ق ر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى ناۋرىز مەيرامىن جاڭا ۇلگىدە تويلاۋ جونىندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە سۇحبات بەردى. ەلباسىنىڭ: «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي»، – دەگەن ءسوزىن مىسالعا كەلتىرگەن مينيستر وسى باعىتتاعى ىرگەلى ىزدەنىستەرگە توقتالىپ ءوتتى. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى سۇحباتتا ايتىلعان ۇتىمدى ۇسىنىستاردى ىقشامداپ جاريالاپ وتىر.
«ءبىرىنشى. ەڭ اۋەلى ناۋرىز بالدىرعاندارعا ارنالۋى كەرەك. ناۋرىزدا ءبىز بار مەيىرىم-شاپاعاتىمىزدى بالعىن بالاپاندارىمىزعا ارناعانىمىز دۇرىس. جاڭا جىلعا ءسابي نەگە ءۇيىر؟ روجدەستۆو نەسىمەن مىقتى؟ اياز اتا دا، سانتا-كلاۋس تا ەڭ اۋەلى بالانىڭ ءتىلىن تابادى. ءبىر عانا شىرشا سول كۇننىڭ شىرايىن كەلءتىرىپ، جاڭا جىلدىڭ يدەولوگيالىق نىسانىنا اينالىپ كەتتى.
العاشىندا جاڭا جىل قارساڭىندا ۇيگە تەك قاراعاي نەمەسە شىرشا بۇتاعىن ورناتقان. بەرتىن كەلە ءبۇتىن ءبىر اعاشتى ساندەپ قويۋ داستۇرگە اينالعان. العاشقى جاڭاجىلدىق شىرشا فرانسۋزدىق اۋداننىڭ ءبىرى – ەلزاستا ورناتىلعان. بۇل وقيعا، شامامەن، 1600 جىلدارى بولعان ەكەن. ال ەندى سول شىرشانىڭ اينالاسىندا اسىر سالعان ويىن بالاسىنا اياز اتالار سىيلىق سىيلايدى، تارتۋ-تارالعىسىن جاسايدى. وتباسى مۇشەلەرىن، ءۇلكەندەردى دە نازاردان تىس قالدىرىپ كورگەن ەمەس. وسى ءتارىزءدى ءداستۇردىڭ بەرىك ورنىعۋى بۇل مەرەكەلەردى حالىققا بارىنشا جاقىنداتقانى ءمالىم. ءسويتىپ جاڭا جىلدان ءاربىر بالا توسىن جاڭالىقتار كۇتەدى.
سول سەكىلدى ناۋرىزدىڭ ءقادىر-قاسيەتىن جان-جاقتى قامتي وتىرىپ، شىن مانىندە مەرەكە جاساعىمىز كەلسە، ناۋرىزدىڭ ءبىرىنشى ماعىناسى دا، ءسانى مەن سالتاناتى دا بالدىرعاندار بولۋى ءتيىس.
ەكىنشى. ۇلتتىق كيىم. وسىنداي قاسيەتتى كۇندەرى اركىم ءوزىنە جاراساتىنداي، ءسان-سالتاناتىمەن، ماقتانىشپەن كيەتىندەي ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىنە ەرەكشە ءمان بەرسە. ناۋرىز – بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ مەرەكەسى. سوندىقتان بۇل ۇلى مەرەكەگە ءار ۇلتتىڭ وكىلى وزدەرىنە ءتان ءداسءتۇرلى كيىمدەرىن كيسە. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق كيىمىنە كۇللى الەم تامسانا، قىزىعا قارايدى. بارلىعىمىز وسى قاسيەتتى كۇنى، باسقا دا اتاۋلى كۇندەرى ۇلتتىق كيىم كيىپ شىعايىق!
بايقاساڭىز، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقالى بەرى جوعارعى بيلىكتەن ناۋرىز مەرەكەسىندە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ قانا ادەمى شاپان كيىپ، ۇلىس كۇنىندە قالاي ءجۇرۋدىڭ كەرەمەت مادەنيەتتى ۇلگىسىن كورسەتۋدە.
قازاقتىڭ «تانىعان جەردە بوي سىيلى، تانىماعان جەردە تون سىيلى» دەيتىن ماتەلى بار. حالىق اراسىندا بەلگىلى ءبىر توپتار ۇيدە دە، تۇزدە دە، كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا ۇدايى جاقسى كيىنىپ جۇرگەن. ەل اعالارى جاعالى كيىم، تىماق جانە بورىك كيگەن. مەنىڭشە، ءبىز شال، اقساقال، قاراساقال، قارت، قاريا سەكىلءدى اتاۋلاردى كەز كەلگەن جەرگە ءجون-جوسىقسىز قىستىرا بەرمەي، ءوز ارداقتىلارىمىزدى سىيلاپ، ەل اعاسى دەسەك ورىندى بولماي ما؟!
