الماتى قالاسىنداعى پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنا باردىق. بىزگە سۇحبات بەرۋگە كەلىسكەن دارىگەر ەمدەلۋشىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. ناۋقاستىڭ جاسى 80-نەن اسقان، ءجۇزى سولىڭقى، ءجۇرىسى باياۋ. «سۋ ىشكىم كەلەدى» دەگەنى سول ەدى، مەيىربەكە كىشكەنتاي بالامەن سويلەسكەندەي قالاعانىن بەرەتىنىن ايتىپ، قولتىعىنان دەمەپ، پالاتاعا الىپ كەتتى.

بۇل كەيۋانا 50 جىلعا جۋىق وتاسقان كۇيەۋى ءوزىن ۋلاپ ولتىرگەلى جۇرگەنىن ايتىپ شاعىمدانا بەرىپتى. امالى قۇرىعان كۇيەۋى جۇبايىن پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنا تاپسىرۋعا ءماجبۇر بولعان.

دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ادامدار جاسى ۇلعايعان سايىن ءتۇرلى پسيحيكالىق دەرتكە ۇشىرايدى ەكەن. قان قىسىمىنىڭ كوتەرىلۋى دە جان اۋرۋىنا سەبەپ بولادى.

اسفەندياروۆ اتىنداعى قۇمۋ وقىتۋشىسى، پروفەسسور عاليا ماحمەت قىزى قۇدياروۆا ەمدەلۋشىنىڭ دارىگەرىمەن كەڭەسۋگە كەلىپتى. از-كەم امان-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيىن ەكەۋى ناۋقاستىڭ جاي-كۇيىن تالقىلاي باستادى.

- بالاسىمەن، كۇيەۋىمەن سويلەسۋ كەرەك. انامنەز جاساۋ قاجەت. ونىڭ قان قىسىمى 160-تا 100. سوندىقتان قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋىنا بايلانىستى پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىققان بولۋى مۇمكىن نەمەسە ەگدە جاستاعى ادامداردا كەزدەسەتىن پسيحوز بولۋى ىقتيمال، - دەيدى عاليا ماحمەت قىزى.

«انامنەز – پسيحولوگيالىق تەرمين. ەمدەلۋشىگە ناتيجەلى ەم جۇرگىزۋ ماقساتىندا ونىڭ ەت جاقىندارىنان – تۋىستارى مەن كورشىلەرىنەن ناۋقاس تۋرالى اقپارات جيناۋ».

- ناۋقاستىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى قانداي؟

- جىل، ايدى جاقسى بىلەدى...

ەكەۋى كەڭەسە كەلە، قانداي ەم-دوم جۇرگىزەتىنىن ناقتىلادى. ناۋقاسقا قاتىستى اقپاراتتى سارالاپ، سىرقاتتىڭ جاعدايىن وڭالتۋ جولدارىن قاراستىردى.

پسيحيكالىق اۋرۋلاردىڭ شىعۋ سەبەبى كوپ. اۋرۋى اسقىنىپ كەتكەن ناۋقاستار كەيدە وزىنە عانا ەمەس، قوعامعا دا ءقاۋىپ توندىرەدى. پسيحياتريا سالاسىندا 50 جىلدان استام ۋاقىت جۇمىس ىستەگەن عاليا ماحمەت قىزى كاسىبي ومىرىندە ءتۇرلى جاعدايمەن بەتپە-بەت كەلگەنىن ايتادى.

- ءالى ەسىمدە، ەگدە جاستاعى اپاي بالاسىن ۇرلىق جاسادى دەپ ايىپتاعان. بالاسى ءوزىنىڭ دالابىن ۇرلاپ جۇرگەنىنە سەنىمدى بولعان. ال شىن مانىسىندە ءوزى زاتىن تىعىپ قويىپ، ونى ۇمىتىپ كەتكەن، ءبىراق بالاسىنان كورگەن، - دەيدى دارىگەر.

پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىققان ادامدار اينالاسىنداعىلارعا ءتۇرلى ايىپ تاعۋى مۇمكىن. ونىڭ ىشىندە ءتىپتى ومىرگە ءقاۋىپ ءتوندىرۋ، شپيوندىق ارەكەت ت.ب. مىسالدار كەزدەسەدى. مەديسينادان حابارى جوق ادامدار ناۋقاستىڭ قيالىنا سەنىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى كەيدە ولاردىڭ ويدان شىعارعان وتىرىگى شىندىققا وتە ۇقساس كەلەدى. جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى اجەيدە دە ءدال سونداي بەلگىلەر ايقىن بىلىنەدى.

اۋانىڭ لاستانۋى، تاماقتىڭ قۇنارسىزدىعى سەكىلدى سەبەپتەردەن ادامنىڭ ءتانى اۋرۋعا شالدىعىپ جاتادى. ال باسى، ميى، رۋحى، جان دۇنيەسى زاقىمدانعان ادامدار تۋرالى كوپ ەستي بەرمەيمىز. سونىڭ سالدارىنان حالىق اراسىندا اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر ءورىپ ءجۇر.

پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىقتى قالاي ەمدەۋ كەرەك، ونىڭ سەبەپ-سالدارى قانداي؟ اۋىر ناۋقاستان تولىق ايىعىپ كەتۋگە بولا ما؟ پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىندا ناۋقاستارمەن جۇمىس ىستەۋ ءقاۋىپتى مە؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردى ءبىلۋ ماقساتىندا عاليا قۇدياروۆادان سىر سۋىرتپاقتاپ كوردىك.

عاليا ماحمەت قىزى پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىندا جۇمىس ىستەيتىن دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى تومەن ەكەنىن ايتىپ قالدى. قوسىمشا زياندىلىعى ءۇشىن بەرىلەتىن 30 پايىز ۇستەمە اقشا دا تولەنبەيدى ەكەن. قىسقاسى، قوردالانعان ماسەلەدە شاش-ەتەكتەن.

- پسيحياتردىڭ جۇمىسى وتە قيىن. جەتكىنشەكتەر دە، ەرەسەك ادامدار دا ءتۇرلى دەرتكە شالدىعادى. ەرەسەكتەرمەن سويلەسەسىڭ، ال بالالار ەشتەڭە ايتا المايدى. مۇنداعى دارىگەرلەر جۇمىستى جاقسى كورگەندىكتەن عانا ءجۇر. ساۋداعا شىقسا، مىنا جالاقىسىنان بەس ەسە كوپ اقشا تابار ەدى. ءبىراق سۇيىكتى ماماندىقتارىن قيمايدى. سوندىقتان پسيحياترلاردىڭ جالاقىلارىن دا، زەينەتاقىلارىن دا كوتەرۋ كەرەك، - دەيدى عاليا قۇدياروۆا.

راس، دارىگەرلەر ءوز ءومىرىن، دەنساۋلىعىن كۇندە قاتەرگە تىگەدى. سەبەبى پسيحيكاسى بۇزىلعانداردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. عاليا ماحمەت قىزىنىڭ ءوزى دە كاسىبي ومىرىندە قايعىلى جاعدايلارعا كۋا بولعان.

- ناۋقاستىڭ بەت-الپەتىنەن ونىڭ كوڭىل-كۇيىن انىقتاۋعا بولادى. ەگەر ەمدەلۋشى الدەنەگە الاڭداپ تۇرسا، وتە ساق بولعان ابزال. جاقىندا ەمدەلۋشى ايەلمەن سويلەستىم. ول اۋرۋى اسقىنىپ تۇرعاندا ەسىكتى سىندىرىپ، قاشىپ كەتكەن. ولاردىڭ كۇشى كوپ بولادى. ۇرعاندا كەز كەلگەن ادامدى جايراتىپ سالادى.

باستان وتكەرگەنىم، ەستىگەنىم، كورگەنىم  بار. بۇرىن جەدەل جاردەمدە جۇمىس ىستەيتىن ءبىر جىگىت سىرقات ادامدى الىپ كەتۋگە بارعاندا ناۋقاس ونى ءۇيىنىڭ دالىزىندە مىلتىقپەن كۇتىپ تۇرعان. دارىگەردى كورگەن ۋاقىتتا بىردەن اتىپ جىبەرگەن. جىگىت سول جەردە ءتىل تارتپاستان كوز جۇمدى.

وسى رەتتە تاعى ءبىر قايعىلى وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ناۋقاستاردىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ەڭبەككە باۋلۋ ءۇشىن باقشادا جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرىلدى. ءبىر ەمدەلۋشىنىڭ ارۋى قوزىپ كەتىپ، قولىنداعى كۇرەكپەن دارىگەردىڭ باسىنان ۇرعان، - دەپ كۇرسىندى عاليا ماحمەت قىزى.

پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ اراسىندا ءتۇرلى ادامنىڭ كەيپىنە ەنەتىندەر دە تابىلادى. ادامزات تاريحىندا ونداي ادامدار بار. ەڭ قىزىعى، ولاردىڭ جاسى، مىنەزى ءارقيلى بولىپ كەلەدى. تاريحتا 24 ادامنىڭ كەيپىنە ەنە الاتىن بيللي ميلليگاندى كوبى بىلەدى. عاليا ماحمەت قىزى سونداي دا ادامداردى ەمدەگەن.

- پسيحياتريا سالاسىندا كوپ جىل ەڭبەك ەتكەننەن كەيىن ءتۇرلى اۋرۋلاردى جولىقتىردىم. ءتىپتى مەديسينالىق ءبىلىمى بار ناۋقاس ايەل ءوزىنىڭ مۇرنىنىڭ جوعارى تۇسىندا تاعى ءبىر ادام ءومىر سۇرەدى دەپ ويلاعان. ايەلدىڭ مەديسينالىق ءبىلىمى بولعاندىقتان ول ادام اعزاسى قالاي قۇرىلعانىن، اناتوميانى جاقسى بىلەدى. سوندىقتان  ءوز دەنەسىندە بوگدە جاراتىلىستىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا سەنۋى – ونىڭ الەمدى قابىلداۋىنىڭ بۇزىلعانىن بىلدىرەدى. ونداي ادامدار ساندىراقتايدى. سىندى دۇرىس قابىلداي المايدى.

