بەيسەنباي بەكجان كالەن ۇلى

(جالعاسى. باسى مۇندا)

«اكادەميك ا.پ.دەريەۆيانكو باسقاراتىن رعا ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى التايدان بۇدان (300-20) مىڭ جىلدار بويى، بۇرىن ادامداردىڭ تۇراعى بولعان ۇڭگىرلەردى تاپقان. اسىرەسە، ب.د.د. 48 مىڭىنشى جىلدارى جاسالعان اشەكەي بۇيىمدار، سول زاماندا-اق التايدىڭ بايىرعى تۇرعىندارى تاڭ قالارلىق جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن دالەلدەيدى. اكادەميك ا.پ. دەريەۆيانكو

مى وبنارۋجيلي تاكجە فراگمەنت براسلەتا ي كولسو ۆوزراستوم 45—40 تىس. لەت. ەسلي گوۆوريت و براسلەتە، تو دليا ەگو يزگوتوۆلەنيا پريمەنەنو نەسكولكو تەحنيچەسكيح پريەموۆ: شليفوۆانيە، سۆەرلەنيە، پوليروۆكا، كوتورىە بىلي راسپروسترانەنى ۆ مەزوليتە (10 تىس. لەت نازاد)، ا نايدەننىە ۋكراشەنيا دريەۆنەە 40 تىس. لەت، تو ەست ۆيد، كوتورىي يح سدەلال، وبلادال ۆىسوكيمي كوگنيتيۆنىمي سپوسوبنوستيامي ي ۋمەل ۋجە وچەن منوگوە

(planeta.moy.su/blog/sokrovishha_denisovoj_peshhery_uchjonye_dokazali_biblejskaja_istina_na_vse )

«التايدىڭ بايىرعى تۇرعىندارى افريكانىڭ «اقىلدى ادامى» «حومو ساپيەنسكە» قاتىسى جوق، وسى التايدىڭ وزىندە قالىپتاسقان جەرگىلىكتى تۇرعىندار» دەگەن قورىتىندى جاساعان.

وسى التايلىقتاردىڭ ىزدەرى اراعا 25 مىڭ جىلداي ۋاقىت سالىپ، ب.د.د. 22-24 مىڭىنشى جىلدارى سىبىردەگى انگارا مەن بەلىي وزەندەرى اڭعارىنداعى مالتا، بۋرەت تۇراقتارىنان تابىلدى. وسىندا تابىلعان عاجايىپ ساندىك بۇيىمدار، قارۋ جاراقتار، ايەل جانە اققۋ بەينەسىندەگى قۇس مۇسىندەرىن جان-جاقتى زەرتتەگەن اكادەميك ا.پ.وكلادنيكوۆ بۇل بۇيىمداردى جاساعان تۇرىكتەردىڭ ارعى بابالارى ەكەنىن جازىپ كەتىپتى.

ب.د.د. 20-21 مىڭ جىلدىقتارعا جاتاتىن سۋنگۋر وزەنى بويىنان تابىلعان ءمايىتحانادان مامونتتىڭ تۇمسىعىنداعى ءمۇيىزدى تۇزەتىپ جاساعان نايزا، ەتىكپەن بىرگە تىگىلگەن شالبار، باس كيىممەن(كاپۋشون) بىرگە تىگىلگەن سىرت كيىم تابىلعان. بۇل كيىمدەر بىلعارىدان تىگىلىپ، مامونتتىڭ سۇيەكتەرىنەن ىستەلگەن مونشاقتارمەن ساندەلگەن.

سۋنگۋر ادامىن زەرتتەگەن عالىمدار، بۇدان 22-23 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن بابامىزدىڭ اقىل ويى، سەزىم قابىلەتى قازىرگى ادامداردان كەيىن بولماعانىن انىقتاعان.

   ودان ءارى ياكۋتيادان بۇدان 10 مىڭ، 14 مىڭ، 30 مىڭ جىل بۇرىنعى،   تايمىردان بۇدان 6-7 مىڭ جىل بۇرىنعى، پەچورادان بۇدان 20 مىڭ جىل بۇرىنعى، ءتىپتى ششپيسبەرگەن ارالىنان تاسقا ويىپ سالىنعان كيتتىڭ سۋرەتى مەن بۇدان 6 مىڭ جىل بۇرىنعى ادامداردىڭ تۇراعى تابىلعان.

   اتاقتى مۇحيت زەرتتەۋشىسى يا. گاككەل اركتيدا ارالدىق ماتەريگىنىڭ بولعانىن، بۇدان 9-12 مىڭ جىلدار بۇرىن ول ارالدار بىرتىندەپ سۋ استىنا كەتكەنىن دالەلدەيدى.

   گرەك اڭىزدارىندا «گيپەربورەيالىقتار اتالعان بۇل حالىقتىڭ وركەنيەتتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىققانىن، ءزىلزالادان كەيىن كەمەمەن قاشىپ قۇتىلعانىن » ايتادى.

   «ەۋروپانىڭ اتلانت مۇحيتى جاعالاۋىنداعى ەلدەردەن ولاردىڭ قالدىرعان ىزدەرى الىگە دەيىن تابىلۋدا. گەرمانيا جەرىندەگى ءبىر ۇڭگىردەن نەمىس عالىمدارى ەۋروپانىڭ ەڭ العاشقى تۇرعىندارىنىڭ سۇيەگىن تاپقان. جاسى 7500 جىل دەپ انىقتالعان بۇل سۇيەكتىڭ دنكسىن تەكسەرگەندە ولاردىڭ تۇرىكتەرگە كەلەتىنىن انىقتاعان». جەرورتا تەڭىزى اۋماعىندا ەڭ العاشقى وركەنيەتتىڭ نەگىزىن قالاعان وسى گيپەربورەيالىقتار-اتلانتتار-تۇرىكتەر.

ب.د.د. XIV عاسىردا ەگيپەتتى بيلەگەن تۋتانحامون پەرعاۋىننىڭ دنك-سىن انىقتاپ، R1b1a2 گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىنى انىقتالعان.             عالىمداردىڭ ايتۋىنشا گاپلوگرۋپپا R1b توبىنىڭ باسىندا تۇرعان ەركەك بۇدان 16000 جىل بۇرىن R1 توبىنا جاتاتىن ادامنان ورتالىق ازيادا تۋىلعان. بۇل گاپلوگرۋپپا وكىلدەرى باتىس ەۋروپاعا ب.داۋىرىمىزدەن جەتى مىڭ جىل بۇرىن كەلىپ قونىستانعان دەيدى عالىمدار. ءقازىر وسى گاپلوگرۋپپاعا جاتاتىن ادامدار يسپانيا مەن فرانسيا جەرىندە تۇراتىن باسك حالقىنىڭ 88،1%ء-ىن، يتالياندىقتاردىڭ 40%ء-ىن، ءقازىر انگليا قۇرامىنا كىرەتىن ۋەلس، يرلانديا حالىقتارىندا 90%-كە دەيىن، بەلگيالىقتاردا 63%، نورۆەگتەردە 25،9%ء-ى قۇرايدى.

