قۇران كارىم – مۇسىلماننىڭ ومىرلىك نۇسقاۋلىعى. وندا جەكە باس ۇستانىمدارى، وتباسىلىق ماسەلەلەر، قوعامدىق مورال، ءتىپتى مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستار دا ايتىلعان. سونداي-اق قۇراندا مىندەتتى بولىپ تابىلاتىن تالاپ-تىيىمدارمەن قاتار، سان الۋان اقىل-كەڭەستەر دە قامتىلعان. قۇراننىڭ الەۋمەتتىك-وتباسىلىق ماسەلەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوپ قوزعايتىنى - ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس ەتيكاسى مەن ەرەجە-قاعيدالارى.

وسى ورايدا، سوڭعى كەزدەرى جەلى قولدانۋشىلارى اراسىندا ءجيى ءارى قىزۋ تالقىلانىپ، قوعامدىق رەزونانس تۋدىرىپ جاتقان «ايەلدى ۇرۋ» ماسەلەسىنە توقتالعىم كەلىپ وتىر. بۇل دا قۇراننان تىس قالعان ماسەلە ەمەس...

اللا تاعالا «نيسا» سۇرەسىنىڭ 34ء-شى اياتىنادا «ايەلدەرىڭنىڭ قىڭىرلىققا باسىپ، باعىنباي كەتۋىنەن قورىقساڭدار، ولارعا الدىمەن ناسيحات ايتىڭدار. (ايتىلعان ناسيحاتتان ناتيجە شىقپاسا،) ولاردان بولەك جاتىڭدار. (سوندا دا قىڭىرلىعىن قويماسا، ءبىر جەرىنە زاقىم كەلتىرىپ الماي اقىرىنداپ) ۇرىڭدار. ەگەر تۇزەلىپ مويىنسۇنسا، ولارعا جاماندىق جاساۋدىڭ جولىن ىزدەمەڭدەر (ءارى نە بولسا سونى جەلەۋ ەتىپ ولاردى رەنجىتپەڭدەر). ءبىلىپ قويىڭدار، اللا – الي (بارىنەن بيىك)، كابير (اسقاق ءھام ۇلى)» (اناربايەۆ، اكىمحانوۆ اۋدارماسى) دەپ ايتقان.

ەندى وسى اياتتى ءتاپسىر (قۇران تۇسىندىرمەسى) كىتاپتارىنا جۇگىنە وتىرىپ تۇسىنۋگە تىرىسالىق. اياتتا ەكى ماسەلە قوزعالعان. ءبىرىنشى، ايەلدىڭ ەرىنە باعىنۋى كەرەكتىگى مەڭزەلگەن. ءبىز وعان ۇزاق توقتالماي، ول جەردەگى ەڭ باستىسى ەرى شاريعات بەلگىلەگەن قۇقىقتارىنىڭ شەڭبەرىندە بىردەڭە تالاپ ەتسە، ايەلى وعان باعىنۋى كەرەكتىگىن ايتۋمەن عانا شەكتەلەمىز. تولىعىراق م. يسا ۇلىنىڭ «وتباسى عىلىمحالى»، ش. ادىلبايەۆانىڭ «يسلامداعى جانۇيا» كىتاپتارىنان قاراڭىز. ەكىنشى، ەرىنە باعىنباي، قارسى شىعاتىن ايەلگە قاتىستى قولدانۋعا بولاتىن شارالاردىڭ تۇرلەرى ايتىلعان. سونىڭ ىشىندە «ۇرۋ» شاراسى دا بار. ءبىراق ونداعى ەڭ باستى ماقسات تاربيە ەكەنىن جانە ونى قولدانۋدا شاريعات شەڭبەرىنەن شىقپاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرۋ كەرەك!

