قازاق قاراشاڭىراق دەپ اتاسى مەن اناسىنىڭ ولە-ولگەنشە قاستارىندا بولىپ قىزمەت جاساعان، ايتقاندارىن ەكى ەتپەي، بارلىق جاعدايلارىن جاساپ، "جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك" بولعان، سولاردىڭ اتا سالتىن، ءداستۇرىن، ءدىلىن، ءدىنىن، ءتىلىن ت.ت. بارلىق شەجىرە-تاريحىن ساناسىنا توقىعان، باقيلىق بولاردا جانىندا بولىپ، «اق جۋىپ، ارۋلاپ جەرلەۋدىڭ» بارلىق قىزمەتىن مويىنىمەن كوتەرەتىن سول اتا مەن اكەنىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان كەنجە ۇلدى ايتادى.

        قاراشاڭىراق ۇلى، نەگىزگى، كيەلى، بايىرعى، مۇراگەر، كارى شاڭىراق، ۇلكەن شاڭىراق، باس شاڭىراق دەگەن ۇعىمداردى تۇگەل قامتيدى. مىسالى، ءبىر اكەنىڭ ءۇش ۇلى بار دەلىك. كۇندەردىڭ كۇنىندە الدىڭعى ەكى ۇلدى ۇيلەندىرىپ، ەنشىلەرىن ءبولىپ بەرىپ، بولەك وتاۋ شىعارادى. ال، ءۇشىنشى كەنجە ۇل جوعارىدا ايتقانىمداي، اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا قالىپ، اتا مەن اكەدەن قالعان باس شاڭىراققا يە بولادى. اتا مەن اكە شاڭىراعىنىڭ مۇراگەرى بولعاندىقتان كەنجە ۇلدىڭ جاسى كىشى بولسا دا، جولى ۇلكەن بولادى. سول شاڭىراقتان ەنشى الىپ، وتاۋ تىگىپ بولەك شىققان ۇل-قىزدارى سالەم بەرىپ، توركىندەپ، امال ايىندا كورىسىپ، اتا-انالارىنىڭ شاڭىراعىنا كەلەتىن بولعان. اتا-انالارى قايتىس بولعاننان كەيىندە، كەنجە ۇلدى اتامنىڭ شاڭىراعى دەپ ءقادىر تۇتىپ، كيەلى دەپ ساناعان.

        قapa شaڭىpaق – ۇلكەن، قaءدىpءلى، قacتەpءلى، قacيەتتى. قapa شaڭىpaق – ەل قaءدىpلەيتىن نە اكەنىڭ، نە aتaنىڭ، نە بaبaنىڭ ءداcءتۇp بويىنشa كەنجەنىڭ ەنشىcىنە تيگەن ۇلكەن ءۇيى. (تولىعىراق: https://massaget.kz/mangilik_el/tup_tamyir/asyil_soz/34475).

          «شاڭىراق - كيىز ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى بولىگى. ونىڭ ءپىشىنى كۇمبەز تارىزدەس، شاڭىراق ۋىقتاردىڭ ۇشتارىن بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇرادى. كيىز ءۇيدىڭ ۇستىندەگى دوڭگەلەك شەڭبەر وسىلاي اتالاتىنى بەلگىلى. «ورتادا تەمىر پەش، تۇرباسى شاڭىراقتان اسىپ شىعىپ جاتىر» (ع. سلانوۆ، زامانا.)