   باسقاشا ايتساق،

ەگيپەت جەرىندەگى پيراميدالاردى سالعان ەجەلگى ەگيپەتتىكتەر دە،

سۋدا جۇزۋدەن الدىنا جان سالماعان فينيكيالىقتار دا،

يتاليا جەرىندەگى ەڭ العاشقى وركەنيەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ەترۋسكلەر دە، قازىرگى يسپانيا جەرىندەگى ەجەلگى تارتەستىڭ تۇرعىندارى-باسك حالقى دا، انگليا جەرىندەگى كونە مەگاليتتەردى-ستوۋنحەدجدى سالعان حالىق تا، ءبارى سول اتلانتتار-گيپەربورەيلىكتەر-باسى التايدان شىققان تۇرىك حالىقتارى.

   ءادىل احمەتوۆتىڭ «ءتۇبى تۇركى وركەنيەت» اتتى كىتابىندا مىنانداي دەرەك بار: «ءبىر ەسكى كىتاپتا جازىلعان ماتەريال بويىنشا، ب.ز. 668-1175 جىلدارى ارالىعىندا قازىرگى مەكسيكا ورنالاسقان جەرگە لەك-لەك موڭعولتەكتەستەر كەلىپ قونىستانعان.

ولاردىڭ بۇرىنعى مەكەنى سۋ بويىنا جاقىن ورنالاسقاندىقتان اناحۋاك (سۋ بويى) بولىپ اتالعان. تەڭىزدەن ءوتىپ كەلگەن سوڭ الگى موڭعولتەكتەستەر جاڭا مەكەندەرىنە وزدەرىنىڭ بايىرعى جەر-سۋ اتاۋلارىن بەرىپ، ولاردى دا توللان، تۋلا دەپ اتاي باستاعان. كەيىنىرەك ول ءوڭىر دە سۋ بويىنا جاقىن ورنالاسقاندىقتان اناحۋاك بولىپ اتالىپ كەتكەن، سەبەبى ول زاماندا قازىرگى مەحيكو قالاسى ورنالاسقان جەردە شالقار كول جاتقان. ال كولدىڭ جاعاسىن جايلاعان حالىق وزدەرىن ناحۋاتلاكتار دەپ اتاعان جانە وزدەرىنىڭ و باستا استلاننان كەلىپ قونىستانعانىن، جەتى تايپاعا بولىنەتىنىن تاريح قىلىپ ايتاتىن. ناحۋا تىلىندە سويلەيتىن حالىق وزدەرىن ناحۋاتلاكتار دەۋمەن قاتار بايىرعى وتانى استلانمەن بايلانىستىرىپ، استەكتەر دەپ تە اتاعان.»

   عالىمدار تۇرىك تىلدەرىمەن ۇقساس سوزدەردى يۋتو-استەك توبىنا كىرەتىن پاپاگو، حوۋپي، تاراحۋمارا، استەك (ناحۋا) جانە ولارمەن تۋىستىعى دالەلدەنگەن ماييا، كەچۋا، سيۋ سياقتى تىلدەردىڭ لەكسيكاسىنان كوپتەپ كەزدەستىرگەن.

   وسى حالىقتاردىڭ تىلىندەگى بايىرعى وتاندارى استلان، گرەك، ەگيپەت تىلدەرىندەگى اتلانتتىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى بۇزىلىپ ايتىلۋى سياقتى.

   استلان -اتلان-اتلانت-اتلانتيدا-اتلانتتار ەلى.

     اتلانتيدا تۋرالى ەڭ العاشقى جازبا دەرەك ب.د.د 428- 348 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ەجەلگى گرەك فيلوسوفى پلاتوننىڭ «تيمەي» جانە «كريتيي» اتتى ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى.

                               پلاتون مەن اريستوتەل.

رافاەلدىڭ «افينا مەكتەبى» كارتيناسىنان الىنعان. 1509 جىل

ەگيپەت ابىزىنىڭ ءسوزى: «گەراكلدىڭ باعانالارى (قازىرگى گيبرالتار بۇعازى) دەپ اتالاتىن شىعاناقتىڭ الدىندا ارال بولعان. ال ول ارالدان باسقا ارالعا ءوتۋ، ال ول ارالدان سول تەڭىزدى قامتيتىن قاراما- قارسى قۇرلىققا (قازىرگى امەريكا قۇرلىعى) ءوتۋ سول كەزدەگى ساياحاتشىلارعا وڭاي ەدى.

     اتلانتيدا دەپ اتالاتىن وسى ارالدا باسقا دا ارالدارعا جانە قۇرلىقتىڭ جارتىسىنا بيلىگى تاراعان تاڭدانارلىق ۇلى پاتشالاردىڭ وداعى پايدا بولدى. ءسويتىپ ولار بۇعازدىڭ بەرگى جاعىندا ليۆيادان ەگيپەدكە دەيىن، ەۆروپادان تيررەنياعا دەيىن يەلەندى.

ءبىراق كەيىنىرەك كوز كورمەگەن جەر سىلكىنىستەرى مەن توپان سۋ ۋاقىتى كەلگەن كەزدە، ءبىر عانا سۇم تاۋلىكتىڭ ىشىندە اتلانتيدا تۇڭعيىققا باتىپ جوق بولدى». بۇل پلاتوننىڭ قالدىرعان دەرەگى.

   وسى، باسى التايدان شىعىپ، ب.د.د. 14-12 مىڭجىلدىقتاردا سولتۇستىكتەگى گاككەلشە اركتيدا، كونە گرەكتەرشە گيپەربورەيا، ەگيپەت ابىزىنىڭ تىلىندە اتلانتيدا اتالاتىن ەۋرازيادان امەريكا قۇرلىعىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ارالدارعا جەتكەن تۇرىك تايپالارى، جوعارى وركەنيەتكە قول جەتكىزەدى.

   ب.د.د. 10 مىڭىنشى جىلدارى باستالعان ءزىلزالا كەسىرىنەن اتلانتيدا ارالدارى سۋعا كەتە باستاعاندا ولار ۇشكە ءبولىنىپ قالعان. نەگىزگى بولىگى اتا قونىس ورتالىق ازيا، سىبىردە قالسا، ءبىر بولىگى اتلانتيدا مۇحيتىمەن ءجۇزىپ كەلىپ باتىس ەۋروپانىڭ اتلانتيكالىق جاعالاۋىنا، ودان ءارى گيبرالتار بۇعازى ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە ەنىپ اتلانتتار اتالادى. ال امەريكا قۇرلىعىندا قالعاندار اتلانت-استلاننان كەلگەندەر- استەكتەر، تۋلادان كەلگەن-تولتەكتەر، ماييالار، سيۋ، كەچۋا حالىقتارى دەپ اتالادى.