سونىمەن ايەلىنىڭ باعىنباۋ، قارسى شىعۋ ارەكەتتەرىنە كۋا بولعان ەركەك قۇران كارىم كورسەتكەن تومەندەگى ءتورت شارانى قولدانا الادى: (ءبىراق ول بۇل شارالاردى قولدانۋعا مىندەتتى ەمەس، بۇل قۇران كارىمنىڭ ايتىلمىش جاعدايعا قاتىستى ەركەكتەرگە بەرگەن كەڭەسى دەسەك تە بولادى)

1. ۇگىت-ناسيحات ايتۋ. بۇل ونىڭ ايەلىنە «قۇدايدان قورىق!» دەگەن سوزدەن باستاپ، ىستەپ جاتقان ارەكەتىنىڭ شاريعات تۇرعىسىنان دا، ادامگەرشىلىك جاعىنان دا دۇرىس ەمەس ەكەنىن جەتكىزۋى، ءتۇسىندىرۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى. سونداي-اق ۋاعىزىن زەكىپ، دورەكىلىكپەن ەمەس، قۇران بۇيىرعانداي (16:125)، كوركەم تۇردە ايتۋى كەرەك! ەگەر بۇدان ناتيجە شىقپاسا، وندا وتاعاسىلىق تاربيەنىڭ كەلەسى تاسىلىنە كوشەدى.
2. توسەكتەن باس تارتۋ. ياعني، ايەلىنىڭ باعىنباۋ ارەكەتىنە نارازىلىعىن ىسىمەن تانىتۋ جانە، سول ارقىلى، ونى ويلاندىرىپ، ساباسىنۋ ءتۇسىرۋ ماقساتىندا ايەلىنەن بولەك جاتادى، ونىمەن توسەك قاتىناسىنا تۇسپەيدى. يمام ءال-ماترۋدي «ءبىر توسەكتە جاتىپ، ودان تەرىس بۇرىلىپ جاتۋىنا بولادى» دەگەن. (تافسيرۋل ماتۋريدي، 3/164) ءبىراق ونىمەن ءۇش كۇننەن ارتىق سويلەسپەي قويۋىنا شاريعات رۇقسات بەرمەيدى. سونداي-اق ساحابا يبن ابباس «ەگەر توسەكتى تارك ەتكەنىنەن كەيىن ايەلى وعان باعىنسا، ياعني تاۋبەسىنە كەلسە، وندا ەرىنىڭ ونى ۇرۋعا قاقىسى جوق» دەگەن. ەگەر بۇل دا ناتيجە بەرمەسە، وندا ول قۇراندا ايتىلعان ءۇشىنشى شارانى قولدانا الادى.
3. ازداپ ۇرۋ. ياعني، ايتىلعان شارالاردى تولىقتاي شاريعات تالاپتارىنا سايكەس قولدانعان ەركەككە، ەندىگى كەزەكتە، ايەلىن ازداپ ۇرۋعا رۇقسات بەرىلەدى. بۇل قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىنىڭ نەگىزىندە بەكىتىلگەن ۇكىم. ءبىراق بۇنى تولىق جانە دۇرىس ءتۇسىنىپ الماي تۇرىپ، ىسكە كوشۋگە بولمايدى.

بۇعان قاتىستى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) «ايەلدەرگە كەلگەندە، اللادان قورقىڭدار! راسىندا سەندەر ولاردى اللانىڭ اماناتى رەتىندە الدىڭدار. سونداي-اق اللانىڭ سوزىمەن ارلارىن وزدەرىڭە ادال ەتتىڭدەر. ولار ۇيلەرىڭە وزدەرىڭ جاقتىرمايتىن ادامداردى كىرگىزبەۋگە مىندەتتى. ەگەر بۇل مىندەتىن ورىنداماسا، ولاردى ازداپ قانا ۇرىڭدار. ال سەندەر ولاردىڭ ءناپاقالارىن، كيىم-كەشەكتەرىن تاۋىپ بەرۋگە مىندەتتىسىڭدەر» دەگەن. يبن جۋرايج اتا يبن ءابۋ راباحتىڭ حاديستەگى ۇرۋدى «ازداپ ۇرۋ ميسۋاك (ميسۋاك – كولەمى قارىنداشتاي بولاتىن، ءتىس تازالاۋعا ارنالعان تالدىڭ تامىرىنان جاسالاتىن قۇرال) جانە سوعان ۇقساس نارسەلەرمەن جۇزەگە اسادى» دەپ تۇسىندىرگەنىن جەتكىزگەن. (ءال-جاسساس. احكامۋل قۋراندا، 2/189)