          قازاق حالقى “شاڭىراق” دەگەن سوزگە كوپتەگەن ۇعىمداردى سىيعىزادى. مىسالى “پالەنشەكەمنiڭ ۇرپاعى پالەن شاڭىراققا جەتiپتi” دەپ، بiر اۋىلدىڭ، نە بiر رۋدىڭ ەسiمiن جوبالاپ وتىراتىن بولعان. شاڭىراق كيiز ءۇيدiڭ كۇمبەزدiك، جارتىشارلىق ۇلتتىق، كوركەمدىك قاسيەتiن ساقتاپ تۇرادى. ۇيگە جارىق ءتۇسiرiپ، ۇيگە جاعىلعان وت ءتۇتiنiن اۋاعا شىعۋىن قامتاماسىز ەتەدi. جالپى “قارا شاڭىراق” اتاۋى سول كيiز ۇيگە دەگەن ەجەلگiلiك، ەسكiلiك كوز قاراس تۋدىرۋىمەن قاتار، قاسيەتتiلiك كۇش-قۋات تا بەرە الاتىن ءسوز. ول ءسوز سول ءۇي يەلەرiنiڭ تامىرلارىنىڭ تەرەڭ، رۋ باسى بابالار تاريحىمەن استاسىپ جاتقاندىعىنىڭ جانە ولاردىڭ اتا ءداستۇرiن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ادامدار ەكەنiنiڭ بەلگiسi، دالەلi سەكiلدi بولىپ تۇرادى. “قارا شاڭىرىق” اتاۋى بار ءۇي سول رۋدىڭ جانە سول رۋمەن قارىم-قاتىناستاعى باسقالاردىڭ دا قۇرمەت تۇتارى، تاعزىم ەتەرi بولىپ سانالادى. قارا شاڭىراق يەسi كوپ جاعدايدا اتى اتالىپ، ماراپاتتالىپ جاتادى. شەتتە جۇرگەن، قونىسى باسقا سول قارا شاڭىراق ۇرپاقتارى مەن جەك-جاتتارى قارا شاڭىراققا سالەم بەرە كەلiپ، ارنايى سىباعالار اكەلەدi. جاسى ۇلكەندەرi ەنشiلەرiن الىپ بولەك ءۇي بولىپ كەتكەندە اكەنiڭ كەنجەسi (سۇتكەنجەسi) اكە قولىندا قاراشاڭىراق يەسi بوپ قالادى. اتا-انانى كۇتiپ-باعۋ كەنجە بالانىڭ مiندەتi. بۇل ءۇي ەنشi الىپ كەتكەندەرگە ۇلكەن ءۇي بوپ ەسەتەلەدi. (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

        تۇسىنىكتەمە: شاڭىراق - ورتاسىندا «كىرەس» تاڭباسى بار دوڭگەلەك شەڭبەر ەجەلگى گۇندەردىڭ (حۋنداردىڭ) باس تاڭباسى. كارى ماڭعىستاۋدا فورماسى شاڭىراقتان اۋمايتىن ديامەترى ون مەترلىك وسىنداي الىپ تاڭبا بەينەسىندەگى ۇلۋتاستان قالانعان قۇرىلىستار بىرنەشە جەردە كۇنى بۇگىندە دە بار. كىرەس تاڭباسى ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. 

        بۇل قازاق اتامىمىزدىڭ قاراپايىم عانا وتباسىلىق قاعيداسى. اقيقاتىندا، قازاقتىڭ ۇلتتىق (مەملەكەتتىك) قۇرىلىم قاعيداسىنىڭ دا نەگىزى وسى. ءبىز مۇنى ادايدىڭ قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە جۇيەسىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرعانىنان دا، ادايلاردىڭ اس-ساداقالارىندا اعا بالاسى دەپ، وزگە رۋلاردىڭ وكىلدەرىنە «اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەپ» ارنايى شاپان جاباتىندارىنان دا  ايقىن كورەمىز.

        قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسى بويىنشا دا قارت قازاقتىڭ ءۇش ۇلى بار. ۇلكەنى ۇلى ءجۇز – اعارىس جانە العاشقى ەنشى الىپ، وتاۋ تىگىپ، بولەك شىققان ءۇيسىڭ دەپ، اتى ايتىپ تۇرعانداي «ءۇيسىن» تايپاسىنىڭ ماڭىنا توپتاسقان. ورتانشىسى ورتا ءجۇز – جانارىس، ولار ارعىن تايپاسىنىڭ، كەنجەسى كىشى ءجۇز – بەگارىس، الشىنداردىڭ ماڭىنا توپتاسقان.

        وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇرىلىمى، قازاقتىڭ وتباسىلىق قۇرىلىمىنىڭ ۇلكەيتىلگەن ماكەتى.