وسى امەريكالىق اتلانتتاردىڭ ءبىر توپتارى امەريكا قۇرلىعىن بويلاي ءجۇزىپ انتاركتيداعا دا جەتكەن. انتاركتيدادا مود كورولدىگى، ت.ب. اتالعان وركەنيەتتى جاساعان، پيراميدالار دا سالعان وسىلار. كەيىننەن كليمات اۋىسىپ، انتاركتيدا مۇز استىندا قالعاندا امەريكا قۇرلىعىنا قايتا ورالعان سياقتى.

امەريكالىق ۇندىستەردىڭ تۇرىك تەكتى حالىق ەكەنى سىرتقى ءتۇر كەلبەتىمەن دە، اللا تاعالانىڭ تۇرىكتەرگە سالعان ەرەكشە تەكتىلىك بەلگىسى-جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇيىمشاعىندا بولاتىن الاقانداي كوكشىل داعىمەن دە، تىلىمەن دە دالەلدەنگەن. ولاردىڭ ولىكتى جەرلەۋ ءسالت-داستۇرى دە، پاتشالارىنا قورعان، پيراميدالار ورناتۋى دا ۇقساس. ءتىپتى بۇدان 12-10 مىڭ جىلداي بۇرىن ارالارى ءبولىنىپ قالعانىنا قاراماستان جازۋلارىندا دا ۇقساستىقتار تابىلۋدا.

امەريكا قۇرلىعىنداعى بوليۆيا مەملەكەتىنىڭ التىن مۋزەيىنىڭ ءدال ورتاسىنا قىش قۇمىرا قويىلىپتى. كورگەندەر تاڭ قالادى. ىلعي التىننىڭ ورتاسىندا قىش نەگە تۇر؟ سەبەبى، قۇمىرانىڭ ءىشى دە، سىرتى دا جازۋ. شۋمەر جازۋى! جەردىڭ قاراما-قارسى بەتىندە جاتقان ەكى ەل اراسىندا قانداي بايلانىس بولعان؟...بۇل قىش قۇمىرانىڭ قۇنى كەز كەلگەن التىننان قىمبات ەكەنى ەندى تۇسىنىكتى شىعار.

ەۋروپانىڭ قاق ورتاسىنداعى رۋمىنيانىڭ تەرتەريي (رۋم. Tartaria) مەكەنىنەن ارحەولوگتار 1961 جىلى ءۇش الاقانداي قىش تاقتايشا تاپقان. جازۋلارى شۋمەر جازۋى. تاڭقالارلىعى قىش تاقتايشالار وسى جەردە جاسالىپ، پايدالانىلعان.

راديوۋگلەرودتى اناليز قىش تاقتايشالاردىڭ جاسىن ب.د.د. 5500 جىل دەپ انىقتادى.

بۇعان دەيىن ب.د.د. 3100 جىلدارى پايدا بولعان دەپ جۇرگەن شۋمەر جازۋى ەڭ كونە جازۋ دەپ ەسەپتەلەتىن. ال تەرتەريي جازۋى شۋمەر جازۋىنان 2400 جىلعا كارى بولىپ شىقتى.

العاشقىدا تەرتەريي جازۋىن اشقان عالىم ن. ۆلاسسۋدى ارحەولوگيالىق قاتپاردى اۋىستىرعان دەپ ايىپتاپ، اكادەميك اتاعىن الىپ تاستاعان.

موسكۆالىق شۋمەرولوگ اناتوليي كيفيشيننىڭ «شۋمەر جازۋى دا، تەرتەريي جازۋى دا ورتاق ءبىر جازۋدان تارايدى» دەگەن مالىمدەمەسىنە ەشكىم دە نازار اۋدارمايدى.

كەيىننەن رۋمىنيا، بولگاريا، يۋگوسلاۆيا، ۆەنگريا ايماقتارىنان كوپتەگەن كونە وركەنيەت وشاقتارى، ولارمەن بىرگە جازۋلار تابىلدى. ۆينچا وركەنيەتى، لەپەندىك ۆير وركەنيەتى اتالعان بۇل وركەنيەت وشاقتارىنان تابىلعان جازۋلار شۋمەر جازۋىنان بۇرىن پايدا بولعانى انىقتالدى.

XX عاسىردىڭ باسىندا يۋگوسلاۆيا، بولگاريا جەرىندە ۆينچا وركەنيەتى تابىلعاندا ەۋروپالىقتار قانداي قۋاندى دەيسىز. سەبەبى، ۆينچا جازۋى بۇعان دەيىن الەمدەگى بەلگىلى ەجەلگى جەتى جازۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى شۋمەر جازۋىنان(3100ج. ب.د.د) ءتورت عاسىرعا جۋىق (ب.د.د 3470ج. ۆينچا جازۋى پايدا بولعان) كونە بولاتىن. ءبىراق، تەكسەرە كەلگەندە بۇل جازۋ ەۋروپالىقتارعا ەمەس، تۇركى تەكتەس ەترۋسك حالقىنىڭ جازۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى ەكەنى دالەلدەندى.

راديۆوە پەشيچتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ۆينچا جازۋىنىڭ نەگىزگى تاڭبالارى.

ال لەپەندىك ۆيردەن تابىلعان جازۋلار ودان دا كونە بولعانىمەن، ەترۋسك جانە ۆينچا جازۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى ەكەنى انىقتالعان سوڭ ەۋروپالىق عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعى بولماي قالدى.

                                            تاس مولا. (كامەننايا موگيلا)

زاپوروجەنىڭ ازوۆ تەڭىزىنە باراتىن جولداعى مەليتوپول اۋىلى ماڭىندا، بۇرىنعى سارمات تەڭىزىنىڭ تابانى اۋماعىندا ورنالاسقان بۇل الىپ تاسباقاعا ۇقساعان تاستاردىڭ ءۇيىندىسى تۋرالى اڭىز ءتىپتى كوپ. سولاردىڭ ءبىرى جەرگىلىكتى نوعاي حالقىنىڭ اڭىزى: «اللاح وزىنە بوگۋر ەسىمدى الىپ باتىردى شاقىرىپ الىپ، وعان جاقىن ماڭداعى تاۋدان تاس تاسىپ، توبەسىنە شىققاندا اينالاداعى كەڭ دالا انىق كورىنەتىندەي ەتىپ بيىك توبە جاساۋدى بۇيىرادى. بوگۋر باتىر ءبىراز ەڭبەكتەنگەننەن كەيىن بۇل «قۇدايدىڭ باقىلاۋ الاڭىن» سالىپ بىتكەنشە وتە كوپ ەڭبەكتەنۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنەدى دە، قۋلىققا باسادى. ول تاستاردىڭ اراسىن اشىق قىلىپ قويا باستايدى. ەندى جۇمىسى جىلدامىراق جۇرەدى. ءبىراق، كەلەسى ءبىر تاستى توبەنىڭ باسىنا كوتەرىپ كەلە جاتقاندا اياعى تايىپ كەتىپ، تاستاردىڭ اراسىنداعى قۋىسقا قۇلاپ كەتەدى. جاراتۋشىنىڭ ءوزىن الداماقشى بولعان بوگۋر وسىلايشا تاستىڭ اراسىندا قالىپ قايتىس بولادى. وسىلايشا تاستاردىڭ ءۇيىندىسى بوگۋر داگ (بوگۋردىڭ مۇردەسى) دەپ اتالادى.

