قايداروۆ  سالعان  كۇرە جول

        قازاق مۋلتيپليكاسيا ونەرىنىڭ تۇساۋ­كەسەر ءمۋلتفيلمى − ەرتەگى نەگىزىندە ءتۇ­سىرىلگەن، 1967 جىلى جارىققا شىققان «قار­­لىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟» ءمۋلتفيلمى. سە­ءنارييدىڭ اۆتورى، رەجيس­سەرى جانە سۋرەت­ءشىسى −امەن قايداروۆ. فيلم 1968 ج. لەنينگرادتا وتكەن بۇكىلوداقتىق فەستي­ۆالدە ەكىن­ءشى جۇلدەگە يە بولىپ، الەم ەلدەرىنىڭ ەكران­دارىندا كورسەتىلدى. 1975 ج. نيۋ-يوركتە وتكەن مۋلتيپليكاسيالىق فيلم­دەر­ءدىڭ 1- حالىقارالىق فەستيۆالىندە «قولا پراك­سينوسكوپ” جۇلدەسىن يەلەندى. قايداروۆ تۇسىرگەن: «اقساق قۇلان»، «قۇيىرشىق»، «قو­جاناسىر – قۇرىلىسشى» اتتى فيلمدەر قازاق مۋل­تيپليكاسياسىنىڭ جەتىستىكتەرى بولدى. 1970 ج. قازاق مۋلتيپليكاسياسى ورتا ازياداعى جەتەكشى ورىنعا شىقتى. وسى كەزەڭدە قازاق مۋلتيپليكاتورلارى تۇسىرگەن گرافيكالىق جانە قۋىرشاق فيلمدەردىڭ سانى جۇزدەن استى. رەجيسسەر-سۋرەتشىلەر: ج.دانەنوۆ پەن ۇ.قىستاۋوۆتىڭ «الپامىس باتىر»، «ايداھار ارالى»، ە.ءابدىراحمانوۆتىڭ «تاپقىشتار»، «بوزتورعاي»، ب.وماروۆتىڭ «ءۇش شەبەر»، «قاڭباق شال»،ت.مۇقانوۆانىڭ «جىبەك شاشاق»، «قايشى»، ق.سەيدەنوۆتىڭ «تىگىنشى مەن اي»، «قادىردىڭ باقىتى» اتتى مۋلتفيلمدەرى – قازاق مۋلتيپليكاسياسى تاريحىندا جوعارى باعالانعان شىعارمالار. سونداي-اق، قازاق انيماسياسىنىڭ دامۋىنا ا.ءابىلقاسىموۆ، ا.توقشابايەۆ، ۇ.بەكىشيەۆ جانە باسقا دا شەبەرلەر زور ۇلەس قوستى.

تاربيە – كوك جاشىكتەن

     كوپتەگەن ەلدەردە بالا تاربيەسىنە، سونىڭ ىشىندە بالالاردى انيماسيا ارقىلى تاربيەلەۋگە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. ايتاتىن بولساق، جاپونيادا بالالارعا ءسالت-داستۇرىن، ءوزارا قارىم-قاتىناس ەتيكاسىن، ادامنىڭ ورتادا ءوزىن ۇستاۋ مادەنيەتىن مۋلتفيلم ارقىلى ۇيرەتسە، اقش بۇل ادىسپەن ماتەماتيكا، گەوگرافيا، فيزيكا پاندەرىنىڭ نەگىزدەرىن وقىتۋدا. ال، جۇڭگو بولسا انيماسيا ونەرى بويىنشا الەمدە كوش باستاپ تۇر. ولار ۇلتتىق مۇددەنى عانا كوزدەيتىن مۋلتفيلمدەردى شىعارۋ ارقىلى جاس بالانىڭ ساناسىنان وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن اشۋعا تىرىسادى. وعان قوسا، جۇڭگو مەملەكەتىندە شەتەل مۋلتفيلمدەرىن كورۋگە تىيىم سالىنعان. اقش، گەرمانيا، فرانسيا، جاپونيا، جۇڭگو سىندى مەملەكەتتەردىڭ انيماسيالىق فيلمدەرگە مەملەكەتتىك تۇرعىدا ۇلكەن ءمان بەرىلسە، رەسەيدە بالالارعا ارنالعان انيماسيالىق فيلمدەردى، ۆيدەو كورسەتىلىمدەردى يدەو­لو­گيالىق قۇرال رەتىندە پايدالانىپ، وعان قىرۋار قارجى بولۋدە. ناقتى ايتساق، بيىلعى جىلدىڭ ءبىر عانا انيماسياسىنا 300 ملن. اقش دوللارى بولىنگەن ەكەن. رەسەي انيماتورلارى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بالالاردىڭ سا­نا­سىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا الدارىنا جان سالماي تەر توگۋدە. ولار كوبىنەسە كرى­لوۆ­تىڭ مىسالدارىن نەمەسە تاريحتا بولعان باتىرلارىن كەيىپكەر رەتىندە الىپ، تاماشا تولىقمەتراجدى انيماسيالار جاساپ شىعاردى. «تري بوگاتىريا»، «يليا مۋرومەس»، «الەشا پوپوۆيچ»، «دوبرىنيا نيكيتيچ» سياقتى باتىرلارىن دارىپتەۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ «ورىس دەگەن ۇلى حالىق» ەكەنىن، ولاردىڭ مەملەكەتتەرى تاماشا ەكەندىكتەرىن ۇرپاعىنىڭ سانالارىنا قۇيىپ وتىرادى. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، انيماسيالىق مۋلتفيلمدەر ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، سالت-داستۇرلەرىمىزدى، تاريحىمىزدى ناسيحاتتاپ جاس بالانىڭ ساناسىنا سىڭىرەتىن بىردەن-بىر قۇرال.

