جەتىمى مەن جەسىرىن جىلاتپاعان قازاق ەكەنىمىزدى كەيدە ماقتانىشپەن ايتاتىنىمىز بار. قازىرگى كەزدە سول اتا-انا مەيىرىمىنە ءزارۋ بولىپ وسكەن قىز-جىگىتتەردىڭ جاعدايى قانداي؟ 9 اي كوتەرىپ، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ دۇنيەگە اكەلىپ، كەيىن ءوز شاقالاعىن جەتىمدەر ۇيىنە تاستاي سالىپ، قيىندىقتان شىعۋدىڭ وڭاي جولىن تاڭدايتىن انالاردىڭ سانى كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ جاتىر. ال اكە-شەشەسىنىڭ ماحابباتىن سەزىنبەك تۇگىلى، ءتۇر-تۇرپاتىن بىلمەيتىن بالالار قانشاما؟ سولاردىڭ ءبىرى 25 جاستاعى سەرىك كەنجەبەكوۆ. بالالار ءۇيىنىڭ تۇلەگى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ رەداكسياسىنا كەلىپ، قازىرگى جەتىم بالالاردىڭ قيىن ءومىرى تۋرالى ايتىپ بەردى.

«نەگە ۇكىمەت جەتىمدەرگە جاعداي جاسامايدى»، - دەپ ءسوز باستاعان سەرىك كەنجەبەكوۆ تە بۇرىندارى جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنگەن.

«ءقازىر مەن جاستار ۇيىندە تۇرىپ جاتىرمىن. جاستار ۇيىندە جەتىم بالالار 29 جاسقا دەيىن عانا تۇرا الادى. وندا ءتۇرلى سۇمدىق وقيعالار بولىپ تۇراتىنىن بىلەمىن. الايدا جەتىم بالالاردىڭ كوپشىلىگى بولعان وقيعانى جاسىرىپ  قالادى. سەبەبى ولار قورقادى. ەگەر ولار ۇكىمەتتىڭ جاتاقحاناسىنداعى ءجيى بولىپ تۇراتىن توبەلەستى ايتاتىن بولسا، ولارعا قىسىم جاسالاتىن كورىنەدى»، ―  دەپ ءوز ويىن اشىق ايتتى سەرىك كەنجەبەكوۆ. سونىمەن بىرگە، سەرىك كەنجەبەكوۆ جاستار ۇيىندە 28 تامىزدا بولعان راۆيل كاريموۆ ەسىمدى جىگىتتىڭ ورتەنىپ، قايتىس بولعانىن ايتتى. وسىعان بايلانىستى جاستار ءۇيىنىڭ باسشىسى گۇلميرا يمانبايەۆادان ءمان-جايدى سۇراعان ەدىك. الايدا بۇل ىسكە قاتىستى قىلمىستىق ءىس جۇرگىزىلىپ جاتقاندىقتان ناقتى اقپاراتتى جاريالاي المايتىنىن ايتتى.

سەرىك كەنجەبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا،  جاستار ۇيىندەگى جەتىم بالالاردىڭ 70%-ى جامان جولعا تۇسەدى. سونىمەن بىرگە جەتىمدەردىڭ قىلمىس الەمىنە تۇسۋىنە جۇمىسسىزدىق سەبەپ بولاتىنىن دا اتاپ ءوتتى.

«قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت ەكەنى بەلگىلى. كوپتەگەن حالاقارالىق دەڭگەيدە شارالار دا ءوتىپ جاتىر. ءبىراق نەگە ۇكىمەت جەتىمدەردىڭ جاعدايىن جاقسارتپايدى؟ بىزدە مىسالى جەتىم بالا اسكەرگە بارا المايدى، ونداي زاڭ جوق. ءبىراق كوبىنەسە اسكەرگە جەتىم بالانى الماي جاتادى. كوبى جوو-دا وقۋعا مۇمكىندىگى جوق. ال جوعارى ءبىلىم جوق ادام دۇرىس جۇمىس ورنىندا قىزمەت ەتە دە المايدى. نەلىكتەن ءبىزدىڭ ەلدە جەتىم بالالار جاستار ۇيىندەگى ءبىر بولمەدە تۇرۋى كەرەك؟ ۇكىمەت ۇنەمدەۋ ماقساتىندا كوپ قاباتتى جاتاقحانا تۇرعىزىپ قويىپ، جەتىم بالالارعا ءبىر بولمەنى عانا بەرىپ قويعان. ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى جەتىمدەرگە ءۇي بەرمەۋ. ماسكەۋ قالاسىندا 18 جاسقا تولعان ءاربىر جەتىم بالاعا ءبىر بولمەلى بولسا دا  ءۇي بەرىلەدى. ال بىزدە ونداي جوق. الماتى قالاسىنداعى 18 جاستان اسقان بارلىق جەتىمدەر جاستار ءۇيى دەپ اتالاتىن جاتاقحانادا تۇرادى. ءبىر بولمەدە ءۇش-تورت ادام. نەگە بۇل جاتاقحانانى جاۋىپ 18 جاستان اسقان ءاربىر جەتىم بالاعا ءبىر بولمەلى بولسا دا ءۇي سالىپ بەرمەسكە؟! ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايى جاقسى، قاراجاتى جەتكىلىكتى عوي. بىزدە مۇمكىندىك بار. مەنىڭ جاسىم ءقازىر 25-تە. الايدا 29 جاسقا تولعاندا مەن قايدا بارامىن؟ ءۇيدىڭ كەزەگىنە تۇرسام دا، ءالى كەزەگىم جەتكەن جوق. سەبەبى ءۇيدىڭ كەزەگىندە ادام كوپ. ەلىمىزدەگى وسىنداي وزەكتى ماسەلەر تەز ارادا شەشىلسە ەكەن دەيمىن»، - دەپ ءسوزىن اياقتادى سەرىك كەنجەبەكوۆ.

ءبىز وسى ماسەلەنىڭ سەبەبىمەن قاتار سالدارىن دا قولعا الىپ، شەشۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك. جەتىم بالالار ونسىزدا بالا كەزىنەن پسيحولوگيالىق سوققى الىپ، ءومىردىڭ قيىنشىلىعىنا بەيىمدەلىپ، تەز ەسەيەدى. الايدا ماڭدايىنان سيپار اناسى، ارقاسىنان قاعار اكەسى بولماعان سوڭ ءومىردىڭ اعى مەن قاراسىن ايىرا الماي تۋرا جولدان اداسۋىنا سىرتقى فاكتور دا اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز... سەبەبى جەتىمدەر ءۇيىنىڭ بارلىعى بىردەي دۇرىس تالىم-تاربيە بەرەدى دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا المايمىز. جەتىمدى جىلاتپاي، ماڭدايىنان سيپاعان قازاقتىڭ قازىرگى جەتىم بالالارىنىڭ جاي-كۇيى ازىرگە جاقسى دەۋگە كەلمەي تۇرعانى داۋسىز...