وسى تاس مولانىڭ ىشكى بەتتەرىندەگى سۋرەتتەردى جانە اڭىزداردى زەرتتەگەن كەيبىر عالىمدار «بوگۋر تۋرالى اڭىز-ادامزاتقا وتتى سيلاپ، وسى مۇردەدە ءوزىنىڭ ماڭگىلىك تىنىشتىعىن تاپقان «دالالىق پرومەتەي» تۋرالى» كونە اڭىزدىڭ ءبىر جاڭعىرىعى دەپ ەسەپتەيدى.

1837 جىلى ورىس اكادەميگى پ.ي.كەپپەن توبەنى زەرتتەپ، بىلاي دەپ جازىپتى: «...بەتىن ءشوپ باسقان تاس قابىرعالاردىڭ اراسىنان ەنى 2-3 ارشىن بولاتىن ءدالىز ءتارىزدى كەڭىستىك كورىنەدى. وسى جەردە بۇرىن ۇڭگىرگە كىرەتىن تەسىكتىڭ اۋزى بولعان.» اكادەميككە جول كورسەتكەن قويشى بالا كەزىندە وسى تەسىكتەن كىرىپ، قابىرعاداعى جازۋلاردى كورگەن. بۇل تەسىك 1822 جىلى قۇممەن بەكىتىلىپ تاستالعان.

1890 جىلى پريازوۆەگە اتاقتى ارحەولوگ، پروفەسسور ن.ي.ۆەسەلوۆسكيي كەلەدى. ول تاس مولانى سكيف پاتشاسىنىڭ مولاسى بولۋى مۇمكىن دەپ تەكسەرۋ جۇرگىزەدى. ءبىراق، ەشقانداي مۇردە تاپپايدى. دالالىق زاپوروجەنىڭ ۇلكەن زنامەنكا اۋىلىنا جاقىن جەردەن 18 مەترلىك سولوحا قورعانىن قازىپ، ودان كەيىن اتى الەمگە بەلگىلى بولعان سكيفتەردىڭ التىن تاراعىن (گرەبەن) تاپتى.

تاس مولانى تۇراقتى زەرتتەۋ 1932 جىلى باستالدى. ارحەولوگتار وسى ماڭنان كوپتەگەن ادامداردىڭ كونە قونىستارىن تاپتى. ولاردىڭ جاسى ب.د.د. VIII مىڭجىلدىققا جاتاتىنى انىقتالدى. عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، تاس مولاعا ادام جەرلەمەگەن، ول جەر قۇدايلارعا سيىناتىن ورىن بولعان.

تاس مولانىڭ ىشكى جولدارى مەن زالدارىنىڭ بارلىق قابىرعالارى، توبەلەرى مىڭداعان سۋرەتتەرگە تولى. سۋرەتتەر ءار ءتۇرلى. جانۋارلاردىڭ سۋرەتتەرى، ادام اياعىنىڭ سۋرەتتەرى، كوپتەگەن تىگىنەن جانە كولدەنەڭ سىزىلعان سىزىقتار، داڭگەلەكتەر، رومبيكتەر، كۆادراتتار، كرەستتەر تۇرىندە دە كەزدەسەدى. «سيقىرشىنىڭ ۇڭگىرى» اتالعان بولمەدەن بالىقشى اۋى مەن لابيرينت سياقتى سۋرەتتەر دە كەزدەسەدى.

اسىرەسە، اربانىڭ، دوڭگەلەكتىڭ، سوعىس ارباسىنىڭ كوپتەگەن سۋرەتتەرى بۇل سۋرەتتەردىڭ يەلەرى دالالىقتار دەگەن ويعا جەتەلەيدى.

50- ءنشى جىلداردىڭ باسىندا وسى جەردە مەليتوپول گەسىن سالماق بولادى. عالىمداردىڭ قارسىلىعىنان كەيىن، قۇرىلىس ورنى وزگەرتىلىپ، تاس مولا امان قالعان.

ال ودان بىرنەشە جىل بۇرىن كاحوۆ سۋجيناعىش توعانىن سالىپ، «زاپوروجەنىڭ ستوۋنحەدجى» اتالعان كونە قالا سۋ استىنا كەتكەن. بۇل كەزىندە گەرودوت بايانداعان عاجايىپ ەل گيلەيانىڭ ورنى-كونە قالا كۋرسەمەل بولاتىن. ادامزاتتىڭ ەڭ كونە تاريحىنىڭ سىرىن اشاتىن مىڭداعان تاريحي ەسكەرتكىشتەر سۋ استىندا قالدى.

عالىمدار تاس مولادان 12 جاڭا قۋىس بولمەلەر مەن ۇڭگىرلەر تاپتى.

تاس مولانى ۇزاق جىلدار زەرتتەگەن ارحەولوگ يۋريي شيلوۆ «بۇدان 8200 جىل بۇرىن جەر بەتىندەگى جازۋ سيستەماسىن جاساپ شىققان جەر جىرتۋشى-اراتتاردىڭ الەمدەگى ءبىرىنشى وركەنيەتى تابيعي ءزىلزالا كەسىرىنەن ازوۆ-قارا تەڭىز سۋلارىنىڭ استىندا قالعان. بۇل وركەنيەتتىڭ سيىناتىن حرامى، باس مادەني جانە رۋحاني ورتالىعى وسى ءسۇت وزەنىنىڭ ۇستىنە سالىنعان تاس مولا بولاتىن.» دەيدى.

1994 جىلى اناتوليي كيفيشين جۇزدەن اسا تەكستى وقىپ، دەشيفروۆكا جاسايدى. تەكستەردىڭ كوپشىلىگى شۋمەرلەردىڭ الەمنىڭ پايدا بولۋى مەن قۇدايلاردىڭ ءومىرى تۋرالى «توعىز قاسيەتتى ءدىني جازبالاردىڭ» اڭىزدارىن قايتالايدى ەكەن.

قازىرگى كەزدە تاس مولانىڭ ءتورت قۇپيا قۋىستارىندا ساقتالعان 160 جازۋى بار تاس تابليسالار مەن بولمەلەر مەن ۇڭگىرلەردىڭ توبەلەرى مەن قابىرعالارىندا تابىلعان 130 جازۋى بار پاننو تابىلعان. تاس مولاداعى پيكتوگرافيالىق (سۋرەتپەن جازۋ) جازۋلار شۋمەرلەردىڭ سىنا جازۋلارىنا دەيىن قولدانعان جازۋلارىنا وتە ۇقساس. ءارى سويلەم قۇراۋ مانەرى دە، ءتىپتى قۇدايلاردىڭ ەسىمدەرى مەن ساندارى دا بىردەي.