دارىگەر ادامنان پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىق بايقاعاندا بىردەن دارىگەرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە كەڭەس بەرەدى. ونى ءوز بەتىنشە ەمدەۋدىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن دەپ ەسكەرتەدى.

- ادامنان پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىقتى بايقاعان ۋاقىتتا ونى اسقىندىرىپ الماۋ ءۇشىن ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىنا جاتقىزۋ وتە ماڭىزدى. قازاقتار كوبىنە جاقىندارىن اۋرۋحاناعا جاتقىزعىسى كەلمەي تارتىنشاقتايدى. ءبىراق ول ناۋقاستىڭ وتباسىنا، قوعامعا قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنىن جانە اۋرۋىنىڭ اسقىنىپ كەتەتىنىن جەتە تۇسىنبەيدى. سوڭىندا وزدەرى زارداپ شەگىپ جاتادى.

اتىن اتاماي-اق قويايىن، ەسىمى ەلگە بەلگىلى ءبىر ادام بالاسىنىڭ اۋرۋىن حالىقتان جاسىرۋ ءۇشىن ءوز ۇيىندە ەمدەگەن. ناۋقاس بالا اكەسىنىڭ باسىندا ارنايى اپپارات ورناتىلعانىنا جانە ونىڭ اقش-تىڭ بارلاۋ قىزمەتىندە جۇمىس ىستەيتىنىنە سەنىمدى بولعان. اكەسى ۇيىنە كەلگەندە بالاسى ونى بالتامەن كۇتىپ تۇرعان. اكەسىنىڭ ۇيدەن شىعىپ كەتۋگە مۇرشاسى بولماعان. سەبەبى ەسىك اۆتوماتتى تۇردە جابىلىپ قالعان. سول جەردە اكەسىنىڭ باسىن شاۋىپ العان. ال اناسى جاتىن بولمەسىندە تۇماۋراتىپ جاتقان. اۋرۋ بالا اناسىن دا ولتىرگەن. امال نە، وسىنداي قايعىلى جاعدايلار بولىپ تۇرادى.

مۇنى وزگەلەرگە ساباق بولۋى ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. ەگەر اۋرۋدى ءدال ۋاقىتىندا بايقاساڭىز، ونى تولىق ەمدەپ، جازۋعا بولادى. ءقازىر مۇمكىندىكتەر كوپ. دارىلەر دە جاقسى. ال ۋچاسكەلىك دارىگەرلەر جوق. وسى جاعى قىنجىلتادى، - دەدى دارىگەر.

ەرەسەك ادامدار ءتۇرلى سەبەپكە بايلانىستى اۋرۋعا شالدىعادى. دەپرەسسيادان، قان قىسىمنىڭ جوعارى بولۋىنان، كارىلىكتەن. ال ءومىردى ءالى كورمەگەن، قيىندىقپەن بەتپە-بەت كەلمەگەن بالالاردا پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىق قالاي پايدا بولۋى مۇمكىن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. دارىگەر ونىڭ سەبەبى وتە كوپ ەكەنىن ايتادى. سونىڭ ءبىرى – ايەلدەردىڭ جۇكتىلىك كەزىندەگى پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق جاعدايى. ايەلدەر جۇكتى كەزىندە سترەسس السا نەمەسە كۇيزەلسە، تۇماۋراتسا، ول تىكەلەي شارانانىڭ ميىنا، جەتىلۋىنە كەرى اسەرىن بەرەدى. وسىدان بالادا پسيحولوگيالىق اۋىتقۋشىلىق پايدا بولادى. سوندىقتان بولاشاق انالار مەن جۇكتى ايەلدەرگە كەڭەسىم: جۇكتىلىك كەزىندە بارىنشا ساقتانىڭىزدار، ومىردە قانداي قيىن جاعداي بولسا دا، بالاڭىزدىڭ دەنساۋلىعى مەن بولاشاعىنا ىقتيات بولىڭىز، - دەپ اقىلىن ايتتى.

قازاقتا پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىققان ادامدى «ەسى اۋىسقان»، «جىندانعان» دەپ جاتادى. كەيبىرىنىڭ ىشىنە جىن كىرگەنىن العا تارتىپ، مولدالاردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. عاليا ماحمەت قىزى ونداي ءداستۇرلى ەمەس مەديسينا ءتۇرىن مويىندامايدى. ونىڭ ويىنشا، ادامنىڭ ىشىنە جىن كىرۋى مۇمكىن ەمەس. ناۋقاستى ءتۇرلى ەمشىلەرگە كورسەتكەنشە بىردەن دارىگەرگە قاراتۋ قاجەت.

- اۋرۋعا شالدىققان ادام ساندىراقتايدى. ونىڭ ايتقاندارىنىڭ بارلىعىن شىن دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. ول پسيحولوگيالىق اۋرۋعا شالدىققاندىقتان ىشىمە جىن كىرىپ كەتتى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. شىن مانىسىندە بۇل – تەك اۋرۋدىڭ سالدارى، - دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى پسيحياتر.

اسەم المۇحانبەت