رەسمي اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، رەسپۋبليكامىزدا 75000 جەتىم بالا بار ەكەن، ولاردڭ 660 ينتەرناتتا تاربيەلەنۋدە، ولاردىڭ ىشىندە: جالپى جانە ساناتوريي تۇرىندەگى مەكتەپ-ينتەرناتتاردا ― 37 541 بالا، مەكتەپ جانىنداعى ينتەرناتتاردا ― 15 096 بالا، بالالار ۇيلەرى مەن جەتىم بالالارعا جانە اتا اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتاردا ― 12 574 بالا، كەمتار بالالارعا ارنالعان تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە ― 12 599 بالا، ەرەكشە تاربيەلەنۋ جاعدايلارىنا مۇقتاج بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە، مىنەز قۇلقى ديەۆيانتتى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتاردا ― 884 بالا، وتباسى ۇلگىسىندەگى بالالار اۋىلدارىندا – 281 بالا، وتباسى ۇلگىسىندەگى بالالار ۇيلەردە تاربيەلەنۋدە. جەتىم قالعان بالالاردىڭ نەگىزگى بولىگى ءبىلىم بەرۋ جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ينتەرنات مەكەمەلەرىندە تاربيەلەنۋدە. مۇنداي مەكەمەلەردە بالا، ءبىرىنشى كەزەكتە، اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنا ءزارۋ، بۇل ونىڭ تابيعي دامۋىنا كەرى اسەر ەتىپ، ناتيجەسىندە اۋىر پسيحولوگيالىق سالدارلارعا اكەلۋى مۇمكىن. بالالار ەركىن قوعامداعى جاۋاپتى ومىرگە دايىن بولۋعا ءتيىس. ال جەتىم بالا بالالار ۇيىنەن كەتكەننەن كەيىن كۇن سايىن ەرەسەكتەردىڭ كومەگىنسىز باستان كەشىرۋىنە تۋرا كەلەتىن ءتۇرلى پروبلەمالاردى شەشۋگە قاۋقارى جوق. بالالار ۇيلەرىندە تاربيەلەنگەندەر وتباسى بار قاتارلاستارىنا قاراعاندا قىلمىسقا ءجيى ارالاسادى، جۇمىسىنان نەمەسە تۇرعىن ۇيىنەن نەعۇرلىم ءجيى ايرىلادى، ال ءوز وتباسىن ارەڭ قۇرسا، ونىڭ ناشاقورلىق نەمەسە ماسكۇنەمدىك جولعا ءتۇسۋى ءتىپتى وڭاي، سونىمەن قاتار ولاردىڭ اراسىندا سۋيسيد قۇرباندارى دا ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ولاردىڭ جەكە-دارا ومىرگە ەنۋىنىڭ ۇلكەن قيىندىقتارمەن كەزىككەندىگىنىڭ، ءارقاشان قاراجاتتىڭ تاپشى ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى. 

بىلتىر ەلىمىزدەگى جەتىمدەر ءۇيىنىڭ سانى قىسقاردى، اسىراپ الۋشىلاردىڭ سانى كوبەيىپ، جەتىم بالالار اتا-انا مەيىرىمىنە بولەندى دەگەن اقپاراتتى جارىسا جازدىق. جەتىمدەر ءۇيىنىڭ جابىلىپ، جەتىم بالالاردىڭ جاڭا وتباسىمەن تانىسىپ، ءسىڭىسىپ كەتۋى جاقسى عوي  ارينە، الايدا جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنىپ، وتباسىنىڭ جىلۋىن كورمەي وسەتىن بالالاردىڭ جاعدايى نە بولماق؟ ولار 18 جاسقا دەيىن جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنەدى، كەيىن 29 جاسقا دەيىن ۇكىمەتتىك جاتاقحاناعا ورنالاسادى، ال 29 جاسقا تولعان جەتىم بالالاردىڭ قالعان ءومىرى كوشەدە نە تۇرمەدە ءوتۋى كەرەك پە؟ سەرىك كەنجەبەكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، جەتىم بالالاردىڭ 70 %-ى ەسىرتكىگە تاۋەلدى، قىزداردىڭ كوبىسى جەڭىل جۇرىسكە سالىنىپ، ءتانىن ساۋدالاپ اقشا تابادى. وسىنداي جولعا تۇسكەن ولاردىڭ دا كىناسى بار ەكەنى تۇسىنىكتى. الايدا سىرتقى فاكتورلار ولاردىڭ تۋرا جولدان تايىپ، اداسۋىنا اسەر ەتەتىنى دە ءسوزسىز. نە قولىندا كوك تيىنى جوق، نە جول كورسەتەر جاقىنى جوق، اقىل ايتار اتا-اناسى جوق جالعىز بالا قالاي كۇن كورۋى كەرەك؟ وسىدان كەيىن ولار ەرىكتى نە ەرىكسىز تۇردە ۇرلىققا بارادى، قىزداردى اقشا تابۋدىڭ وڭاي جولى وسى ەكەن دەپ تۇنگى كوبەلەككە اينالادى.