ال ەندى باس كيىمگە كەلسەك، تىماقتىڭ ءتۇرى كوپ قوي. تۇلكى تىماق، ەلتىرى تىماق، سەڭسەڭ تىماق، پۇشپاق تىماق. سىرتىن بەرىك، قىمبات ماتالارمەن تىستايدى. تىماق – قاسيەتتى باس كيىم. ونى ايىرباستاۋعا بولمايدى، وعان اياق تيگىزبەيدى. جاقسى كىسىلەرءدىڭ تىماعى اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە قالىپ وتىرعان. ءبىزدىڭ ەسىمىزدە تىماققا سالۋ دەيتىن سالت بولعان. حالىقتا ادەتتە شالا تۋعان ءسابيدى وسىلاي وسىرەتىن عۇرىپ بار. ونىڭ سەبەبى كۇنىنەن ەرتە تۋعان ءسابي ۇستاۋعا، بەسىككە سالۋعا كەلمەيدى، تىماق جىلى، ءارى بولەۋگە، ۇستاۋعا ىڭعايلى بولادى. بۇل – تىماقتىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن بەينەلەيتىن كورىنىس. ۇلتىمىزدىڭ باس كيىمدەرىنىڭ تاعى ءبىرى – بورىك. بورىكتىڭ سىرتى ماقپال، ءپۇلىش، بارقىت سياقتى قىمبات ماتالاردان تىگىلەدى. ءساندىك ءۇشىن توبەسىنە ۇكى، جيەگىنە مونشاق، شاشاق، ءتۇرلى اسىل تاستار، تۇيمە، وقا، زەر، كۇمىس تاعىلادى.
جاس جىگىتتەر مەن سال-سەرىلەر، اقىندار بورىكتەرىنە ۇكى تاعىپ، زەرلەپ، ورنەكتەپ كيگەن. مىسالى، اقان سەرى، ءبىرجان سال، ۇكىءلى ىبىراي، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بورىكتەرىنىڭ توبەسىنە ۇكى تاعىپ جۇرگەن.
انالارىمىز، قىز-كەلىنشەكتەر بەرگەك، بورىك، جاۋلىق، جەلەك، جىرعا، كيمەشەك، كۇندىك، ورامال، قارقارا، ساۋكەلە، تاقيا، ءشالى كيگەن. سونىڭ ىشىندە ساۋكەلەءنىڭ ورنى بولەك. ساۋكەلە – تەك باس كيىم ەمەس، ول – قازاق حالقىنىڭ بايلىعى مەن ءسان-سالتاناتىنىڭ، مادەنيەتى مەن ونەرىءنىڭ وزىق ۇلگىسى، ونەر تۋىندىسى رەتىندە باعالاناتىن وتە قىمبات ەتنوگرافيالىق مۇلىك. سونىمەن بىرگە ول – قازاقتىڭ قىزدارىنا دەگەن كوزقاراسىنىڭ دا ءبىر بەلگىسى.
مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە، ەكونوميكامىزدىڭ دا قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى. ەل اراسىندا ۇلتتىق كيىمگە دەگەن سۇرانىس پايدا بولادى دا، كاسىپكەرلەر ساپالى ونىمگە كوڭىل بولە باستار ەدى.
ءۇشىنشى. قىزعالداق – ناۋرىزدىڭ اتريبۋتتىق بەلگىسى، ەمبلەماسى رەتىندە بەكىتۋدى قاجەت ەتەدى. گۇلدىڭ ادامعا دەگەن اسەرى وتە مول. سەبەبى گۇلدەن ەرەكشە سۇلۋلىقپەن بىرگە ادام ءنار الادى. گۇل تۇرعان جەردە بيىك سەزىم بار. مەرەكە كۇنى انالارعا، قىز-كەلىنشەكتەرگە گۇل سىيلاۋ كوڭىلدەرگە قۇشتارلىق سىيلايدى.
بۇعان قوسا مەكەمەلەر، كوشەلەر، ساياباقتار قىزعالداقتارمەن، باسقا دا گۇلدەرمەن كومكەرىلىپ، اباتتاندىرىلسا نۇر ۇستىنە نۇر.
