان اتاقتى بەلگى وسى كۇنگە دەيىن اياكوز وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا. قىزىل قيا بەكەتىنەن ون شاقىرىم تومەنىرەك، سەمەيدەن قاپالعا باراتىن جولدان ءبىر شاقىرىمداي ارىرەكتە تۇرادى. كۇمبەزدى تاسپەن قالاپ، اراسىنا بالشىق قۇيىپ وتىرعان. بيىكتىگى جەتى قۇلاشتاي. استىن ءتورت بۇرىشتى قىرلاپ كوتەرىپ، ءۇستىن پيراميدا سياقتاندىرىپ، ىشىندە كۇمبەز ەتىپ جاساعان"، -دەپ كۇمبەزدى سۋرەتتەپ جازادى شوقان ءۋاليحانوۆ. مىنە، ونىڭ وسى سۋرەتتەپ جازعان بايان مەن قوزىنىڭ بەيىتىنىڭ كىشىرەيتىلگەن ءتۇرى مۇراجايعا قويىلىپتى. شوقان زەرتتەگەن بالبال تاستار دا كەزدەسەدى. عاجاپ نارسە. شوقاننىڭ عىلىمي الەمىنە ەركىن ەنۋىڭە مۇمكىندىك بەرەدى. مۇندا شوقاننىڭ عىلىم ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە جەتىسۋ، ىستىقكول، تيان-شان، شىعىس تۇركىستانعا ارنالعان تاريحي-گەوگرافيالىق شولۋ تۇرىندەگى «قۇلجا ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «قىرعىزدار» جازبالارى سەكىلدى قازىناعا بەرگىسىز قۇندى ەڭبەكتەرىنىڭ قولجازبالارى بار. بولاشاقتا شوقاننىڭ پاۋەسكەسىنىڭ كوشىرمەسى، جۇمىس ورنىنىڭ، جاتىن ورنىنىڭ جاساندى نۇسقالارى قويىلماق. كينوزالى ىسكە قوسىلىپ، شوقان تۋرالى فيلمدەر كورسەتىلەدى ەكەن. مۇراجايداعى جوندەۋ جۇمىستارى وسى جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا اياقتالماق.
«جاقسى اكە جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەگەن ماقال بار عوي حالقىمىزدا. قاراپ وتىرساق، تەگىن ايتالماعان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اتىن يەلەنىپ وتىرعان اۋىل ماڭايىنداعى بۇيىعى جاتقان، توز-توزى شىققان اۋىلدارعا قاراعاندا ەداۋىر ۇلكەن، ءارى جايناپ تۇر. ەكى عاسىر وتسە دە شوقان ءۋاليحانوۆ سول اۋىلدى «اعارتىپ» تۇر. اۋىلدا ۇكىمەت نازارىنان ءالى دە تۇسپەي كەلەدى.
پىكىر قالدىرۋ