قازىرگى كەزدە جەتىم بالالارعا بەرىلەتىن جاردەماقى باعىسى جىل سايىن ءوسىپ جاتقانى راس. 2016 جىلى  جەتىمدەرگە بەرىلەتىن جاردەماقى 22859 تەڭگە بولسا، 2017 جىلى 24459 تەڭگەنى قۇراعان. الايدا قازىرگى كەزدە جەتىمدەرگە بەرىلەتىن جاردەماقى، ستۋدەنتتەرگە بەرىلەتىن شاكىرتاقى جانە زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقىسىنىڭ باعاسى وسكەنىمەن بىرگە، ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىسقا قاجەتتى تاۋارلاردىڭ دا باعاسى ءوسىپ جاتىر. ەندى جەتىمدەردىڭ جاردەماقىسى مەن اتا-اناسى بار ستۋدەنتتەردىڭ شاكىرتاقىسى بىردەي دەسە دە بولادى. ستۋدەنتتەر وزدەرىنىڭ شاكىرتاقىسىن 1 ايعا جەتپەيتىنىن ايتىپ جاتقاندا، ۇيدەن اقشا سالىپ جىبەرەتىن اتا-اناسى جوق جەتىمدەر 24 مىڭ تەڭگەگە قالاي كۇن كورمەك؟!

ەندى 24 مىڭ تەڭگەنى ءبىر ايعا قالاي جەتكىزۋگە بولاتىنىن ورتاشا ەسەپپەن، بولجامدى تۇردە ەسەپتەپ كورەلىك: ازىق-تۇلىك – 7000 تەڭگە؛ جولاقى – 3000 تەڭگە، كيىم-كەشەك – 5000 تەڭگە، قالعانى – 9000 مىڭ. ەندى 29 جاستاعى جەتىم بالا ەشقانداي جۇمىس جاساماسا، وقۋ وقىماسا، 9 – 10 مىڭ تەڭگەگە پاتەر جالداي الا ما؟ قازىرگى كەزدە الماتى قالاسىنداعى ەڭ ارزان دەگەن پاتەر جالداۋدىڭ قۇنى 12 مىڭ تۇرادى، سونىمەن بىرگە كوممۋنالدىق شىعىندار بار. 25 مىڭ تەڭگەگە الماتى قالاسىندا دا باسقا دا قالالاردا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل كورسەتكىش جەتىمدەردىڭ جاردەماقىسىن ءوسىرۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە 18 جاسقا تولعان جەتىمنىڭ تۇرعىن ۇيگە بايلانىستى ماسەلەسىن دە شەشۋ كەرەك. قىرعىزستان ەلىندە 18 جاسقا تولعان ءاربىر جەتىم بالانى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى زاڭ بار. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايى قىرعىزستانعا قاراعاندا الدەقايدا جاقسى ەمەس پە؟! اتالعان ەلدە جەتىم بالالار 18 تولعانعا دەيىن جەتىمدەر ءۇيىن پانالايدى، ال 18 جاسقا تولعان سوڭ ولارعا تۇرعىن ءۇي بەرۋگە بايلانىستى زاڭ بار. جىل سايىن مەملەكەت قازىناسىنان جەتىم بالالارعا ارناپ ءتۇرعىن ءۇي سالۋعا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قاراجات جۇمسالادى.

ءبىزدىڭ ەلدە جەتىمدەرگە جوو-عا تۇسۋگە، جۇمىسقا تۇرۋعا بايلانىستى ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر بار. الايدا نەگە جەتىم بالالار كوشەدە جۇرەدى، نەگە كوبىسى جۇمىسسىز جۇرەدى؟! جاۋابى تۇسىنىكسىز سۇراق...

الايدا جەتىم بالالار دۇنيەگە كەلە سالىپ تا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان اۋىر سوققى العان، ەندى ەسەيگەن كەزدە وسىنداي «لاس» ءومىر ءسۇرىپ، قيىندىققا تاپ بولۋى ولار ءۇشىن تاعى دا اۋىر سوققى بولاتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتى وسىنداي وزەكتى ماسەلەگە دە بەي-جاي قاراماي، شەشۋگە تىرىسۋ كەرەك. جەتىم بالالار دا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ مۇشەسى... ولاردى اتا-اناسى تاستاپ، قاراۋسىز قالدىرسا دا، مەملەكەت قاراۋسىز قالدىرمايتىنىن ايتقاننان گورى دالەلدەگەن دۇرىس...

اسەل بولات قىزى