        اتامىز قازاقتىڭ «تەكتىدەن تەكتى تۋار»، «جاقسى دا، جامان دا تەگىنە تارتادى»، «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن»، “تەگىن بىلمەگەن تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز”، “جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر، جەتى اتاسىن بىلمەگەن قۇلاعى مەن جاعىن جەر” دەگەن سياقتى كوپتەگەن ماقالدارى جانە مۇحامبەت (ع.ا.س.) پايعامبارىمىزدىڭ «ءوزىڭنىڭ شىققان تەگىڭدى ءبىل، بۇل – تۋىستاردىڭ اراسىن جاقىنداستىرا تۇسەدى» دەگەن ءحاديسى بار. بۇل ماقالدار مەن پايعامبار وسيەتىنىڭ بىزگە ايتىپ تۇرعانى، ءبىرىنشى تەگىڭدى ءبىل دەيدى. ال، تەك دەگەنىمىز بۇدان سان عاسىرلار بۇرىن عۇمىر كەشكەن ارعى اتا-بابالارىمىز. ال، جەتى اتا وزىڭنەن باستاپ ساناعانداعى تىكەلەي جەتى اتاڭ. مۇنى ءاربىر قازاق بالاسى جاتقا ءبىلىپ ءارقاشاندا دۇعاسىن جولداپ وتىرۋلارى كەرەك. وزدەرىڭىز ويلاپ قاراڭىزدار، سىزدەر دە، مەن دە بۇدان 70 000 جىل (شەجىرەلەردە سولاي جازىلعان) بۇرىنعى سوناۋ ءتۇپ اتامىز ادام اتا مەن اۋا انادان بەرى ءۇزىلىپ قالماي جالعاسىپ كەلەمىز. ءۇزىلىپ قالساق، سىزدەر دە، مەن دە بۇل دۇنيەگە كەلىپ، سىزدەرمەن بۇلايشا سۇحباتتاسىپ وتىرماعان بولار ەدىك. سوندىقتان تىكەلەي جەتى اتا رۋ ىشىنە كىرمەيدى، ول بولەك اتالادى. ال رۋ اتى سول سان مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى اتالارىمىزدىڭ ىشىندەگى ەلىنە جاساعان جاقسىلىعى، دانالىعى، باتىرلىعى، اۋليەلىگى ت.ت. سياقتى ۇرپاعىنا ۇلگى بولىپ، رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىمىز. ول اتالارىمىزدىڭ ءارقايسىسىنىڭ ارالارى سان عاسىرلارعا كەتۋى مۇمكىن. ول سول سوڭعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىمىزدان كەيىنگى، ەلىنە جاساعان جاقسىلىعىمەن تاعى دا ۇرپاعى ماقتانىپ، رۋ اتىن تاعى دا يەمدەنگەن اتامىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى. بۇلاي بولعان جاعدايدا سوڭعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتامىز، سوڭعى اتامىزدىڭ سوڭىنا تىركەلىپ ايتىلادى. ارتى وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. قازاقتا رۋ اتىن يەمدەنۋدەن ارتىق اتاق، ماداق، ابىروي، دارەجە جوق. ونى قازىرگى «حالىق باتىرى» اتاعىمەن عانا شامالى سالىستىرۋعا بولار. ءبىراق، بۇل اتاق ادامنىڭ وزىمەن بىرگە كەلىپ، وزىمەن بىرگە كەتەدى. ال رۋ اتىن يەمدەنگەن اتامىزدىڭ اتى ۇرپاقتارى ءۇشىن ماڭگى جاسايدى. ول ەسىم سول اتانىڭ ۇرپاعى جازاتايىم (ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن) تۇگەل جوق بولىپ كەتپەسە، ماڭگى ولمەيدى. اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە جاساۋ جۇيەسى وسىلاي وقىلادى.

        تۇسىنىكتەمە: اتالارىمىز اسىل ۇلدارىنا رۋ اتىن ەنشىلەۋمەن قاتار ولاردى ۇرانعا دا شىعارىپ وتىرعان. مىسالى، قازاق حالقى ەڭ العاش رەت الاش باتىردى بۇكىل قازاق بولىپ ۇرانعا شىعارعان. قازاق حالقىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن «الاش ۇراندى قازاقپىز» دەيتىندەرى وسىدان. ءبىز بۇل قاعيدادان كەيبىرەۋلەر جازىپ جۇرگەندەي قازاق الاشتىڭ بالاسى ەمەس، كەرىسىنشە الاش قازاقتىڭ بالاسى ەكەنىن كورەمىز.

