بۇگىن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى اتانعان «قازاق» گازەتىنىڭ شىعا باستاعانىنا 105 جىل تولىپ وتىر.
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن جارىققا شىققان باسىلىم ءوز زامانىنىڭ كەلەلى، تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن جان-جاقتى قوزعاپ، حالىق پەن بيلىك اراسىن جالعاستىرۋشى كوپىر ىسپەتتى بولدى. «قازاق» گازەتى تەك ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانىندا عانا ەمەس، كەلەشەك ۇرپاققا دا حح عاسىرداعى قازاق ومىرىنەن سىر شەرتەتىن تاريحي باسىلىمعا اينالدى. اتالمىش باسىلىم ءوزى ءومىر سۇرگەن بەس جىل ىشىندە ءبىرشاما كۇردەلى قۇبىلىستاردىڭ، قوعامدىق سىلكىنىستەردىڭ كۋاسى بولدى. سوندىقتان دا حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋدە «قازاق» گازەتىنىڭ تاريحي دەرەك كوزى رەتىندە الار ورنى ەرەكشە.
1913 جىلدىڭ 2 اقپانىنان باستاپ جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىنە بايلانىستى ءبىرشاما دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك. اتالمىش باسىلىم 1915 جىلعا دەيىن اپتاسىنا ءبىر سانى جاريالانىپ وتىرعان بولسا، كەيىننەن اپتاسىنا ەكى رەتتەن شىعىپ وتىرعان. ءوز ءداۋىرىنىڭ ماسەلەلەرىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، اششى شىندىقتاردى اشكەرەلەپ، حالىق اتىنان سويلەي بىلگەن قالامگەرلەردىڭ جازبالارى ارقىلى بۇقارا حالىق ەلدەگى جاعدايلاردى ءبىلىپ، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ حال-احۋالىنان حاباردار بولىپ وتىردى.
«قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ ساپاسى جانە مازمۇنى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولعانى ءسوزسىز. بەلگىلى جۋرناليست، الاشتانۋشى بولات ءمۇرسالىم «قازاق» گازەتى العاشقى سانىنان باستاپ-اق وتە جوعارى كاسىبي دەڭگەيدى كورسەتكەنىن ايتادى.
– ءاليحان بوكەيحان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ىشكى دايىندىعى، ءبىلىم دەڭگەيى، ولاردىڭ جازۋ شەبەرلىگى – وسى دۇنيەلەردىڭ بارلىعى گازەتتىڭ ساپاسىنا اسەر ەتتى. گازەتتە باسىلعان احاڭ مەن ءاليحانداردىڭ العاشقى ماقالالارىندا-اق گازەتتىڭ جالپى باعىتى، ونىڭ ۇلتتىڭ تۇتاس دەڭگەيىن قامتيتىن، ۇلتتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن ۇلكەن باسىلىم ەكەندىگى كورىندى. ارى قاراي دا گازەت شىعىپ تۇرعان بەس جىلدىڭ ىشىندە وسى باعىتتان تايعان جوق. بۇل باسىلىمدا جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ دەڭگەيىنە قاتىستى ايتار بولسام، «قازاق» گازەتىندە تۋىندىلارى جارىق كورگەن اۆتورلار قازاق اۋىلدارىنداعى سانيتارلىق ماسەلەلەردەن باستاپ سوناۋ دۋماداعى كەلەلى، ۇلكەن-ۇلكەن مەملەكەتتىك ساياسي ماسەلەلەرگە دەيىن تۇگەل قامتىپ جازعان. سوندىقتان دا، ماقالالاردىڭ دەڭگەيى دە وسىعان ساي بولدى، - دەيدى بولات ءمۇرسالىم..
الاشتانۋشى مۇنداي ماقالالاردى جازۋعا پەتەربوردا، ماسكەۋدە وقيتىن ستۋدەنتتەر جانە ەلدە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحاممەدجان تىنىشپايەۆ سەكىلدى قازاق وقىعاندارى، الاش قوزعالىسىنا باسى بىرىككەن زيالىلار اتسالىسقانىن اتاپ ءوتتى.