ءتورتىنشى. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى – استرونوميالىق كوكتەمءنىڭ تۋۋى. استرونومداردىڭ ءتىلىمەن ايتار بولساق، بۇل كەزدە كۇنءنىڭ ورتالىعى ءوز قوزعالىسى بارىسىندا جەر ەكۆاتورىن كەسىپ وتەدى. عىلىمدا كوكتەم تۋاتىن مەزگىلدى تۇرلىشە شامالاۋ ءادىسى قالىپتاسقان. كۇن قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن ەسەپ بويىنشا ناعىز كوكتەم وسى – كۇن مەن ءتۇننىڭ (21-نەن 22-نە قاراعان ءتۇنى) تەڭەلۋ ءساتى. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا جاپپاي جاڭا كۇندى قارسى الۋ ءداسءتۇءرىن ءتۇلەتكەنىمىز ابزال. باسقا حالىقتارعا قاراعاندا، قازاقستان حالقىنىڭ جاڭا جىل – ناۋرىزدى قارسى الۋى وسى قاسيەتىمەن باسىم.
بەسىنشى. باتىستىق اعايىندار «امال كەلدى – جىل كەلدى!» دەپ، ارقا-جارقا بولىپ، ۇلىس كۇنىن ءبىر كىسىدەي اتاپ وتەدى. ال بۇل ەرەكشە كۇن ۇلت كوشباسشىسى ەل دامۋىنىڭ كەپىلى رەتىندە بەلگىلەپ بەرگەن بىرلىك، تاتۋلىق، وتباسىنى قاستەرلەۋ سياقتى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا قۇرىلعان. ناۋرىز مەيرامىنا الدىن الا ۇلكەن دايىندىقتار جاسالادى. 14 ناۋرىز كۇنى تاڭعى ساعات 6-دان باستاپ جۇرتتىڭ ءبارى ءۇي-ۇيدى جاعالاپ كورىسەدى. «كىم ەرتە تۇرىپ، 40 ۇيگە كىرىپ، كورىسەتىن بولسا، سوعان قىدىر اتا نەسىبەسىن بەرەدى» دەگەن دە ءسوز بار. سول نەسىبەنى الىپ قالۋ ءۇشىن كىشكەنتاي بالدىرعاندار تاڭ اتپاي ەرتە تۇرىپ، ۇي-ۇيگە جۇگىرىپ، ۇلكەن اتا-اجەلەرگە بارىپ كورىسەتىن. ۇلكەن ادامدار «بۇگىن كورىسۋگە ادامدار كەلەدى» دەپ، ءۇيىنىڭ اينالاسىن، ءىشىن تازالاپ، جاڭا كيىمدەر كيىپ، كۇتىپ وتىرادى. سونىمەن بۇل كۇن كورىسۋ كۇنىنە سۇرانىپ-اق تۇر.
التىنشى. ناۋرىز مەيرامىنىڭ رۋحاني-مادەني تاربيەلىك ءمانىن ءىس جۇزىندە ومىرگە ەنگىزۋدى ۇسىنساق ارتىق بولا قويماس. بۇل ماقساتتا ناۋرىزدىڭ 21ء-ى كۇنى سيپاتىن اشاتىنداي ءارى ۇلتتىق تانىم مەن ءداستۇر سالتتى جاڭعىرتاتىنداي
— وتباسى كۇنى
— قايىرىمدىلىق جاساۋ كۇنى
— اق داستارقان كۇنى
— تال ەگۋ كۇنى دەپ مازمۇن بەرە وتىرىپ، رۋحاني ءىس-شارالاردى نەگە قالىپتاستىرماسقا؟
ماسەلەن، وتباسى كۇنى اتا-بابا رۋحىنا تاعزىم ەتە وتىرىپ، ءۇي ءىشى تۇگەل تۋعاندارىمەن كەزدەسكەنى دۇرىس. ءداستۇردىڭ وزىعى بار. كورەي حالقى جىلدىڭ ءبىر كۇنىن تەك وتباسى-وشاق قاسىندا وتكىزۋ ءۇشىن، وتباسى مۇشەلەرى اتا-اناسىنا سالەم بەرە بارىپ، بىر-بىرىنە قۋانىش سىيلايدى ەكەن. قايىرىمدىلىق جاساۋ كۇنى استا-توك ىسىراپشىلدىققا ەمەس، بالالار جانە قارتتار ۇيلەرىنە سىي-سياپات جاساۋمەن ەرەكشەلەنسە. ال اق داستارقان كۇنى – ۇلتتىق تاعامدار كۇنى دەسە دە بولعانداي. باۋىرساق، تابا نان، سالما، مايشەلپەك، قاتتاما، تالقان، بيداي كوجە، تارى، جەنت، مايسوك، بوكپە ت.ب. تاعامداردىڭ ىڭعايلى قاپتامامەن شىعارۋ وندىرىسىنە دەن قويساق قۇبا-قۇپ بولار ەدى.ناۋرىزدا سونىمەن قاتار جاپپاي تازالىق شارالارىن وتكىزۋ كەرەك. «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك!» دەگەندەي، 21 ناۋرىز بارشامىز، اسىرەسە بالالارىمىزدان باستاپ، تال ەگىپ، كوشەت وتىرعىزۋمەن اينالىسساق. بۇل كۇن تامىلجىعان تابيعاتتىڭ قايتا وياناتىن تۇسى. تەك قانا ءوز ءۇيىمىزدى ەمەس، سونىمەن قاتار اۋىلداعى اۋلامىز بەن قالا كوشەلەرىنىڭ تازالىعىنا دا قاراۋىمىز قاجەت. اينالا تابيعاتتى اسەم ەتە تۇسەتىن دە وسى جايقالعان اعاشتار مەن گۇلدەر ەمەس پە؟ ءارى بالدىرعاندارىمىزدى ەڭبەككە باۋلۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى بولار ەدى.