اناتوليي كيفيشيننىڭ جارتى عاسىرلىق زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە 2001 جىلى جارىققا شىققان «تاس مولا كونەنىڭ كيەلى ورنى. ب.د.د. XII-III مىڭجىلدىقتارداعى پروتوشۋمەرلەردىڭ مۇراسىن دەشيفروۆكا جاساۋ تاجىريبەسى» دەگەن مونوگرامماسى تاريحشىلار ءۇشىن وتە قۇندى ەڭبەك بولدى. ا.كيفيشين وسى ەڭبەگىندە «قازىرشە باسقا دەرەككوزدەرى تابىلماعاندىقتان، تاس مولانى الەمدەگى ەڭ كونە جازۋدىڭ ەڭ كونە مۇراعاتى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى» دەيدى.

عالىمدار «شۋمەرلەردى مەسوپوتاميا ايماعىنا ۋكراينانىڭ ازوۆ تەڭىزى جاعالاۋىنان دۋناي بويى ارقىلى بارعان» دەپ ەسەپتەيدى. «كەيىننەن رۋمىنيا جەرىندەگى تريپولي (رۋمىندار كۋكۋتان دەپ اتايدى) مادەنيەتى اتالعان وركەنيەتتى سالعان دا وسى حالىق» دەپ ەسەپتەيدى يۋ. شيلوۆ.

و چەم گوۆوريات پەتروگليفى كامەننوي موگيلى

يستوچنيك: ا. كوكوتيۋحا، ۆ. سكليارەنكو، ۆ. سيادرو، پ. حارچەنكو. 50 زنامەنيتىح زاگادوك يستوريي ۋكراينى. — حاركوۆ : فوليو، 2010.

شۋمەرلەر مەن ۋكراينا جەرىندەگى تاس مولاداعى مادەنيەتتەردى سالعان حالىقتاردىڭ ۇقساستىقتارى كوپ:

• وزەندەر مەن قالالاردىڭ اتتارى ەكەۋىندە دە بىردەي.
• قۇدايلارىنىڭ اتتارى دا بىردەي.
• قۇدايلارعا سيىنۋى مەن ءدىني راسىمدەرى دە بىردەي.
• تۇرمىستاعى سايكەستىكتەرى دە وتە كوپ.

ا. كيفيشين وزىنە اۋدارمانى (دەشيفروۆكا) قاتە جاسادى دەپ ايىپتاماسىن دەپ باسقا اتاقتى شۋمەرولوگتاردى دا شاقىرادى. ولاردىڭ دا ناتيجەلەرى بىردەي بولىپ شىقتى. ءبىراق ءبارىبىر ەۋروپا عالىمدارى بۇل تۋرالى اشىق ايتقىسى كەلمەيدى.

(ن. لان. يستوچنيك «X-Files. سەكرەتنىە ماتەريالى 20 ۆەكا. دوسە.»)

                                                         - - -

امەريكا «ۇندىستەرىنىڭ» ىشىندە جان-جاقتى دامىعان بىرەگەي جازۋ جۇيەسى تەك ماييالاردا بولعان. عىلىمدا بۇل XVI عاسىردان ءمالىم. الايدا ودان بەرى ءتورت عاسىر وتسە دە ماييا يەروگليفىنىڭ استرونوميا مەن كۇنتىزبەلەرگە قاتىستىسى بولماسا، باسقاسى ءباز قالپىندا كۇنى بۇگىنگە

                                               ماييا كالەندارى

دەيىن سىرى اشىلماعان جۇمباق كۇيىندە مىزعىماي تۇر

ماييالاردىڭ استرونوميالىق ەسەپتەرى دالدىگى جاعىنان الدىنا جان سالماعانى بايقالادى. ءتىپتى بۇگىنگى زاماننىڭ ەڭ وزىق استرونوميالىق تەحنولوگيالارى جانە ەڭ ۇشقىر تەلەسكوپتارىمەن قارۋلانعان استرونومدار دا ماييالاردىڭ ماتەماتيكا عىلىمىن سونشالىقتى تەرەڭ مەڭگەرگەندەرىنە تاڭداي قاعادى. ماسەلەن، ماييالاردىڭ اي مەن كۇن، جەر مەن شولپان نەمەسە ۇركەر توپ جۇلدىزدارىنىڭ سيكلدارىنا قاتىستى ەسەپتەرىنىڭ بۇگىنگى استرونومداردىڭ قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرىنەن اسىپ تۇسپەسە ەشبىر كەم ەمەس ەكەندىگى ماييا عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ اسا جوعارى دەڭگەيدە بولعانىن تولىق دالەلدەيدى.

عالىمدار ماييالاردىڭ ءار قيلى ماقساتتار ءۇشىن پايدالاناتىن 17 ءتۇرلى كۇنتىزبە جۇيەسى بولعانىن اشىپ وتىر. الايدا سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن ءۇش امبەباپ كۇنتىزبەسى ەرەكشە نازار اۋدارادى.

   ءۇشىنشى كۇنتىزبە-ماييالاردىڭ «ۇزىن ەسەپ» دەپ اتالاتىن ميلليونداعان جىلداردىڭ اۋماعىن قامتيتىن جۇيە. بۇل كۇنتىزبە بويىنشا، ۇزىن ەسەپ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3113 جىل بۇرىن باستالىپ، 2012 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىنگى كەزەڭدى قامتىدى. ماييالىقتار سول زامانداردا-اق 2012 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ 21ء-شى جۇلدىزىندا ءبىز تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان عالامشاردا تاريحي بەتبۇرىستار مەن ۇلى وزگەرىستەر باستالاتىنىن الدىن الا بولجاپ قويعان. الايدا الگى قۇبىلىستاردىڭ بۇگە-شىگەسى بىزدەرگە تولىق جەتپەي قالعان.

                                              - - -

ب.د.د. 24-22 مىڭجىلدىقتارعا جاتاتىن سىبىردەگى مالتا، بۋرەت تۇراقتارىنان تابىلعان وركەنيەتتىڭ يەلەرىن عالىمدار تۇرىكتەردىڭ ارعى بابالارى دەپ مويىنداعان. وسىندا تابىلعان زاتتاردى زەرتتەگەن عالىمدار سول كەزدىڭ وزىندە ولاردىڭ استرونوميادان، استرولوگيادان جوعارى جەتىستىككە جەتكەنىن دالەلدەدى.

           مالتا مۇردەسىنەن تابىلعان استرونوميالىق قۇرالدار.

1929 جىلى يركۋتسكدەن 80 كم جەردەگى مالتا اۋىلىنا جاقىن جەردەن پالەوليت داۋىرىنە جاتاتىن، تاس جاشىككە جەرلەنگەن جاس بالانىڭ ءمايىتى تابىلدى. ءسابيدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى- ەكى قاتار ءتىسى بولعان. سوندىقتان بولار ءسابي ەرەكشە قۇرمەتپەن جەرلەنگەن. مولادان كوپتەگەن باعالى زاتتار تابىلدى. سولاردىڭ ىشىندە عالىمداردىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارعان 4 زات بولدى:

• سالپىنشاقتارى بار القا.
• بەلدىكتىڭ توعاسى
• كىشكەنتاي تاياقشا
• تراپەسيا بەينەلى تاقتايشا.

