حيميا تۋرالى جالپى تۇسىنىكتەر وتە ەرتە زامانداردان باستاۋ الادى. سوناۋ مادەنيەتى ورلەگەن مەسوپاتاميا، جۇڭگو، گرەك كەيىنىرەك شىڭدالىپ ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن كەزەڭ سانالاتىن اراب حاليفاتىنىڭ تۇسىندا ەرەكشە ونەر رەتىندە جوعارى باعالاندى. بۇل ەڭبەكتى جازۋ مەن ءۇشىن ۇزاق ويلانۋدى قاجەت ەتتى. سەبەبى ەرتە  زامانداردان باستاۋ الاتىن تاڭعاجايىپ عىلىم الحيميا تۋرالى مىڭداعان زەرتتەۋشىلەر جازىپ كەلەدى. زەرتتەلەتىن زات قۇندى بولعان سايىن وعان قىزىعۋشىلار دا كوپ بولاتىنى بەلگىلى. الحيميا بۇل ولتىرمەيتىن عاجايىپ زاتتى نەمەسە سيقىرلى “فيلوسوفيالىق تاستى” ىزدەۋدەن باستالدى. سول قىزىعۋشىلىق، مىنە، بۇل كۇندە كەرەمەت حيميا عىلىمىنا نەگىز بولىپ وتىر. مەنىڭ ماقساتىم الحيميانىڭ تاريحىن ايتۋ ەمەس، سەبەبى الحيميا تۋرالى كىتاپتار بارشىلىق. مەن ورتا عاسىردا ءوزىنىڭ وزىق ويىمەن زامانداستارىنان الدەقايدا وزىق كەتكەن ايگىلى ەنسيوكلوپەديست  عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ   “الحيميا ونەرىنە قاجەتتىلىك تۋرالى” دەپ اتالاتىن كەرەمەت تۋىندىسىن تالداپ ونىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇىسىندىرۋ بولماق. بۇل ەڭبەك تولىق تالدانىپ، حيميا عىلىمى سالاسىندا وزىنە لايىقتى ورىنىن الا الماي كەلەدى  ەڭبەكتىڭ كوپشىلىك قاۋىمعا بەلگىسىز بولىپ قالۋى دا سوندىقتان. 

    الحيميانى سول كەزدىڭ عالىمدارى ءبىر مەتالدى ءبىر مەتالعا قوسۋ ارقىلى  التىن الۋ ىسىنە پايدالاندى. ول كەزدىڭ عالىمدارى قازىرگىدەي جاساعان تاجىريبەلەرىن جاريا ەتپەي، كەرىسىنشە وتە قۇپيا ساقتادى. ءار عالىم ءوز پايداسىن ويلاپ كۇنى - ءتۇنى ءوز زەرتحاناسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. اسىرەسە بۇل ونەر اراب حاليفاتىندا قاناتىن كەڭگە جايدى، زور تابىستارعا دا جەتتى. ءتىپتى الحيميا 4 قۇپيا عىلىمنىڭ قاتارىنا كىردى.بۇگىنگى تاڭدا عىلىمنىڭ قان تامىرىنا اينالعان حيميا سول كەزدەردەگى الحيميانىڭ جەمىسى. وسىناۋ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولعان، سەنىڭ ەڭبەگىڭە ەشقاشان كەپىلدىك بەرمەيتىن بۇل ونەر جولىندا بارلىعى بىردەي تابىسقا جەتىپ، بايلىققا بەلشەسىنەن باتپادى. تەك سانى ساۋساقپەن سانارلىق الحيميكتەر عانا قارا مەتالدى جىلتىراعان التىنعا اينالدىرۋعا قولى جەتتى. ءبىراق ءبىر وكىنىشتىسى التىنعا اينالعان قارا مەتالل از عانا ۋاقىتقا التىننىڭ قاسيەتىن ساقتادى، سودان سوڭ قايتا باياعى قالپىنا كەلەتىن. بۇل ءوز كەزەگىندە الاياق ساتۋشى مەن جابىرلەنۋشىلەردى ارتتىرىپ جىبەردى.

    سول جىلداردىڭ بىرىندە  فارابي حاليفاتتىڭ استاناسى باعدات شاھارىندا تۇرىپ جاتقان بولتىن. شاھار حالقى ءفارابيدى ەرەكشە قادىرلەپ، “عالىمداردىڭ عالىمى”، “دانالاردىڭ كوشباسشىسى” - دەپ دارىپتەيتىن. ءبىر كۇندەرى شاھاردىڭ وزىق ويلى عالىمدارى، نالا بولعان ساۋداگەرلەرى كەلىپ فارابيدەن بۇل ونەردىڭ دۇرىس نە بۇرىستىعىن انىقتاپ بەرۋىن ءوتىنىپ سۇراپ كەلەدى. ول ءوز زامانداستارىن بۇل ونەر تۋرالى بارلىق حالىقتار بىلەتىندەي،تۇسىنەتىندەي كىتاپ جازۋعا ۋادە بەرىپ، شىعارىپ  سالادى.