        رۋلىق جۇيەدە ەش جالعاندىق بولمايدى. سەبەبى، رۋلىق شەجىرەنى جازاتىن ءبىر ادام ەمەس، جازاتىندار سول رۋ اتىن يەمدەنگەن اتامىزدىڭ بۇكىل ۇرپاقتارى جانە سولاردىڭ بۇكىل زامانداستارى. ال، تاريح ءبىر اداممەن جازىلادى. سوندىقتان كەي جاعدايدا تاريحتان شىندىق ىزدەۋ، قاراڭعى بولمەدەن قارا مىسىقتى ىزدەگەنمەن بىردەي بولادى.

        قازاقتىڭ «رۋىڭ كىم؟» دەگەنى، ول سەنىڭ ەل تانيتىن اتاڭىز كىم دەگەنى. قىسقاسى، رۋىمىزدىڭ اتى، ومىردەن وتكەن كوپتەگەن اتالارىمىزدىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمال اتامىزدىڭ اتى.

        قازاقتىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا، بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قاراشاڭىراعى قازاقتا، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى كىشى جۇز-بەكارىس-الشىندا، الشىننىڭ قاراشاڭىراعى-ون ەكى اتا بايۇلدارىندا، بايۇلدارىنىڭ قاراشاڭىراعى-ادايدا، ادايدىڭ قاراشاڭىراعى-مۇڭالدا. سوندىقتان ولار «مۇڭال وشاق» دەپ اتالعان.  بۇل ۇلگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.

        تۇسىنىكتەمە: الەم بيلەۋشىسى ايگىلى شىڭعىس قاعان شىققان رۋدىڭ اتى وسى مۇڭال. سارىرقاداعى تاۋعا شىڭعىس تاۋى، وسى تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىن مۇڭال شىڭى جانە شىڭعىس حان قۇرعان قاعاناتتىڭ استاناسى قارا-قورىم (قۇرىم)  دەپ اتالۋ سەبەبى وسى. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە شىڭعىس حان قۇرعان قاعاناتتىڭ تاڭباسى ءتىل («التان توبىش» دەگەن كىتاپتا ونى «قاس بي تاڭبا» دەپ اتاعان، بۇگىنگى كاسپيي تەڭىزى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى) ۇرانى الاش، اقشاسى تەڭگە بولىپ، وندا «قازاق» دەگەن جازبا بولعانىن قوسىپ قويساڭىز مۇلدەم جاڭىلىسپايسىز.

        بۇل جۇيەنىڭ قازاقتىڭ قاراپايىم وتباسىندا قانداي بولۋعا ءتيىس ەكەندىگىن «ۇركەر» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى س.قاجىكەننىڭ «كەنجە ۇل-قاراشاڭىراق يەسى» اتتى ماقالىنان تابامىز:

        «اتا-اجەسىمەن، اكە-شەشەنى اسىراۋ، قارتايعان شاعىندا باعىپ-قاعىپ، قامقور بولۋ وسى كەنجە ۇلدىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى. اكەسى بار كەزىندە نەمەسە ول قايتىس بولعاننان كەيىن دە وسى ءۇي، ياعني «قاراشاڭىراق» بي، باتىر، اۋليە ت.ب. سىيلى كىسىلەردىڭ تۇسەتىن ءۇيى بولسا، سول اۋىلدىڭ ادامدارى الىس ساپارعا اتتانار الدىندا نەمەسە الىستان ادام كەلسە، سول ۇيدەن ىرىم قىلىپ ءدام تاتادى. اتاقتى ادامداردىڭ قاراشاڭىراعىن بىرنەشە ءجۇز جىل وتسە دە ەل-جۇرت ەسىنەن شىعارماي ايتىپ، ونى تاربيە مەكتەبى رەتىندە پايدالانعان، ۇلگى قىلعان. مىسالى، ابىلاي حاننىڭ قاراشاڭىراعى ۋالىگە، ودان شىڭعىسقا قالعان. اتاقتى شاقشاق جانىبەكتىڭ قاراشاڭىراعى كەنجە ۇلى توقتامىسقا، ودان كەيىن باتىردىڭ ونىنشى ۇرپاعى مىڭباي ۇلى عازيزگە قالعان.