جەتىنشى. ءدال وسى «ناۋرىز مەيرامى» كۇندەرى اياسىندا ەلىءمىزدىڭ ىسكەر ازاماتتارى، مەسەناتتار، قوعامدىق ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر بالالار ۇيلەرىنە، تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا جانە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قورعالماعان توپتارىنا جاردەم جاساپ، قايىرىمدىلىق شارالارىنا كوڭىل بولگەنى ءجون. اس ءمازىرىن ءاز-ناۋرىزعا بەيىمدەپ، كاسىپكەرلەر ناۋرىز كوجە، باۋىرساعىن الدىمەن سول ادامدارعا تەگىن تاراتسا. بۇل يگى ىستە قازاقستاننىڭ بەلسەندى جاستارىن، ۆولونتەرلاردى ناۋرىزدىڭ جاڭا تۇرپاتتا تويلانۋىنا جۇمىلدىرساق، ءجۇرەگىمىزگە جاقىن مەرەكەنىڭ ءمانى مەن ءسانى ارتا تۇسەدى. كەرەك دەسەڭىز، ناۋرىزدىڭ رۋحاني ءمارتەبەسى ءۇشىن، جىل سايىن قىس ايلارىندا ءداستۇرلى بەرىلەتىن ادەبيەت پەن ونەر سالاسى قايراتكەرلەرىنە ارنالعان سىيلىقتاردىڭ تابىس ەتۋ مەرزىمىن دە ناۋرىز مەيرامىنا اۋىستىرعان ابزال.
سەگىزىنشى. قىدىر بابا (قىزىر) بار جاقسىلىقتىڭ، مولشىلىق پەن بەرەكەنىڭ يەسى، ءۇمىتتءىڭ شىراعىن جاعاتىن كيە. «قىرىقتىڭ ءبىرى – قىدىر» ءسوزىنىڭ استارىنان وسىنداي تۇسىنىكتەن تۋىنداعان فاكتوردى كورەمىز. قىدىر بابا كوپشىلىكتىڭ الدىندا قاشانعا دەيىن باتا بەرىپ، «ۇلكەن» كىسىلەردىڭ سوڭىندا ءجۇرۋى ءتيىس؟
قيالدى ۇشتاي تۇسەتىن ءمۇمكىندىكتەردى پايدالانايىق. ەندەشە، قىدىر بابانى ناۋرىز مەيرامىن وتكىزۋ بارىسىندا ۇتىمدى پايدالانعان ابزال. ۋاقىتىنىڭ دەنىن بالالارمەن ءوتكىزءسىن. تاقپاق ايتقىزسىن، ولەڭ وقىتسىن، ءان تىڭداسىن، ونەرىن كورءسىن! سوندىقتان قىدىر اتانىڭ مەيىرىمى الدىمەن بالدىرعانداردىڭ كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيىمەن ۇشتاسقانى كەرەك»، - دەدى مينيستر ءوز سۇحباتىندا.
بۇعان قوسا، ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى ناۋرىز مەيرامى كەزىندە مادەني جانە سپورتتىق ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىنە دە باسا نازار اۋداردى. ۇلتتىق ويىنداردى دارىپتەپ، جىل سايىن رەسپۋبليكالىق «ناۋرىز سپارتاكياداسىن» وتكىزۋدى ۇسىندى. ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ بارىسىندا وتكىزىلىپ جاتقان شارالاردىڭ تانىمدىق ءھام مازمۇندىق جاعىنا ءمان بەرۋى ءتيىس.
«بولاشاققا باعدار جاساپ، ۇلكەن سەرپىلىس جاساعان ەلىمىزگە ءقازىر دۇنيەجۇزى تامسانىپ، ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ وتىر. ەندەشە، يگىلىككە بەتتەگەن كەز كەلگەن جاڭا باستامانى ەرەكشە ىقىلاسپەن اتقارىپ، جاڭعىرعان رۋحتىڭ جارشىسى بولۋعا ۇمتىلايىق»، - دەپ قورىتىندىلادى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى سۇحباتىن.