     مىنە، وسى كەزدەن باستاپ بۇل ونەردى شىنداپ زەرتتەۋگە مىقتاپ دەن قويا باستايدى. كۇتپەگەن سۇراقتىڭ قويىلۋى ارينە ماسەلەنىڭ ماڭىزدى بولىپ بارا جاتقانىن بايقاتتى. ەندى فارابي تەك كىتاپ اقتارىپ  ويلانۋمەن اينالىسپاي، كەرىسىنشە الحيميكتەردىڭ جاساعان تاجىريبەلەرىن جاساپ، ولاردىڭ كورگەن قيىندىقتارىن ءوزى دە باسىنان كەشىردى. 

     ول ەرتەلى كەش تەمىر مەتالدىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋمەن اينالىستى. سەبەبى الحيميكتەر وسى ءبىر مەتالدىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرگە يە ەكەندىگىن ۇنەمى ايتاتىن. دۇنيەنىڭ تىرەگى ونىڭ  مىقتىلىعىندا. ال مۇنداي قاسيەتتى تەمىردەن كورۋگە بولاتىن.ءتىپتى ونى ايتپاعاننىڭ وزىندە قاسيەتتى قۇران كارىمدەگى ەلۋ جەتىنشى سۇرە “تەمىر” دەپ اتالۋى دا تەگىننەن - تەگىن ەمەس ەكەندىگىن اڭعارتاتىنداي.

    فارابي ەڭبەگىن مىناداي سوزدەرمەن باستادى:

     “بۇل كىتاپتا مەن بۇل ونەردىڭ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتىپ، ول قانداي جولمەن دالەلدەنەتىنىن جانە بۇل ونەردى زەرتتەۋشىلەردىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن كورسەتۋدى ماقسات ەتىپ قويدىم ”- دەي كەلە بۇل ونەردەگى اداسۋشىلاردى ەكى توپقا بولەدى. “بىرىنشىلەرى، ونەردى جوققا شىعارادى جانە بۇرمالايدى” - بۇل توپتاعىلار قاراپايىم حالىق، ساۋداگەرلەر مەن كەيبىر كەرى تارتپا عالىمدار. “ەكىنشىلەرى مويىندايدى، ءبىراق ونىڭ مۇمكىندىگىن اسىرا پايدالانادى”- بۇل توپتاعىلار عىلىمنان پايدا تابۋدى كوزدەگەن الحيميكتەر.

     ول: “بۇل ونەردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ولار كەيدە اقيقات، كەيدە وتىرىك ايتاتىن پوەتيكالىق سوزدەردى قولدانادى. ولاردىڭ ءسوزىن تۇسىنبەيتىندەر نە ويلايدى ولاردىڭ بۇل ونەر تۋرالى ويلارى انىق بولماعاندىقتان بۇل ونەر تۋرالى ەشقانداي ءبىلىم الۋ مۇمكىن ەمەس. ءوز كىتاپتارىندا عالىمدار بۇل ونەردىڭ ىس-ارەكەتى تۋرالى ەشتەڭە ايتپايدى. ولار حالىققا وقىتىپ تاراتۋدى قالامادى. سوندىقتان بۇل ونەردى زەرتتەۋشىلەردىڭ ويىندا ابىرجۋ، شاتاسۋ جانە ءبىر كوزقاراستان ەكىنشىسىنشە اۋىسۋ باعىتتالادى ” - دەپ وزىنە دەيىنگى بۇل عىلىم تۋرالى ءىلىپ الارلىق ءبىر دە ءبىر كىتاپتىڭ جوقتىعىنان ادامدار جالعان سوزدەردىڭ جەتەگىندە كەتەتىندىگىن تۇسىندىرەدى.

     راسىندا بۇل ونەر تۋرالى كىتاپتى ايتپاعاننىڭ وزىندە عىلىمداعى باستى قۇرال سانالاتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ حيميالىق قۇرامى تۋرالى قولجازبالار مۇلدە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. ولار تەك كەزدەيسوق باقىتقا كەنەلۋگە سەنىپ، زاتتاردى ءبىر بىرىنە بايلانىستىرىپ، سول ارقىلى تاجىريبەسىنەن بايقاعانىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىردى. ءبىراق ولاردا تاجىريبە الماسۋ دەگەن اتىمەن جوق-تى. بىلگەن ىلىمدەرىن ءبىر - بىرىنەن قۇپيا ۇستادى.

     وسى كىتاپتان تىس عالىم “فيلوسوفتاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپتار ” ەڭبەگىندە “ەلەمەنت دەگەنىمىز نە؟” دەگەن سۇراققا بىلايشا جاۋاپ بەرەدى: "كۇردەلى سۋبستانسيالاردىڭ باستاۋلارى وت، اۋا، سۋ، جەر سياقتى وسىنداي ەلەمەنتتەردەن پايدا بولادى. كۇردەلى سۋبستانسيالاردىڭ قاراپايىم قۇرامداس بولىكتەرىنە جاتادى ” - دەپ سول ءداۋىردىڭ وزىندە ەلەمەنتتىڭ ناقتى سيپاتتاماسىن بەرگەن ەدى".

     فارابي بۇل ونەردى تالداي كەلە سوڭىنا قاراي پراكتيكالىق ياعني ءوزىنىڭ زەرتحاناسىندا جاساعان تاجىريبەلەرىمەن جازعان تەورياسىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيدى. ول: التىن، كۇمىس باسقا دا وتتا جانبايتىن ءبىراق بالقيتىن مەتالداردىڭ ءبارىنىڭ تەگى ءبىر. سوندىقتان ولاردىڭ ايىرماسى فورماسىندا ەمەس ولاردىڭ ءماندى جانە كەزدەيسوق اكسيدەنسيالارىندا(قاسيەتتەرى). ياعني عالىمنىڭ ايتۋى بويىنشا وتتا جانبايتىن ءبىراق بالقيتىن مەتالداردىڭ تەگى ءبىر بولعانىمەن قاسيەتتەرى ارقىلى ءبىر بىرىنەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل ءفارابيدىڭ الحيمياعا قوسقان ەرەكشە جاڭالىعى دەۋگە بولادى. وسى قاعيدانى اتاقتى روبەرت بويل، دالتون، ن.بەكەتوۆ، م.ۆ.لومونوسوۆ  سەكىلدى عالىمدار فارابيدەن  جەتى عاسىردان كەيىن عانا قايتالاپ جاساپ، بابامىزدىڭ بىلىمدىلىگىنە قايران قالعان.

    قازىرگى كەزدە قازاق عىلىمىنىڭ تاريحىندا اسىرەسە وتاندىق  حيميا وقۋلىقتارىندا فارابي بابامىزدىڭ اداسۋشىلارعا دۇرىس باعىت سىلتەپ حيميا عىلىمى تاريحىندا توڭكەرىس جاساعان وراسان ەڭبەگى ءالى دە بولسا ءوز ورىنىن الا الماي جۇرگەنى ارينە، وكىنىشتى. وكىنىشتىسى سول بۇگىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنان حيميا تۋرالى سۇرار بولساق بىردەن د.ي.مەندەلەيەۆ تۋرالى سايراي جونەلەدى. وسىلايشا ۇلى بابامىزدىڭ ەڭبەگى ۇنەمى تاسادا قالىپ كەلە جاتىر. تەك حيميا ءپانى بويىنشا 8- سىنىپ وقۋلىعىنىڭ ەڭ سوڭعى بەتتەرىنىڭ بىرىندە ءال - ءفارابيدىڭ “حيميا ونەرىنىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى” - دەپ اتالاتىن ەڭبەگىنىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى عانا ايتىلعان. بۇل ارينە بۇگىنگى ۇرپاقتارعا ارتىلار سىن دەپ بىلەمىن.

    ءال-فارابيدىڭ وسى ءبىر تاماشا ەڭبەگىن مەكتەپ وقۋلىقتارىندا، سونىمەن قاتار جوو ارنالعان حيميا كىتاپتارىنىڭ العاشقى بەتتەرىنە جاريالاسا ارتىقتىق ەتپەس ەدى. سەبەبى كىتاپ دەپ ايتىلعانمەن بۇل ەڭبەكتىڭ كولەمى شاعىن ءارى ىقشامدالىپ جازىلعان. شىڭعىسحانداي قان توكپەي-اق، بۇكىل الەمدى مويىنداتقان ۇلى دانىشپاننىڭ ءوز تۋعان جەرىندە ءبىر ەڭبەگىنىڭ ءوزى ەلەنبەي قالۋى بارشا قازاق جۇرتىنا سىن.

رىسبەك رامازان ۇلى،

جازۋشى، «الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ» مۇشەسى