        بۇگىندە وسى ءداستۇر قانداي دەڭگەيدە؟ بۇگىنگى كەنجە بالا ءوز ۇياسىنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرىپ، ىرگەسىن بەرىك ۇستاي الۋدا ما؟

        كەنجە ۇل – قاراشاڭىراق يەسى. جاڭادان وتباسىن قۇرىپ، ومىرگە قول ۇستاسىپ بىرگە اتتانعان جاستارعا «شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن!» دەپ باتا بەرەدى. بۇل – قۇرعان وتباسىنىڭ تۇعىرى بەرىك، مارتەبەسى جوعارى بولسىن دەگەن ءسوز. قازاق شاڭىراعىندا اۋەلى اكە، سوسىن انا وسى وتباسىنىڭ ۇستازى بولماق. اتا-اناسى وتباسىندا يماندىلىققا تاربيەلەسە، ول بالا ءتىل العىش، ادال، ۇلكەن-كىشىگە قامقور بولىپ وسەدى. ادامگەرشىلىك قاسيەت وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرىن-بىرى سىيلاۋىنان، قادىرلەۋىنەن كورىنىس تابادى.

         قازاق تانىمىندا وتاۋ بولىپ، ءۇي تىگۋدى «شاڭىراق كوتەرۋ» دەيمىز. بارشامىزعا بەلگىلى «شاڭىراق» ءسوزى «ءۇي، وتباسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. حالقىمىزدىڭ ۇعىمىندا شاڭىراققا يە بولۋ كەز كەلگەنگە بۇيىرماس باقىت. اتا-اناسىنىڭ اق باتاسىن الىپ، سول شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ تۇتەتۋگە بار ىقىلاسىمەن تىرىسادى.

         قاشاندا كەنجە ۇل ەرەكشە مەيىرىممەن وسەدى. سەبەبى بالا كۇنىنەن «شاڭىراقتىڭ يەسىسىڭ» دەگەن ۇعىمدى قۇلاعىنا قۇيىپ وسىرەدى. سوندىقتان دا اتادان قالعان ۇيانىڭ جىلىلىعىن جانە وتباسىنىڭ ىنتىماعىن ساقتاۋعا مۇددەلى ەكەنىن بىرتە-بىرتە سەزىنىپ ەرجەتەدى.

         ءاربىر اتا-انا ءار بالاسىن سانالى بولسا ەكەن دەپ تىلەيدى. ونىڭ ىشىندە كەنجە بالاعا ەرەكشە ىقىلاسپەن قارايدى. ولاي بولسا وتباسىنىڭ ىرگەسىنىڭ بەرىك بولۋى تىكەلەي كەنجە بالاعا بايلانىستى. قاراشاڭىراق دەگەنىمىز – اتا-انانىڭ ءۇيى. ادەتتە، قاراشاڭىراققا وتباسىنىڭ بالالارى، تۋىستارى جينالادى. كەنجە بالانىڭ ۇلكەن باۋىرلارى قامقورلىقپەن قارايدى. كەنجە كەلىننىڭ دە اتقارار مىندەتى زور. شاڭىراق پەن ونداعى ءاربىر قۇندىلىق كەنجە بالانىڭ ارقاسىندا ساقتالىپ، اتا-اناعا دەگەن قۇرمەت سەزىمىن جىلدار بويى جالعاستىرا بەرەدى.

          بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا تۇرمىس كەشۋ، زاماننىڭ تولقىنىنا جاۋاپ بەرۋ كىمگە بولسا دا وڭاي سوقپاسى انىق. دەسەك تە، اتا-اناعا دەگەن قۇرمەت، شاڭىراققا دەگەن ماحاببات الماعايىپ زاماننىڭ كۇن كەشۋىمەن ولشەنبەسە كەرەك. ەشبىر ءزاۋلىم سارايدىڭ ءوزى شاڭىراقتى الماستىرا المايدى، بيلىگى زور تۇلعا ەشقاشاندا تۋىس بولماق ەمەس. تۋىستى قىزمەتكە ايىرباستاپ، شاڭىراقتىڭ قاسيەتىن ەش جەردەن ساتىپ الا المايسىز. كەنجە ۇلعا جۇكتەلەر مىندەتتىڭ سالماعى سوندىقتان دا اۋىر.