«قازاق» گازەتىندە باسىلعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ العاشقى تۋىندىسىندا: «توڭىرەككە قاراساق تۇنەرگەن-تۇنەرگەن بۇلتتار كورىنەدى. ءتۇبى قانداي بەلگىسىز. نە بولارى بىلمەيمىز. نۇر بولىپ جاۋىپ، جەرىمىزدى كوگەرتىپ، نەسىبەمىزدى مولايتار ما، بولماسا داۋىل بولىپ سوعىپ، ءۇيىمىزدى جىعىپ، ءۇي-ىشىمىزدى شاشىپ تاستار ما؟! كوزىمىز بۇعان جەتپەيدى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس، جەڭدەرىمىز كيۋسىز، ەتەكتەرىمىز جيۋسىز اشىلىپ شاشىلىپ قامسىز جاتقان حالىقپىز»، - دەپ جازىپ، بۇل گازەتتى باسىپ شىعارۋعا ۇلكەن دايىندىقپەن كىرىسكەندىگىن كورسەتەدى.
«قازاق» گازەتى سول كەزدەگى قازاق ءومىرىنىڭ، پاتشالىق رەسەيدىڭ بودانىنداعى ۇلتتىڭ ەڭ كوكەيكەستى، ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن كوتەرە ءبىلدى. جانە دە ونى ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە ساي، كاسىبي شەبەرلىكپەن ايتا ءبىلدى. سونىمەن قاتار حح عاسىردىڭ باسىندا وزگە دە باسىلىمدار بولعاندىعى بەلگىلى.
«قازاق» گازەتىنە دەيىن باسقا دا باسىلىمدار بولعان. مىسالى، «ايقاپ» جۋرنالى شىقتى، «سەركە» باسىلىمى دا ءبىراز ۋاقىت شىعىپ، كەيىننەن جابىلىپ قالعان، «قازاقستان» باسىلىم دا بولدى، سونىمەن قاتار، ۇكىمەت تاراپىنان شىعىپ تۇرعان دالا ءۋالاياتى گازەتى بولدى. «قازاق» گازەتىنىڭ بۇل باسىلىمداردان ەرەكشەلىگى – قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي نورماسىن قالىپتاستىرا بىلۋىندە. العاشقى سانىنان-اق بۇرمالانبايتىن، شۇبارلانبايتىن، تازا ادەبي تىلمەن جازىپ باستادى. «ايقاپ» جۋرنالىندا نەمەسە وزگە باسىلىمداردا جارىق كورگەن ماقالالاردا تاتار سوزدەرى، بولماسا باسقا دا تۋىسقان حالىقتىڭ تىلدەرىندەگى سوزدەر ارالاس جۇرگەندىگى نەمەسە سويلەم قۇرىلىسىندا دا كالكا سويلەمدەر بايقالادى. ال «قازاق» گازەتى ارقىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى وتە جاتىق ءتىلدى الىپ كەلدى»، - دەيدى بولات ءمۇرسالىم.
جالپى 265 ءنومىرى جارىق كورگەن گازەت «قازاق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ رامىزدىك بەينە رەتىندە كيىز ءۇيدى ۇسىنعان. ونىڭ تۇندىگى باتىستان اشىلىپ، ەسىگىنە «قازاق» دەپ جازىلدى.
«اتالمىش گازەتتىڭ باس تاڭباسىندا كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتى تۇر. ال ول كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگى ەۆروپا جاعىنان اشىلعان. مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار: قازاق حالقىنا ەۋروپادان باتىس جۇرتىنىڭ ءبىلىم-عىلىمى قازاق دالاسىنا تاراسىن دەگەن نيەت بولدى»، - دەيدى الاشتانۋشى بولات ءمۇرسالىم.
ونىڭ ايتۋىنشا، «قازاق» گازەتى ەكى باعىتتى ۇستانعان: ءبىرىنشىسى – تازا ادەبي ءتىل نورماسى بولسا، ەكىنشىسى – باتىستىق وركەنيەتكە قاراي ۇمتىلعان.
الاش زيالىلارىنىڭ بارىنە بىردەي ورتاق ماقساتى – قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قايتا كوتەرۋ، حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ، جاستاردى وقۋ-بىلىمگە، ساۋاتتىلىقتا بەيىمدەۋ بولدى. «قازاق» گازەتى مەن ونىڭ قۇرىلتايشىلارى الدارىنا قويىلعان ماقساتقا قانتوگىسسىز كۇرەس جولىمەن جەتۋگە ۇمتىلدى.
«قازاق» گازەتىنىڭ №4 سانىندا 1913 جىلى 1 ناۋرىزدا جارىق كورگەن ەسەنعالي قاسابولاتوۆتىڭ «قازاق جاستارىنا» اتتى ماقالاسىندا: «باسقا جۇرتتاردىڭ جاستارىنا قاراساق، ءبارى دە ونەرپاز بولىپ، ءتۇرلى-تۇرلى پايدالى ىستەر ىستەپ، زاماننىڭ تورىنە قاراي بىرىنەن-بىرى قالماي، ءبىلىمىن اسىرۋعا تىرىسىپ جاتىر. جۇرتتا ءبىلىم بولسا، بايلىق، قۇرمەت، بارشا راحات تا تابىلماقشى. ەگەردە ءبىلىم، ونەر جوق بولسا، دۇنيەدەگى كەڭشىلىكتىڭ بارىنەن دە قۇر قالىپ، كورىنگەنگە جەم بولىپ، شولىركەپ، ازىپ-توزىپ بىتپەكشى. «باستا اقىل جوق بولسا، اياققا كۇش تۇسەدى» دەگەننىڭ ماعىناسى وسى. اقساق قويداي ارتقا قالعان حالىقتى قاتارعا كىرگىزەتىن، زاماننىڭ امالىنا ءتۇسىنىپ، جول كورگىزەتىن جاڭا تالاپ، تالپىنعان ءار جىگىت، جاستار بولسا كەرەك ەدى. ءبىراق قازاقتىڭ وقىپ شىققان مىرزالارى ونداي امالدى تالاپ ەتىپ ىلگەرى ۇمتىلعاندارى بەك از كورىنەدى»، - دەپ جازىپ، جاستاردى حالىق يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە، ونەر-بىلىم ۇيرەنۋگە شاقىرادى.
اتالمىش باسىلىمنىڭ قانشا جىلدار وتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن تاريحشىلارعا، جۋرناليستەرگە، فيلولوگ ماماندارعا ازىق بولىپ كەلە جاتقاندىعى ءمالىم. مۇنداي گازەت وزىنەن كەيىنگى شىققان باسىلىمدارعا ىقپال ەتپەي قويمايدى.
«قازاق» گازەتى – مۇزجارعىش كەمە سەكىلدى بولدى. بۇزىلماي تۇرعان قامالدى بۇزىپ، قازاق ومىرىنە قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نورمالارىن، تازا قازاق ءتىلىن الىپ كەلدى. قازاق ۇلتىنىڭ ادەبي ءتىلى ابايدان باستاپ قالىپتاستى دەيتىن بولساق، ال وسى بۇل باسىلىم ادەبي ءتىلدىڭ جالپىحالىقتىق قولدانىسقا ەنۋىنە ىقپال ەتىپ، ونىڭ بارلىق جازۋشى، ءتىلشى – بارلىعى دا وسى نورمادا جازۋعا ۇيرەتكەن «قازاق» گازەتى بولدى. سوندىقتان دا، بۇل گازەتتىڭ ىقپالىمەن قازاق ءتىلىنىڭ جازبا ءتىلى كەڭىرەك قالىپتاستى. جازبا ءتىلى، كوسەمسوز ءتىلى، جۋرناليستيكا ءتىلى وسى «قازاق» گازەتى ارقىلى قالىپتاستى. كەز كەلگەن ماقالاسىندا شاعىن عانا بولسا دا، بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ نەمەسە قۇبىلىستىڭ ءمان-ماعىناسىن كەرەمەت جاتىق تىلدە جازىپ شىققان. وسى ىقپال كەيىنگە دە اسەر ەتتى. «قازاق» گازەتىنىڭ وتە ءبىر ىقپالدى كورىنىسى – سەمەيدە 1918 جىلى شىققان «سارىارقا» گازەتىندە، مۇستافا شوقاي باستاپ شىعارعان «بىرلىك تۋى» گازەتىندە، كەيىن ج.ايماۋىتوۆ پەن م.اۋەزوۆ باستاپ شىعارعان «اباي» جۋرنالىندا بۇل باسىلىمنىڭ ىقپالى بىردەن كورىنەدى. ال بۇگىندە كوپتەگەن گازەت-جۋرنالدارىمىز سول «قازاق» گازەتىندەگى جاتىق ءتىلدى مەڭگەردى، ءبىراق ءدال سول سياقتى تەك قانا ۇلتتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن، ەشبىر ساياسي نەمەسە قارجىلىق توپتىڭ، اكىمشىلىك توپتىڭ سويىلىن سوقپايتىن باسىلىم، پورتال، سايت، نە بولماسا تەلەارنا بولسىن قۇرىلعان جوق»، - دەيدى الاشتانۋشى بولات ءمۇرسالىم.
«قازاق» گازەتىنىڭ ماتەريالدارى ءار ءتۇرلى جولدارمەن وقىرماندارعا تۇسىنىكتى ەتىپ قايتا باسىلىپ شىعارىلعان. مىسالى، 1993 جىلى ۇشكولتاي سۋبحانبەردينانىڭ «قازاق»، «الاش»، «سارىارقا» اتتى مازمۇندالعان بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى شىقسا، الاش زيالىلارىنىڭ «قازاق» گازەتىندە كەزىندە جاريالانعان ماقالالارى ولاردىڭ جەكە جيناقتارىنا ەندى. 1998 جىلى «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» باس رەداكسياسى گازەت ماتەريالدارىنىڭ جيناعىن كىتاپ تۇرىندە باسىپ، جارىققا شىعاردى. سونىمەن قاتار، «اقيقات» جۋرنالىندا 1998 جىلعى ءۇشىنشى سانىنا باستاپ «مۇرا» ايدارىمەن گازەت ماقالالارىنان ساندىق جانە جىلدىق رەتىن ساقتاپ ۇزىندىلەر جاريالاپ وتىرعان. وسىنداي جان-جاقتى جۇرگىزىلگەن ءتۇرلى جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت ومىرىنەن سىر شەرتەتىن «قازاق» گازەتىمەن كەڭىنەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى.
ال بۇل تۇرعىدا ءتىلشى-عالىم عاريفوللا انەس: «ءبىز التى جىل ۇزبەي شىعىپ تۇرعان گازەت ماتەريالدارىنىڭ اۆتور-جازۋشىلارىن ايقىنداپ، ماقالالاردىڭ ءارقايسىسىنا ءجىپ تاعىپ ءوز يەسىنە قايتارۋ ءىسىن اياقتاپ كەلەمىز. ەسەبىمىزشە، گازەت كولەمىنىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى، ياكي 60 باسپا تاباقتاي كوسەمسوز ۇلگىلەرى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قالامىنا تيەسىلى ەكەندىگى تەكستولوگيالىق جولمەن دالەلدەنىپ وتىر»، - دەيدى.
«قازاق» گازەتى ءوزى ءومىر سۇرگەن جىلدارى از ۋاقىت بولسا دا، الدىنا قويعان ماقساتىن ورىنداي بىلگەن باسىلىم. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن وزىندىك قۇندىلىعىن جويماعان بۇل باسىلىم كەلەشەك ۇرپاققا ازىق بولا ءبىلدى.
قازاقتىڭ باعىنا تۋعان «قازاق» ءوز تاريحي ميسسياسىن ورىنداي ءبىلدى…