ءقازىر ەرميتاجدا ساقتاۋلى تۇرعان بۇل كونە دۇنيە جادىگەرلەرىن جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىمدار سول زاماننىڭ وزىندە مالتالىق بابالار كۇن كالەندارى، اي كالەندارى، پلانەتالاردىڭ سيكلى، اي، كۇن تۇتىلۋ پەريودى سياقتى استرونوميالىق ەسەپتەۋلەر جۇرگىزگەنىن انىقتاعان.

القا مەن بەلدىكتىڭ توعاسىنداعى ويىقتار ادامنىڭ ۇرىعىنان ءسابي دۇنيەگە كەلگەنگە دەيىنگى ەسەپتەۋلەرگە پايدالانىلسا، تاياقشاعا شەكىلگەن بەلگىلەر كۇن تۋتىلۋىن ەسەپتەۋگە جانە ت.ب. استرونوميالىق ەسەپتەۋلەرگە پايدالانىلعان.

بۇل تاقتايشانىڭ ارتقى بەتىنە ءۇش جىلان بەينەلەنگەن. ال جىلان تۇرىكتەردە تىلسىم قۇپيانىڭ سىرىن اشۋ-تەرەڭ ءبىلىمنىڭ بەلگىسى. ەجەلگى گرەك اڭىزدارىندا مەديسينانىڭ اتاسى- گيپەربورەيالىق اسكلەپييدىڭ ەرەكشە بەلگىسى جىلان. كونە تۇركى اڭىزى بويىنشا دا تەمىر يگەرۋدىڭ قۇپياسىن ۇيرەتەتىن «جىلان قايىس» اڭىز، سالت-جورالعىسىندا دا جىلان باستى تۇلعا.

وسىنداعى ورتاداعى ۇلكەن ورامداعى ويىقتاردىڭ سانىنا 243 شەتكى ورامدارداعى ويىقتاردىڭ سانىن 122 قوسۋ ارقىلى كۇن كالەندارىن 243+122=365 شىعارادى. وسى ورامدارداعى ويىقتاردى پايدالانۋ ارقىلى ءتۇرلى ەسەپتەۋلەر جۇرگىزگەن دەيدى عالىمدار.

                               كۇن سيستەماسىنىڭ كارتاسى.

الەمنىڭ گەليوسەنتريستىك كارتاسى (1جىل=365 كۇن) ۋاقىتتىڭ گەليوسەنتريستىك بەينەسىندە (كۇن/شولپان/اي=جەر=مارس/يۋپيتەر/ساتۋرن)، ۋاقىتتىڭ ساروسشا ەسەبىمەن (1سار=486 جىل)

كونە زامانداعى عالىمداردىڭ ماتەماتيكا، استرونوميا، استرولوگيا، گەنيكولوگيا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىن (rudocs.exdat.com/docs/index-137881.html؟page=6) سايتىنان تولىعىراق وقي الاسىزدار.

وسىنىڭ ءبارىن قورىتا كەلە ايتارىمىز، بۇدان 24-26 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن بابالار سول كەزدىڭ وزىندە تەك جەر بەتىن عانا ەمەس، الىس اسپان الەمىن زەرتتەپ، كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتكەن. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا مالتا تۇرعىندارى دا ماييالىق تۋىستارى سەكىلدى ءارتۇرلى ماقساتتا تۇرلىشە كالەندارلار قولدانعان.

                                                   ---

ەندى وسى مالىمەتتەردى جيناقتاپ، بۇدان 6000 جىل بۇرىن مۇز باسىپ قالعان وڭتۇستىك پوليۋستەگى انتاركتيدانىڭ كارتاسى مەن بۇدان 12000 جىل بۇرىن سۋ استىنا كەتە باستاعان سولتۇستىك پوليۋستەگى اركتيكانىڭ كارتاسىن جاساعان كىمدەر دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

ەۋروپالىقتار كولۋمب امەريكانى اشقانعا دەيىن ءتىپتى يندياعا باراتىن جولدى دا بىلمەيتىن. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر كولۋمب كونە كارتانى پايدالانعان دەگەن دەرەك تە كەلتىرەدى. ءبىراق ەۋروپالىقتار كولۋمبتى امەريكاعا ينديانى ىزدەپ اداسىپ باردى دەيدى. ناقتى بەلگىلىسى تۇرىكتەر مىڭداعان جىلداردان بەرى ساۋدا جاساپ، بارىپ-كەلىپ جۇرگەن ينديانى بىلمەيتىن ەۋروپالىقتار الەمنىڭ كارتاسىن جاساۋى ەش مۇمكىن ەمەس. مۇنى امەريكالىق عالىمدار اشىق ايتىپ وتىر. حەپگۋد پەن سترەيچان ورونتەي فينەيدىڭ كارتاسى دا، مەركاتوردىڭ كارتاسى دا كونە كارتالاردان كوشىرىلگەن دەيدى. ال پيري رەيستىڭ ءوزى كارتاسىن كونە كارتالاردان كوشىرگەنىن اشىق جازىپ كەتكەن.

• بۇدان 6000 جىل بۇرىن مۇز باسىپ قالعان انتاركتيدانى سول زاماندا ءومىر سۇرگەن، ءارى وركەنيەتىندە سونداي كارتا سىزا الاتىنداي جوعارى دەڭگەيگە قول جەتكىزگەن ادامدار سىزعان؛
• بۇدان 12000 جىل بۇرىن سۋ استىنا كەتە باستاعان اركتيكاداعى ارالداردىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەردەگى كارتاسىن جاساعان ادامدار دا سول كەزەڭدەردە ءومىر سۇرگەن، ءارى كوزبەن كورگەن جوعارى وركەنيەت يەلەرى؛
• بۇدان 6000 جىل بۇرىن انتاركتيدادا ءومىر سۇرگەن ادامدار مەن بۇدان 12000-8000 جىل بۇرىن سولتۇستىك پوليۋستەگى اركتيكادا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن جاقسى بايلانىسى بولعان. سەبەبى، پيري رەيستىڭ كارتاسىندا اركتيكادان انتاركتيداعا دەيىن باراتىن تەڭىز جولى كورسەتىلگەن. چارلز حەپگۋد ءتىپتى انتاركتيدانىڭ تۇرعىندارى سولتۇستىكتەگى اركتيكادان كەلگەن دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
• پيري رەيستىڭ كارتاسىنداعى تەڭىز جولى امەريكا قۇرلىعىن جاعالاپ انتاركتيكاعا دەيىن جەتەدى. ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنىڭ تومەنگى شەگى كونە كارتالاردا انتاركتيكاعا جالعاسىپ جاتىر دەسە دە بولادى.
• وسى كونە زاماننىڭ كارتاسىن جاساعان ادامداردىڭ جۇڭگو جەرىمەن بايلانىسى بولعان. سەبەبى:

ا)پيري رەيستىڭ، ورونتەي فينەيدىڭ كارتالارىن جۇڭگو جەرىنەن 1137 جىلى تابىلعان، تاسقا شەكىپ سالعان كارتامەن سالىستىرعان چارلز حەپگۋد ولاردىڭ بىردەي ەكەنىن انىقتاپ، وسىنداي قورىتىندى جاساعان؛

ب) جۇڭگو جەرىنەن ب.د.د. 2250 جىلى جازىلعان دەلىنەتىن، امەريكا قۇرلىعىنا ساياحاتتى سۋرەتتەيتىن كونە كىتاپ تابىلعان. كىتاپتا امەريكا قۇرلىعىنىڭ كورنەكتى جەرلەرى وتە ءدال سۋرەتتەلەدى.