         قاراشاڭىراق – ۇرپاقتار وربىگەن قۋاتتى ۇيا سانالادى. كەڭ ماعىنادا بۇكىل ۇلت تۇتاس ىرگە جايعان جەر دە قاراشاڭىراق. سوندىقتان قازاق بالاسى اتاسى كوتەرگەن قاراشاڭىراقتى ايالاي قاستەرلەپ، ونىڭ قاسيەتىن ءوزىنىڭ ار-نامىسىنداي سەزىنەدى.

         قاشاندا اكە-شەشە وتىرعان ءۇي اياۋلى، ارداقتى، ىستىق. ۇرپاقتار سوعان باس يەدى. ونى قۇتتى ورىنعا تەڭەيدى. «ورداعا كەرەك – وتاۋعا دا كەرەك» دەگەن اتالار وسيەتى نەگىزىندە ءار ۇرپاق ءوزىنىڭ شاڭىراعىن اتا-سالتى بويىنشا جوعارى كوتەرۋگە جانە ءوزى ابىرويلى، پاراساتتى بولۋعا تىرىسادى. ءوزىنىڭ دە ۇرپاعىن ءوسىرىپ، وركەنىن جايدىرۋدى مۇرات تۇتادى. سوندىقتان قاراشاڭىراق – قازاق ارمانىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنىڭ ءبىر شوقتىعى.

        ادەتتە جاقسىلىقتىڭ ءبارى وتباسىنان باستالادى. وتباسى جۇرتتى جاقىنداستىرۋشى، ۇرپاق پەن ۇرپاقتى تابىستىرۋشى. ۇرپاق ارالىق تۇتاستىقتىڭ وتىن جاعۋشى ەرەكشە ۇيا. سوندىقتان دا وتباسى بارشا ادامزاتقا ەڭ جاقىن، ەڭ قاسيەتتى ۇعىم. ءتالىم مەن تاربيەنىڭ، ۇلگى مەن ونەگەنىڭ، مەيىرىمدىلىك پەن ادامگەرشىلىك ۇياسىندا ادام بالاسىنىڭ ومىرگە كەلگەننەن كەيىنگى بار تىرشىلىگى وتەدى.

        شاريعاتتا «بالالار – اتا-انالار قولىنا بەرىلگەن اياۋلى امانات» دەلىنگەن.

        ءار حالىقتىڭ بالا تاربيەسىندەگى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى مادەني قۇندىلىقتارى قالىپتاسادى. اتا-بابامىز ۇل بالانى ەرتەڭگى ابىرويلى اكە، ءقادىرلى وتاعاسى، ەلدى قورعايتىن ەر، باتىر، بي، اقىن، ۇلتتىڭ نامىستى ازاماتى رەتىندە ادىلدىككە، قايسارلىققا، كەشىرىمدى بولۋىنا، ونەرگە، بىلىمگە، ءسالت-داستۇرىمىزدى ساقتاۋعا تاربيەلەگەن. ۇل بالا – قازاقتا شاڭىراق يەسى، ەر-ازامات – اتا-انانىڭ وتىن تۇتاتۋشى بولىپ سانالادى. قازاق وتباسىنىڭ ەرەكشەلىگى جاسى كىشىسىنىڭ ۇلكەنىنە «سەن» دەپ سويلەمەۋى، الدىن كەسىپ وتپەۋى، ۇلكەن تۇرىپ كىشىنىڭ، اكە تۇرىپ ۇلدىڭ، شەشە تۇرىپ قىزدىڭ ورىنسىز سويلەمەۋىندە. قازاق وتباسىنداعى ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ ادەتى جاۋاپكەرشىلىك، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن تۋعىزعان. دۇرىس باعىتقا باعدارلاۋ كوپ جاعدايدا ابىرويلى اكەگە، ۇلگىلى وتاعاسىنا، ءقادىرلى اعالارىنا بايلانىستى. سوندىقتان دا شاڭىراققا يە بولۋدىڭ ءوزى – شەكسىز ابىروي.