پروفەسسور ۋ. ءاز-زۋحايلي ءوزىنىڭ «ءات-تافسيرۋل مۋنير» اتتى اۋقىمدى، زاماناۋي ءتاپسىر كىتابىندا: «ۇرۋ ايەلىنىڭ يىعىنان ءۇش رەت الاقانىمەن ازداپ سوعۋ نەمەسە ميسۋاكپەن، شىبىقپەن جاي عانا ساباۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. ونداعىسى – ايەلدى تاربيەلەۋ عانا... سونداي-اق ءبىر جەردەن ەكى رەت قاتارىنان ۇرۋعا بولمايدى. سوسىن بەتىنەن ۇرۋعا بولمايدى. سەبەبى ول – ونىڭ اجارى، سۇلۋلىعىنىڭ جينالعان جەرى! سوسىن قامشىمەن، تاياقپەن ۇرۋعا بولمايدى. جالپى از، جەڭىل بولۋىن قاداعالاۋ كەرەك. سەبەبى ونداعى ماقسات، كەيبىر ناداندار ىستەپ جۇرگەندەي، اۋىرتۋ، زاقىم كەلتىرۋ ەمەس ەسكەرتۋ، تاربيەلەۋ» دەپ ەردىڭ ايەلىن ۇرۋداعى شاريعاتتىڭ تالاپتارىن تۇسىندىرگەن. (3/60)

شىنىندا دا بۇل ايەل ادامنىڭ ار-ۇياتىن وياتۋ ماقساتىندا عانا قولدانىلاتىن شارا. بۇل جەردە ەشقانداي دا اۋىرتۋ، زاقىم كەلتىرۋ بولماۋ كەرەك. تەك ايەل «وتىمنىڭ يەسى، شاڭىراعىمنىڭ كيەسى بولعان ەر ازاماتىمدى وسىندايعا دەيىن اپارعانىم با؟» دەپ ويلانسىن، كىناسىن ءتۇسىنىپ، تاۋبەسىنە كەلسىن دەگەن ماقساتتا عانا جاسالادى. ول تۇگىل شاريعات بەكىتكەن «دۇرە سوعۋ» قىلمىستىق جازالارىنىڭ وزىندە دە اۋىرتۋ بولمايدى. تەك كوپتىڭ الدىندا ماسكۇنەمدى نەمەسە باسقا «دۇرە سوعۋ» جازاسىنا كەسىلگەن قىلمىسكەردى ۇيالتۋ ءارى ونى باسقالارعا ساباق قىلۋ عانا.

سونداي-اق ءاز-زۋحايلي (3/60-61) ايەلدى ۇرۋدىڭ شاريعاتتاعى ورنى – مۋباح (رۇقسات) بولعانىمەن، ۇرماي، ونىڭ ورنىنا باسقا شارا قولدانۋدىڭ ابزال ەكەنىنە عالىمدار ءبىراۋىزدان كەلىسكەنىن ايتادى. وعان يمام ءال-بايحاقيدىڭ ءابۋ باكىر قىزى ۋممۋ كۇلسىمنەن جەتكىزگەن مىنا ريۋاياتى دالەل بولادى: «باستاپقىدا پايعامبار (س.ا.ۋ.) ەركەكتەرگە ايەلدەرىن ۇرۋعا تىيىم سالعان بولاتىن. سوسىن ولار (كەيبىرەۋلەرى) پايعامبارعا (س.ا.ۋ.) كەلىپ ايەلدەرىنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتتى. سوسىن ول (س.ا.ۋ.) ولارعا بوگەت بولۋىن دوعاردى. ءبىراق «سەندەردىڭ جاقسىلارىڭ ەشقاشان ايەلىن ۇرمايدى» دەپ ايتتى». ساحابا وماردىڭ دا «شىنىندا دا ولاردىڭ (ايەلدەرىن ۇراتىنداردىڭ) ىشتەرىڭدەگى جاقسىلارىڭ ەمەس ەكەنىنە كوزدەرىڭ جەتەتىن بولادى!» دەگەن. وسىعان سۇيەنىپ ءاز-زۋحايلي (3/61) «ايتىلعان حاديس پەن ساحابانىڭ ءسوزى بۇل ماسەلەدە ەڭ دۇرىسى ۇرماۋ ەكەنىن بىلدىرەدى» دەپ تۇجىرىمداعان. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇنى اللا تاعالا دا قۇپ كورەدى. قۇران كارىمنىڭ «باقارا» سۇرەسىندە «ونى نە جاقسىلىقپەن وزىنە جار ەتىپ الىپ قالادى، نە بولماسا كوڭىلىن تاۋىپ، جاقسىلىقپەن قويا بەرەدى» (2:229) دەپ ايتقان. تاعى ءبىر سوزىندە پايعامبار (س.ا.ۋ.) «سەندەردەن بىرەۋ ايەلىن قۇل ساباعانداي ساباپ، سوسىن تۇندە ونىمەن توسەكتەس بولا ما؟! (مۇنىسى قالاي؟)» دەپ ونىڭ ەرسى ارەكەت ەكەنىن ايتقان.

سودان سوڭ اللا تاعالا اياتتىڭ جالعاسىندا «ەگەر تۇزەلىپ مويىنسۇنسا، ولارعا جاماندىق جاساۋدىڭ جولىن ىزدەمەڭدەر (ءارى نە بولسا سونى جەلەۋ ەتىپ ولاردى رەنجىتپەڭدەر). ءبىلىپ قويىڭدار، اللا – الي (بارىنەن بيىك)، كابير (اسقاق ءھام ۇلى)» دەگەن. بۇل، يمام ءال-ماترۋديدىڭ ايتۋىنشا (3/167)، ەركەكتەردىڭ ايەلدەرىنە زۇلىمدىق جاساۋعا بولمايتىندىعىن بىلدىرەدى. ءارى ءوزىنىڭ ۇلى سيپاتتارىن ايتىپ، اللا تاعالا ءجابىر كورگەن ايەلدىڭ اقىسىن قيامەت كۇنى ءوزى الىپ بەرەتىنىن اڭعارتادى. سونداي-اق اللا تاعالا ءوزىنىڭ كوپتەگەن كۇناكەر قۇلدارىنا دەگەن كەشىرىمدىلىگىن ۇلگى ەتىپ، ەركەكتەردى دە ايەلدەرىنىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرىنە كەشىرىممەن قاراۋعا شاقىرادى. (ءات-تافسيرۋل مۋنير، 3/61)

ەندى وسى ايتىلعان شارالاردى قولدانۋدا اياتتاعى رەتتىلىكتى ساقتاۋ مىندەت پە، جوق پا دەگەن سۇراققا قاتىستى عالىمداردىڭ كوزقاراستارى بىردەي بولماعان. ءبىراق ءالي ساحابانىڭ ايتۋىنشا، اياتتا تاربيە تاسىلدەرى ايتىلعاندا جەڭلىنەن باستالىپ، اۋىرىمەن اياقتالعاندىقتان، رەتتىلىكتى ساقتاۋ مىندەت بولادى. دەمەك، الدىڭعى شارالاردى قولدانباعان ەركەككە ايەلىن ۇرۋعا بولمايدى.

سونداي-اق يمام ءات-تيرميزي ءاناس يبن ماليكتىڭ «اللانىڭ ەلشىسى (س.ا.ۋ.) ەشقاشان قولىمەن ەشتەڭەنى ۇرعان ەمەس. ول (س.ا.ۋ.) قىزمەتشىنى دە، ايەلدى دە ۇرعان جوق» دەگەن ءسوزىن كەلتىرگەن.

4. تورەلىك. جوعارىدا ايتىلعان ءۇش شارانىڭ ۇشەۋى دە وڭ ناتيجە بەرمەگەن جاعدايدا، ەكى جاقتىڭ اۋلەتتەرى، جاقىندارى كەلەسى تاسىلگە كوشۋلەرى كەرەك. ول – تورەلىك ءتاسىلى. سەبەبى كەلەسى، 35ء-شى اياتتا اللا تاعالا «ال ەگەر ەرلى-زايىپتىلارلىڭ اجىراسىپ كەتۋىنەن قورىقساڭدار، ەر ادامنىڭ ءوز جۇرتىنان ءبىر ءادىل تورەشى، سونداي-اق ايەلدىڭ توركىنىنەن دە ءبىر ءادىل تورەشى تاعايىنداڭدار. بۇل ەكەۋىنىڭ نيەتى ولاردى جاراستىرۋ بولسا، ءسوزسىز اللا تاعالا ولاردى قايتا تابىستىرادى. ءشۇباسىز، اللا – اليم (ءبارىن بىلەتىن شەكسىز ءىلىم يەسى)، حابير (بارلىق نارسەدەن تولىق حاباردار بولۋشى)» (4:35) دەپ ايتقان.

يمام ءاش-شافيعي، ەگەر تورەشىلەر ءادىل، نيەتتەرى ءتۇزۋ بولسا، ەكى جاقتىڭ اۋلەتتەرىنەن ەمەس بوتەن ادامداردان تاعايىندالۋلارىنا رۇقسات ەتىلەدى دەگەن. سونداي-اق يمام ماليك، اش-شاعبيلەر «تورەشىلەردىڭ ميسسيالارى – ەرلى-زايىپتىلاردى جاراستىرۋ» دەگەن. (ءات-تافسيرۋل مۋنير، 3/61) سوندا بارىپ اللا تاعالا ولاردىڭ ىزگى نيەتتەرى مەن يگى ىستەرىنە بەرەكە دارىتىپ، ەكەۋىن جاراستىرادى. ولار بار بولعانى قول قۋسىرىپ الىستان تاماشالاپ وتىرماستان، جاناشىرلىق تانىتىپ، جاراستىرۋعا تىرىسسا بولدى، ارعى جاعىن اللا تاعالا ءوزى رەتتەيدى. ويتكەنى اللا تاعالا مۇسىلمانداردىڭ اراسىنداعى باۋىرمالدىقتى ءوزى جاراتاتىنىن ايتىپ پايعامبارىمىزعا (س.ا.ۋ.) «سەن جەر بەتىندەگى بايلىقتىڭ ءبارىن وسى جولدا جۇمساساڭ دا، ولاردىڭ جۇرەكتەرىن ءدال بۇلاي جاراستىرا الماس ەدىڭ. الايدا اللا ولاردى جاراستىردى» (2:63) دەگەن.

قورىتا ايتقاندا قۇرانداعى «ۇرىڭدار» ءسوزى شاريعاتتا ايەلدى ساباۋعا رۇقسات ەكەنىن بىلدىرگەنىمەن، قۇراندى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن ەلشى، پايعامبار مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) تەكتى ازاماتتىڭ ايەلىن ۇرمايتىنىن ايتقان. سونداي-اق عالىمدار دا ساباۋدىڭ ورنىنا باسقا شارا قولدانۋدىڭ ابزال ەكەنىنە ءبىراۋىزدان كەلىسكەنىن جوعارىدا ايتقان بولاتىنبىز. ءتىپتى ۇرعاندا دا، جوعارىدا ايتىلعان ساباۋعا قاتىستى شاريعات تالاپتارىن ەسكەرسەك، ونىڭ ۇرۋدان كورى كەيۋگە  جاقىن ەكەنىن بايقايمىز. وعان قوسا مۇسىلماننىڭ ۇلگى تۇتار ەڭ ءبىرىنشى ادامى دا ەشقاشان ايەل ساباماعانى بەلگىلى. ونى پايعامبارىمىز وزگەلەرگە دە (س.ا.ۋ.) «قامشىڭدى ءىلىپ قوي، يا بولماسا ايەلىڭ كورەتىن جەرگە تاستا. ءبىراق ايەلىڭدى ونىمەن ۇرما!» (ءات-تاباراني) دەپ ەسكەرتكەن.

داستان قۇرمانبايەۆ، ءدىنتانۋشى