ەۋروپانىڭ ەڭ كونە وركەنيەتى دەلىنەتىن گرەكتەر ب.د.د. 620-555 جىلدارى ءومىر سۇرگەن سكيف اناقارىستى زاكىردى ويلاپ تاپقان دەيدى. بۇل- گرەكتەر بۇعان دەيىن تەڭىزدە جۇزۋدە ارتتا قالعاندىعىن بىلدىرەدى.

   شىعىس ازيانىڭ كونە وركەنيەتى دەلىنەتىن جۇڭگو تاريحشىلارى ءوز تاريحىن ب.د.د. بىرنەشە عاسىردان عانا باستايدى. جۇڭگو جەرىندەگى بۇدان 5000 جىلدان اسا بۇرىن سالىنعان پيراميدالارعا حانزۋ(جۇڭگو) حالقىنىڭ ەش قاتىسى جوق ەكەنىن جۇڭگو عالىمدارى مويىندايدى. سول سياقتى جۇڭگو جەرىندەگى تاسقا شەكىپ سالعان كارتانى جاساعاندار دا، امەريكا قۇرلىعىنا ساياحات جاساعاندار دا قىتايلار ەمەس. جۇڭگو جەرىندەگى كونە موناستىرلارداعى 5000 جىلدان اسا بۇرىن جازىلعان كونە وتە قۇندى كىتاپتاردى ورتەپ جىبەرگەن قىتايلار، ول كىتاپتارداعى تاريحي شىندىقتى دا جاسىرعىسى كەلەدى.

ەۆرەيلەر ءۇشىن ءيزرايلدىڭ اتاقتى پاتشاسى سۇلەيمەن مەن ءتيردىڭ پاتشاسى حيرام ۇيىمداستىردى دەلىنەتىن قىزىل تەڭىزدەن شىعىپ ءۇندى مۇحيتىمەن يندياعا جاسالعان ساياحات ۇلكەن جەتىستىك سانالادى. « التىنعا وتە باي وفير ەلىنە ساياحات» تۋرالى بيبليادا جازىلادى. وندا دا بۇل ساياحاتتى جاساعان ەۆرەيلەر ەمەس، اتلانتتاردىڭ ۇرپاقتارى فينيكيالىقتار.

   ورىستار 10 000 جىلدىق تاريحى بار، كەزىندە گەرودوت اڭىز قىلىپ جازىپ كەتكەن گيلەيا ەلىنىڭ قالدىعى-كونە قالا كۋرسەمەلدى سۋ استىنا قالدىرعان. سەبەبى، ول ورىس تاريحىنا قاتىسى جوق، كەرىسىنشە ورىستار سونشا جاسىراتىن تۇرىكتەردىڭ كونە تاريحىن پاش ەتەتىن.

ارينە، ءقازىر قالىڭدىعى 1500 مەترگە دەيىن جەتەتىن قالىڭ مۇز استىندا جاتقان انتاركتيدانىڭ بۇدان 6000 جىل بۇرىنعى تۇرعىندارى تۋرالى دەرەكتى ارحەولوگتار دا، گەنەتيكتەر دە اشا الماسى ءسوزسىز. ءبىراق انتاركتيداعا امەريكا قۇرلىعى ارقىلى جەتكەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ ءىزىن امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى اراسىنان ىزدەۋگە بولادى. تابيعي ءزىلزالالاردىڭ اسەرىنەن مۇحيتتاعى ارالداردان قايىقپەنەن قونىس اۋدارعان وڭتۇستىك امەريكانىڭ كەيبىر حالىقتارىنىڭ اڭىزدارىن اعىلشىن عالىمى دجەيمس چەرچۆارد جازىپ العان.

« امەريكا «ۇندىستەرىنىڭ» ىشىندە جان-جاقتى دامىعان بىرەگەي جازۋ جۇيەسى تەك ماييالاردا بولعان. عىلىمدا بۇل XVI عاسىردان ءمالىم. الايدا ودان بەرى ءتورت عاسىر وتسە دە ماييا يەروگليفىنىڭ استرونوميا مەن كۇنتىزبەلەرگە قاتىستىسى بولماسا، باسقاسى ءباز قالپىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىرى اشىلماعان جۇمباق كۇيىندە مىزعىماي تۇر» دەيدى رەسمي دەرەك.

ماييالاردىڭ استرونوميا سالاسىنداعى كەرەمەت جەتىستىكتەرىن جان-جاقتى تالداپ، ماتەماتيكا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىن ءوز پايدالارىنا پايدالانىپ، قاجەت كەزىندە كونە اڭىزدارىن دا وقىپ جۇرگەن (مىسالى د.چەرچۆارد) ەۋروپالىقتار، ماييا يەروگليفتەرىنىڭ استرونوميا مەن كۇنتىزبەگە قاتىستىسىنان باسقاسىنىڭ سىرى اشىلماعان دەپ سەندىرگىسى كەلەدى.

ال ەۋروپالىق «ۇلى كارتوگرافتار» بۇدان 8000-12000 جىلدار بۇرىن جويىلىپ، سۋ استىنا كەتكەن ارالداردىڭ كارتاسىن ەۋروپالىق ورتا عاسىرلىق ءبىلىم دەڭگەيىمەن سالۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە قاراماستان ءوز اتىنان سالىپ، ءتىپتى ءقازىر جوق ارالدىڭ اتىن دا ءدال كورسەتەدى.

امەريكا قۇرلىعىندا قاتارداعى قىزمەتكەر ەسەبىندە بىرنەشە رەت قانا بولعان امەريگو ۆيسپۋچچي «ەۋروپا مەن جاپونيانىڭ اراسىن اتلانت مۇحيتىنان باسقا تاعى ءبىر ماتەريك پەن مۇحيت ءبولىپ جاتىر» دەگەن كەرەمەت جاڭالىق اشادى. ونى قايدان ءبىلدى؟ ەڭ كەرەمەتى شالا ساۋاتتى ۇساق ساۋداگەردىڭ سوزىنە ءبارى وپ-وڭاي سەنە سالادى.

وسىنىڭ ءبارى اقىلعا سيمايدى، سوندىقتان دا كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتادى.

امەريكالىق عالىمدار حەپگۋد پەن سترەيچان دۇرىس ايتادى، ەۋروپالىق كارتوگرافتار بۇل كارتالاردى كونە كارتالاردان كوشىرىپ العان.

   سوندا ول كارتالاردى ولار قايدان الۋى مۇمكىن؟ حەپگۋد كارتالاردى سفەرويدتىق گەومەتريا تاسىلىمەن تەكسەرىپ، كارتالاردى پروەكسيالاعاندا ورتالىق كاير قالاسى ماڭىنا كەلەتىنىن، باسقاشا ايتساق كونە كارتانى ەگيپەت جەرىندە جاساعانىن ايتادى. ال پيري رەيستىڭ، گەرارد مەركاتوردىڭ، ورونتەي فينەيدىڭ كارتالارىندا بارلىق گەوگرافيالىق بىرلىكتەر دۇرىس كورسەتىلگەنىمەن، ماسشتابتارىندا قاتەلىك بارىن انىقتاعان. بۇل بۇرىنعى كوشىرىلگەن كونە كارتا مەن جاڭادان سىزىلعان كارتالاردىڭ سەنترلەرى مەن ماسشتابتارى تۋرا كەلمەگەندىكتەن بولعان دەگەن قورىتىندى جاساعان.

سول سياقتى كونە كارتالاردىڭ جۇڭگو جەرىندەگى موناستىرلارداعى كونە مانۋسكريپتەر اراسىنان دا شىعۋى مۇمكىن. تاسقا شەكىپ كارتا سالعان ادامدار، مانۋسكريپتەردە نەگە كارتا سالماسقا؟

ال ەڭ نەگىزگىسى، كونە كارتالاردىڭ امەريكالىق ماييا جازبالارى اراسىنان تابىلۋى مۇمكىن. انتاركتيدانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى وسى امەريكا قۇرلىعىنا قونىس اۋدارعان بولۋى كەرەك. ال انتاركتيدانىڭ كونە كارتاسىن تەك سول حالىقتان شىققان عالىمدار عانا سالا الادى. امەريكا قۇرلىعىندا بىرنەشە رەت بولىپ كەلگەن امەريگو ۆيسپۋچچي ءوز جاڭالىعىن امەريكادان الىپ كەلگەنى ءسوزسىز. امەريگو ءۆيسپۋچچيدىڭ قولىنا امەريكادا ماييالاردىڭ كونە جازبالارى مەن الەمنىڭ كارتاسى تۇسكەن سياقتى.

گەرارد مەركاتوردىڭ دا قولىنا وسىنداي كوپتەگەن كارتالار تۇسكەن بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە گەرارد مەركاتور دۇنيەگە كەلگەن نيدەرلاندى جەرى كونە اتلانتتاردىڭ جەرى بولىپ تابىلادى. عالىمدار قازىرگى بەلگيا حالقىنىڭ 63%ء-ىنىڭ گەنى R1b1a2 گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىنىن انىقتاعان. بۇل گاپلوگرۋپپا يەلەرى كونە اتلانتتاردىڭ ۇرپاقتارى. گەرارد مەركاتور گيمنازيادا كونە تىلدەردى وقىپ ۇيرەنگەن. دەمەك ول كونە جازبالارداعى جازۋدى وقىپ، تۇسىنە العان. گەرارد مەركاتوردىڭ ۇلى رۋدولف مەركاتور ءوزىنىڭ 1595 جىلى جاريالاعان «سولتۇستىكتەگى جەرلەردىڭ» كارتاسىندا الدەقاشان جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن ارالداردىڭ كونە اتتارىن دا ءدال كورسەتكەن.

   ەندى، وسى مالىمەتتەردەن قورىتىندى جاسايىق؛

• بۇل كارتالاردى جاساۋعا قازىرگى ەۋروپالىقتاردىڭ دا، قىتايلاردىڭ دا، ەۆرەيلەردىڭ، ورىستاردىڭ دا ەش قاتىسى جوق؛
• حەپگۋدتىڭ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا ەرتەدە انتاركتيدادا قونىستانعاندار سولتۇستىكتەگى اركتيكادان كەلگەن. ولاردىڭ كەيىننەن قونىس اۋدارۋعا ەڭ قولايلى جەرى امەريكا قۇرلىعى.
• امەريكالىق تۇرىك تەكتەس ماييالاردىڭ ەۋروپالىقتار بارعانعا دەيىنگى وركەنيەتتە جەتكەن جەتىستىكتەرى وتە جوعارى. ولاردىڭ استرونوميا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىنە قازىرگى زامانعى عىلىمنىڭ ءوزى جەتە قويعان جوق دەسە دە بولادى.
• «ءسىبىر ارحەولوگياسىنىڭ اتاسى» اكادەميك ا.پ.وكلادنيكوۆ تۇرىكتەر دەپ مويىنداعان ب.د.د.24-22 مىڭجىلدىقتارداعى مالتا، بۋرەت تۇرعىندارى دا سول كەزدىڭ وزىندە استرونوميا، ماتەماتيكا، گينەكولوگيا (بۇل بىزگە بەلگىلىلەرى عانا) سالاسىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن.
• جازۋ-سىزۋ سالاسىندا دا تۇرىك حالىقتارىنىڭ العاشقىلىعى داۋسىز؛

ا) ەۋروپادان تابىلعان كونە جازۋلار ۆينچا جازۋى دا، لەپيندىك ۆير جازۋى دا (ب.د.د.IV-VI مىڭجىلدىقتار) تۇركى تەكتى ەترۋسكلەر جازۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى بولىپ شىقتى؛

ب) تەرتەريي جازۋى (ب.د.د. 5500 جىل) دا، ۋكراينا جەرىنەن تابىلعان تاس مولا جازۋى دا (ب.د.د.VIII مىڭ جىل)،(شۋمەرولوگ ا.كيفيشيننىڭ ەڭبەگى «دريەۆنەە سۆياتيليششە كامەننايا موگيلا. وپىت دەشيفروۆكي پروتوشۋمەرسكوگو ارحيۆا XII-III تىسياچەلەتيي دو ن.ە.» دەپ اتالادى.)

           شۋمەر جازۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى ەكەنى دالەلدەندى.

• جۇڭگو جەرىندەگى موناستىرلارداعى بۇدان 5000 جىل بۇرىن جازىلعان جازۋلاردى قىتايلار ورتەپ جىبەرگەن. سەبەبى، ول جازۋلاردى جازعان قىتايلار ەمەس.
• جۇڭگو جەرىندەگى جۇزدەگەن پيراميدالاردى سالعان، كونە جازۋلاردى جازعان كونە تۇرىكتەردىڭ امەريكا قۇرلىعىنداعى اعايىندارىمەن بايلانىسى بولعان. سەبەبى؛

ا) امەريكا قۇرلىعىنا ساياحات تۋرالى كىتاپ تابىلعان؛

ب) جۇڭگو جەرىنەن تابىلعان تاسقا شەكىپ سالىنعان كارتادا جەر ءجۇزىنىڭ كارتاسى وتە ءدال بەينەلەنگەن.