         ءتۇتىنى بولەكتىڭ  تاربيەسى بولەك. سوڭعى كەزدە قاسيەتتى «قاراشاڭىراق» دەگەن سوزگە ءسال دە بولسا سىزات تۇسكەندەي مە، قالاي؟ ويتكەنى بۇرىنىراقتا اۋىل ۇلتتىڭ التىن بەسىگى سانالىپ، قالانى اسىراسا، قازىرگى كۇنى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردەن حالىق ۇدەرە قالاعا كوشۋدە. ءبىر كەزدەرى ۇل-قىزى دۇنيەگە كەلگەن، وسىپ-ونگەن كيەلى قۇت مەكەندى تاستاپ كەتۋشىلەردىڭ قاتارى كوبەيۋدە». (http://mazhab.kz/kk/maqalalar/otbasy/kenje-ul-qarashanyraq-iesi-2718/).

        ەندى شاڭىراقتىڭ الدىندا تۇرعان قارا ءسوزىنىڭ ەتنوگەنەزيسىنە كەلسەك، قارانىڭ ءسوز ءتۇبىرى ار، ارى قاراي قا، قار، را، ارا، قارا بولىپ شىعادى.

        ار (ار-يمان) – ءاربىر ادام بالاسىنىڭ قورعاۋعا ءتيىستى ارى (ار-يمانى، اتامەكەن تۋعان جەرى، وتباسى جانە وتانى). مىنە وسىلاردى قورعاۋعا ءتيىسپىن دەگەن سەنىمىڭ، ياعني يمانىڭ بولسا ارىڭنىڭ بولعانى، بولماسا ارسىزسىڭ. ەجەلدە ارسىزدار ادام قاتارىنا سانالماعان، قازىردە دە سانالمايدى. اتام قازاقتىڭ كەيبىر جەتەسىزدەرگە رەنجىگەندە  «ءوي، ارسىز!» دەپ ۇرىساتىنى وسىدان. ەجەلگى قازاقتاردىڭ كەزىندە تۇگەلدەي، بەسقالا قازاقتارىنىڭ كۇنى بۇگىندە دە «ارما! (ارىڭ بار ما؟)» دەپ امانداساتىنى، سالەم الۋشىنىڭ «بار بول (ارىڭ بار بولعاي!)» دەپ جاۋاپ قايتاراتىنى وسىدان. 

       وسىلاي امانداسۋ سالتى «الپامىس باتىر» جىرىندا، الپامىس باتىردىڭ كەزدەسكەندەرگە بىرنەشە رەت «ارما!» دەپ، دەپ امانداسقانى سۋرەتتەلەدى.

        قا – ءسوز باسىندا تۇر. وسى بۋىننان قار، قارا، قارقارا، قازاق، قارت قازاق، قاريا، قازاقتىڭ قارا بالاسى دەگەن سوزدەر بار.

        قار –  قار مەن اق سينونيم. اپپاق قاردى - اقشا قار دەيتىنىمىز وسىدان. ادەمى قارتايسا قاريا، كەرىسىنشە بولسا شال (شالا، شالاپاي، شالاجانسار، شالشىق) دەيتىنىمىز وسىدان.

        را – كۇن قۇدايى، حاكىم ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەيتىنى وسى. راس – شىندىق، ياعني اقيقات.

        ارا – اق پەن قارانىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ تۇر. ارالاسساڭ – قايتا قوسىپ تۇر. ءسوز تۇسىنبەي، اق پەن قارانى اجىراتۋعا دارمەنىڭ جەتپەسە ارا بولىپ شاعىپ تۇر. قارانىڭ اققا قاراما-قارسى ماعىنادا قولدانىلاتىنى وسىدان.

        «قاراشاڭىراق» دەگەنىمىزدەگى ءسوز باسىندا تۇرعان قارا ءسوزىنىڭ تولىق ماعىناسى وسى.

         جوعارىدا كورسەتىلگەندەردەن شىعاتىن قورىتىندى: قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قاراشاڭىراعى قازاقتا، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى كىشى جۇز-بەكارىس-الشىندا، الشىننىڭ قاراشاڭىراعى-ون ەكى اتا بايۇلىندا، باي ۇلىنىڭ قاراشاڭىراعى-ادايدا، ادايدىڭ قاراشاڭىراعى-مۇڭالدا. ال، قازاق وتباسىلارىنىڭ قاراشاڭىراعى كەنجە ۇلدا.

        قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم