الەۋمەتتىك جەلىدە بالتابەك نۇرعالييەۆتىڭ اتى جەر جارىپ تۇر. ول پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا، ونىڭ اكەسى ابىشكە، اناسى ءالجانعا، قىزى داريعاعا جەكە-جەكە ولەڭ ارناپ، ءوزىنىڭ Facebook پاراقشاسىندا جاريالاعان.

مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىن ماداقتاپ جازعان وداسى دا كوپ تالقىلاندى. وقىرماندار بالتابەكتىڭ شىعارمالارىن قاتتى سىناپ، «جاعىمپازدىقتىڭ شىڭى» دەپ باعالاپ جاتىر. بۇل تۋرالى اۆتور نە دەيدى ەكەن؟ Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى ونى بالتابەك نۇرعالييەۆتىڭ وزىنەن سۇراپ كوردى.

– وسى ولەڭدەرءدى شىن كوڭىلدەن جازاسىز با، ءوز ايتقانىڭىزعا ءوزىڭىز سەنەسىز بە؟

– مەن ءوزىمنىڭ ايتقان سوزىمە سەنەمىن. ءوز سوزىمە كەز كەلگەن ورتادا – حالىقتىڭ الدىندا دا، سوتتىڭ الدىندا دا، پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ الدىندا دا جاۋاپ بەرە الامىن. ەلباسىنىڭ دانىشپاندىعىنا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جەمقورلىقپەن شىن كۇرەسىپ جاتقانىنا يلانامىن. ادامدى تانۋ ءۇشىن ونىڭ بالالىعىمەن تانىسقان ءجون دەپ ويلايمىن. مەن ەلباسىنىڭ 1991 جىلى جاريالانعان «ادىلەتتىڭ اق جولى» دەگەن كىتابىن وقىپ شىقتىم. «تۇڭعىش پرەزيدەنت نە ايتادى ەكەن؟ قالاي سويلەيدى ەكەن؟ شىن ايتا ما، الدە وتىرىك قوسا ما؟»، - دەپ قادالىپ زەرتتەدىم. سويتسەم، ەلباسىمىز ادال، اشىق، شىنشىل ازامات ەكەن. ول كىسى بالالىق شاعىندا جوقشىلىق كورگەنىن، قويشىنىڭ وتباسىنان شىققانىن جاسىرماي ايتادى. ايتپەسە كەيبىر لاۋازىمدى ادامدار وزدەرىنىڭ تەگىنەن اقسۇيەكتىك ىزدەۋگە، وزدەرىن دارىپتەۋگە قۇمار. سول ءۇشىن جانتالاسىپ، دراماتۋرگ جالداۋى مۇمكىن، تاريحشى جالداۋى مۇمكىن. ال پرەزيدەنت ونداي قادامعا بارماعان.

– جارايدى، پرەزيدەنتتى ماداقتاعانىڭىز تۇسىنىكتى. ال داريعا نازاربايەۆا قاي ەڭبەگىمەن ەستە قالدى؟ ول ءسىزدىڭ ارناۋىڭىزعا لايىق پا ەدى؟

– بىلمەيمىن ەندى... مەنىڭ وزەگىم اشىلىپ كەتتى مە، ايتەۋىر بۇل ولەڭ جۇرەكتەن تۋدى. «ءوز ءسوزىم وزىمدىكى» دەيدى عوي اباي. جالپى ءبىزدىڭ قوعام، ءبىزدىڭ سانا، ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ويلاۋ جۇيەمىز مۇندايدى قابىلداي المايدى. «نەگە مىندەتتى تۇردە قىزىن ماقتادى»، - دەپ قىزعانىشپەن قارايدى. ەلباسىنىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە ولەڭ ارناعان سەبەبىم، مەن سول ويىما سەنەمىن. كەلەسى پرەزيدەنت داريعا نازاربايەۆا بولۋى كەرەك.

ويتكەنى نۇراتامىز بىزگە ءوزىنىڭ نۇرلى ەكەنىن دالەلدەدى مە؟ دالەلدەدى. تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى ءار جىلعا ساراپتاما جاساساق، داريعا نازاربايەۆا ەل پەرزەنتى رەتىندە ىسكە كىرىستى. ەر ادامنىڭ باتىلى بارمايتىن جۇمىس اتقاردى. زاڭ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە، جۋرناليستيكانى رەتتەۋگە، قازاقستانداعى اقپارات قۇرالدارىنىڭ اۋا رايىن قالىپتاستىرۋعا وتە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. سوندىقتان وسى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارىن ەسكەرگەندە، ول كىسى قۇرمەتتەۋگە لايىق. پرەزيدەنتتىڭ باسقا دا قىزدارى بار، ءبىراق مەن ولار تۋرالى ايتا المايمىن. سەبەبى مەن ءوز ءسوزىمدى دالەلدەي المايمىن. ال داريعا اپاي جايلى تولىق سەنىممەن سويلەيمىن.

– كەلەسى جولى تاعى كىمگە ولەڭ ارناماق ويىڭىز بار؟

– كۇنى بۇرىن ايتا المايمىن. شابىتىم كەلسە، ءتۇن مەنى ۇيىقتاتپاسا، مەن ارنايمىن...

– كىمگە ارنايسىز؟

– بىلمەيمىن. ونى كيەلى ءتۇننىڭ يەسى بىلەدى.

– قالاي سوندا؟

– شابىت قوي. كەيدە الەۋمەتتىك جەلىگە ۇيقىلى-وياۋ وتىرىپ ولەڭ سالامىن. سەنبەسەڭىز، Facebook-تاعى پاراقشامدى اقتارىپ، ۋاقىتىن قاراڭىز. كوپ ولەڭىم ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جاريالانعان. ماعان بىرەۋ تاپسىرما بەرەتىندەي ءمۇعالىم ەمەسپىن، ساياسي تۇلعا ەمەسپىن. مەن ەشكىمنىڭ ويىن تىڭدامايتىن اداممىن. ءوز پىكىرىمدى اشىق ايتامىن. و چەم دۋمايۋ، و توم گوۆوريۋ. مەن مەملەكەتتى جاڭاشا باسقارۋ جۇيەسىن ۇسىنعىم كەلەدى. ول جۇيە «پرەزيدەنتتىك مونارحيا» دەپ اتالادى. ءبىز مونارحيانىڭ ءار ءتۇرىن بىلەمىز. ابسوليۋتتىك مونارحيا بار، پارلامەنتتىك مونارحيا بار، باسقا دا مونارحيا بار. ال مەنىڭ تاڭداۋىم – پرەزيدەنتتىك مونارحيا. تاۋەلسىزدىكتى الىپ بەرگەن، نۇرلى جولدى سالىپ بەرگەن نۇراتامىزدىڭ ۇرپاقتارى، نازاربايەۆتار ديناستياسى عانا ءبىزدى بيلەۋى كەرەك. ءبىز ۇلىبريتانيادان كەمبىز بە؟ ءبىز جاپونيادان كەمبىز بە؟ ءبىز نورۆەگيادان كەمبىز بە؟ شۆەسيادان كەمبىز بە؟ وسى ەلدەردىڭ ءبارى دامىعان وتىزدىقتىڭ ەمەس، وندىقتىڭ ىشىندە. مەن بولاشاقتا وسى تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا جازۋىم مۇمكىن، جۇرگەن جەرىمدە سونى ناسيحاتتايمىن.

– شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءوزىڭىز ودا جازعان كىسىلەردەن بىردەڭە دامەتەسىز بە؟ «مەنى ەلەپ-ەسكەرسە، ماعان بىردەڭە بەرسە» دەگەن پيعىلىڭىز بار ما؟

– ماعان ولار نە بەرەدى؟ بەرەتىنىنىڭ ءبارىن بەردى. ۇكىمەت مەنى تەگىن وقىتتى. مەنى وسىنداي مامان قىلدى، عالىم قىلدى. مەنىڭ وسىلاي سويلەۋىمە مۇمكىندىك جاسادى. بىرەۋلەر «دەموكراتيا!» دەپ ۇرانداپ، دەموكراتيانى جەلەۋ ەتىپ، مەملەكەتتى توڭكەرىپ تاستاۋعا دايىن. ال شىن مانىندەگى دەموكراتيا بىزدە باياعىدان بار. مەن وقيمىن دەگەنىمدى وقىدىم، جازام دەگەنىمدى جازدىم، بارام دەگەن جەرىمە باردىم. بىزدە ءبارى ەركىن. سانامىز دا ەركىن بولۋى كەرەك. قايتالاپ ايتامىن، ءبىز پرەزيدەنتتىك مونارحياعا ءوتۋىمىز كەرەك.

– اقىندار كوبىنەسە بيلىككە قارسى ۇستانىمدا بولادى عوي. تاريحتا ونىڭ مىڭداعان مىسالى بار. ءتىپتى، ساراي ماڭىندا جۇرگەن بۇقار جىراۋدىڭ ءوزى ابىلاي حانعا كەمشىلىگىن كەسىپ ايتقان. «ءاي، ابىلاي، سەن تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ، سابالاق اتپەن ءجۇر ەدىڭ»، - دەپ ءتاۋباسىنا ءتۇسىرىپ وتىرعان. ال ءسىز شە، «ءاي، نۇرسۇلتان، سەن تەمىرتاۋدا تەمىر بالقىتىپ ءجۇر ەدىڭ»، - دەپ جىرلاي الاسىز با؟

– ونى ايتىپ نە كەرەگى بار؟ ەلگە ءمالىم نارسە عوي. بۇل جەردە مەن بۇقار جىراۋدى دا قولدامايمىن. نەگە ولاي سويلەيدى. «ءاي، ابىلاي، سەن سولاي ەدىڭ»، - دەپ ول تابالاپ تۇر. نەگە ونى تابالايدى؟ جەتىم وسكەنىنە ابىلاي كىنالى مە؟ اقىنداردىڭ ءبارى ارقام ۇستادى، جەلكەمدەگى جىنىم قۇرىستى دەپ سويلەي بەرەتىن بولسا، وندا ءبىز قايدا بارامىز.؟ سوندىقتان كىشكەنە سانا كەرەك، وي كەرەك. مىسالى، قاراپ وتىرساڭىز، كەزىندە جاڭگىر حانىمىز حالىققا قانشاما پايدا كەلتىردى. وقۋ ورىندارىن اشىپ، ەلدى اعارتۋ ىسىنە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. وعان ءتىل تيگىزگەن ماحامبەتتىڭ دە ويى نۇرلى ەمەس، قانشا جەردەن رۋحتى دەسەڭىز دە. «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ»، - دەپ نەگە قارعايدى حانىن؟ كىم ول سونشا قارعايتىن؟ نەگە قارعىسقا بەيىم تۇرادى. قارعاماۋ كەرەك، قارعىستان اۋلاق بولۋ كەرەك. باسىڭا قيامەت ورناسا دا، قۇدايدى قارعاۋعا بولمايدى دەيدى. ال پاتشا – قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى. جالپى ادامزات بالاسىن قارعاۋدان قاشۋ كەرەك.

– تەك ماقتاۋ كەرەك پە؟

– ماقتاماۋ كەرەك. گۋممانيزم، ادامسۇيگىشتىك دەگەن بار. ادامدى بار قالپىندا جاقسى كورۋ كەرەك. قانشا جەردەن قيانات جاساسا دا، قىڭق ەتپەۋ كەرەك.

– ءسىزدى جەلى قولدانۋشىلارى قاتتى سىناپ، كۇلكىگە اينالدىرىپ جاتىر. بۇل سىزگە اسەر ەتپەي مە؟ الدە تيىسكەن سايىن ەرەگەسىپ جازاسىز با؟

– الەۋمەتتىك جەلىدە ءارتۇرلى مۇددەنىڭ ادامدارى وتىرادى. ولارمەن تالاس-تارتىسقا تۇسكىم كەلمەيدى. نەگە مەن ءوزىمنىڭ ەنەرگيامدى سارقىپ، ويىمدى لاستاۋىم كەرەك؟ نەگاتيۆتەن اۋلاق بولۋعا تىرىسامىن.

– سول پىكىرلەردى وقيسىز با ءوزى؟

– وقيمىن. «مىنا جەردە مىناداي قاتە كەتتى»، - دەپ ورىندى ەسكەرتۋ جاساسا، قابىلدايمىن. مىسالى، مەن داريعا اپكەمە ارناعان ولەڭىمدە «پاتشايىم بولعان باباڭ تۇمار حانىم» دەگەن جول بار. «بابا دەگەن ەر ادامعا ايتىلاتىن ءسوز»، - دەپ ماعان ءبىر فيلولوگ ەسكەرتپە ايتتى. سودان كەيىن مەن ونى «پاتشايىم بولعان ەدى تۇمار حانىم» دەپ وزگەرتتىم. مەن ول سىننان قورىتىندى شىعاردىم.

 – ءسىز 2012 جىلى حالىقارالىق «شابىت» فەستيۆالىندە باس جۇلدەنى يەلەندىڭىز. باس جۇلدەنى سىزگە مارالتاي رايىمبەك ۇلى تىزەگە سالىپ تۇرىپ الىپ بەرىپتى دەپ ەستىدىك. ءقازىر مارالتاي اعاڭىزدىڭ ءۇمىتىن اقتاپ ءجۇرمىن دەپ ويلايسىز با؟

– مەن قازىلار القاسىنىڭ قاسىندا وتىرعان جوقپىن عوي، نە بولعانىن ناقتى بىلمەيمىن. ءبىراق مەن وسىنداي سىبىس شىققاننان كەيىن مارالتاي اعانىڭ وزىنە باردىم. راحمەتىمدى ايتىپ، «ءسىز قولدادى، مىنەز كورسەتتى دەپ جاتىر، بۇل راس پا؟»، - دەپ سۇرادىم. سوندا مارالتاي اعا مەنى فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ ءوزى قولداعانىن ايتتى. جالپى مارالتاي اعانىڭ عانا ەمەس، كوپ ادامنىڭ ءۇمىتىپ اقتاپ ءجۇرمىن دەپ ويلايمىن. قادىر مىرزا ءالي، تۇمانباي مولداعالييەۆتەر مەنى قاتتى جاقسى كوردى. جاقىندا مارالتاي اعامەن جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىنداعى ساياباقتا ۇشىراسىپ قالدىم. ول كىسى مەنى قاناتتاندىرىپ، «جازۋىڭ جاقسى» دەپ ءبىراز ماقتادى.

– ولەڭدەرىڭىز ءومىر شىندىعىمەن سايكەسە مە، قالاي ويلايسىز؟

– سايكەس كەلۋى شارت ەمەس. قوعامدا ءارتۇرلى جاعداي بولادى، ءارتۇرلى مۇددە بولادى، ءارتۇرلى كۇشتەر بولادى. بىزدە جەتىستىك كوپ، ءبىراق سونى جەتكىزەتىن ءبىلىم جوق. ءبىلىمدى ادام ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولىن ءوزى ۇسىنادى، ال ءبىلىمسىز ادام «بۇل قوعام ادىلەتسىز، ءوزىمدى ورتەيمىن!»، - دەپ جۇلقىنىپ شىعادى. مەن رەجيسسەرمىن عوي. كوبى وبرازعا ەنەدى، مەن وندايلاردى جاقسى اجىراتامىن.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!