شەتەلدىك  مۋلتفيلمدەر  شەكتەلسە...

    ءبىزدىڭ تەلەراديو ارنالارىمىزدى الىڭىز، شەتەلدىك انيماسيادان كوز اشپايسىز. ءتىپتى، ينتەرنەت ويىندار مەن گازەت-جۋرنالداردى بىلاي قويىپ، بالا­لاردىڭ ويىنشىقتارى مەن كيىمدەرىن تۇگەلدەي شەتەلدىك كينو مەن انيماسيا كەيىپكەرى جاۋلاپ العانىن بايقايمىز. ولاردىڭ انيماسيا كەيىپكەرلەرى جاقسى جارناما ارقاسىندا ءوز ەلىندە عانا ەمەس، بۇكىل الەمگە تاراپ، ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولدى. زامان تىلىمەن ايتقاندا ولاردىڭ ءارقايسىسى – برەند. مۋلتفيلمدەرىنىڭ مازمۇندىق جاعىنا توقتالساق، ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزگە جات قىلىقتارعا تولى، ويعا قونىمسىز وقيعالاردان تۇرادى. ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىز بۇدان ەشقانداي ونەگە المايتىنى ايداي انىق. جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قىلمىستىڭ ءورشۋى، مەكتەپتەگى اتىس-شابىس، وز-وزىنە قول جۇمساۋ سياقتى كەلەڭسىز ءجايتتاردىڭ ءبارى وسى ونىمدەردى ناسيحاتتاپ كەلە جاتقان «تەلەيدەولوگيالىق تاربيەنىڭ» جەمىسى ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. اقش نەمەسە ەۋروپا ەلدەرىن الىپ قارا­ساق، ولاردىڭ كينو، انيماسيا الەمىندەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ دەنى ويدان قۇرالعان، قيال­دان تۋعان. فانتاستيكا جانرى بۇل ەلدەردە الدەقايدا العا وزىپ كەتتى. سول گارري پوتتەرى دە، ورمەكشى-ادامى دا، شرەگى دە، سپانچ بوبى دا بالالاردىڭ قيالىن دامىتادى، ءوي-ورىسىن كەڭەيتەدى. ايتار بولساق، ورمەكشى-ادام بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسەتىن، حالىق قامقورشىسىن سومداعان كەيىپكەر. بۇل بالالاردى «جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋگە» باۋليدى، ىزگىلىككە، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەيدى. ال، سپانچ بوب ءمۋلتفيلمىن قاراڭىز، تەڭىز تۇبىندەگى بالىقتار، شاياندار، مەدۋزالار سىندى تىرشىلىك يەلەرىن باستى كەيىپكەرلەرى ەتىپ، كىشىگىرىم قالانىڭ ءومىرىن كورسەتەدى. بۇل جەردەگى باستى كەيىپكەر − سپونچ بوب ءوزىنىڭ كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيىمەن جان-جاعىنا شۋاق سەۋىپ جۇرگەن ويدان شىعارىلعان بەينە. ءمۋلتفيلمنىڭ مازمۇنىنا كەلسەك، ويعا قونىمسىز، بالا تۇرماق ۇلكەن كىسىنى دۇرىس ويدان اداستىرارىن بايقايمىز. سوعان قاراماستان، ول الەمدىك برەندكە اينالدى. قازىرگى جاس ۇرپاق «تاسباقا-نيندزيالار»، «ترانسفورمەر»، «مەگاموزگ»، «حالك»، «اۆاتار» سياقتى قۇبىجىقتاردى قۇرمەتتەپ، سولاردىڭ تالىم-تاربيەسىمەن ءوسىپ كەلە جاتقاندىعى بارشامىزدى الاڭداتارلىق ءجايت بولۋ كەرەك. بۇل جاعدايعا كىم كىنالى؟ بۇعان بارلىعىمىز بىرىگىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ناسيحاتتايتىن ءتۇرلى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ، مۋلتفيلم شىعارايىق دەگەن ۇسىنىستار ايتۋ كەرەكپىز. ويلاپ قاراساق، شەت ەلدىڭ مۋلتفيلمدەرىندە تەرەڭ مازمۇن بولمايدى. ەرەكشەلىگى دە وسىندا، ياعني، ەڭ باستىسى، وقيعا (سيۋجەت) اسا كۇردەلى ەمەس. وعان قوسا جارناماسىنىڭ ءوزى بالا تۇرماق ۇلكەن كىسىنى قىزىقتىرارى انىق. ءبىزدىڭ الپاۋىت باتىرلارىمىزدى، تاريحىمىزدى، سالت-داستۇرلەرىمىز بەن مادەنيە­ءتىمىزدى، ەلدىگىمىزدى جاس وركەنگە كوگىلدىر ەكران­داعى مۋلتفيلم ارقىلى دا جەتكىزە الاتىنىمىزدى تۇسىنەتىن ۋاقىت كەلدى.

ازاتتىقتىڭ  انيماسياسى

تاۋەلسىزدىكتىڭ  العاشقى جىلدارى انيماسيا  سالاسى توقىراۋعا  ۇشىرادى.  تالپىنىس  بار بولعانمەن، تالىمدىك جانە  كوركەمدىك  دەڭگەيى  قازاق مۋلتيپليكاسياسىنىڭ اتاسى امەن قايداروۆتىڭ «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟» سىندى تۋىندىلارىنىڭ دەڭ­گەيىنە ءالى دە جەتە الماي جاتىرمىز. مۋلت­فيلم­دەر جوق ەمەس. بار. ءبىراق، وتە از. امەن قايداروۆتىڭ ءوزى بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا جىلىنا بار-جوعى جارتى ساعاتتىق مۋلت­فيلم شىعاراتىنىمىزدى ايتتى. بۇل حالىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمايتىنى بەلگىلى. ءارى  ساپاسى  تومەن،  ايتارى  جوق  دۇنيەلەر قاپتاپ كەتتى. ماسەلەن، «مەن الدارمىن، الدارمىن، ساقالىمدى تالدارمىن» دەپ اندەتىپ، ءبىراق وزىندە ساقال تۇگىل، مۇرت تا جوق قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەڭىنەن تانىمال كەيىپكەرىن بىلمەيتىن ادام جوق. قاي تەلەارنانى اشپاساڭىز دا،الدىڭىزدان الداردىڭ كينوسى، نە الداردىڭ ءمۋلتفيلمى شىعادى. بۇل قۋانتارلىق ءجايت. دەسەك تە، قازىرگى الداردىڭ بەينەسى شاكەن ايمانوۆ سومداعان پاراساتتى، قۋ دا بولسا، ەلدىڭ قامىن ويلاعان، جارلىنىڭ بايدا كەتكەن اقىسىن الىپ بەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى ايلاعا باراتىن الداردان مۇلدەم وزگەشە. بۇگىنگى الداردا سول پاراساتتىلىقتان ەش نارسە قالماعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازىرگى زاماننىڭ ناعىز الاياعى سياقتى كورىنەدى. ءسابي ساناسىنا دا بۇنىڭ كەرى اسەرى بارى انىق. بۇل جەردەن پسيحولوگتار مەن پەداگوگتار پىكىرى ەسكەرتىلمەيتىنىن بايقايمىز.

     الايدا، قازاق  مۋلتيپليكاسياسىن  دامىتۋعا  دەگەن  نيەتتىڭ  بارى  انىق.  سەبەبى، سوڭعى  جىلدارى  بۇل سالانى  دامىتۋ  قولعا  الىنىپ كەلەدى. اۋىز تولتىرىپ  ايتاتىن  جەتىستىك −پروفەسسور  قايداروۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرى «قۇيىرشىق» (رەجيسسەر ق.قاسىموۆ) اتتى سەريالدىڭ ءبىرىنشى گرافيكالىق ءمۋلتفيلمىن كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ شىعارۋى.  ەلىمىزدە مۋلتيپليكاسيالىق كينو جاساۋدىڭ شەبەرى سانالاتىن ستۋديالار دا بار. سولاردىڭ ءبىرى 2001 جىلى قۇرىلعان «ساق» (بۇرىنعى «جەبە») كينوستۋدياسى. كينوستۋديا اتاۋى بىرىنشىدەن، وسى تايپانىڭ قۇرمەتىنە بەرىلسە، ەكىنشىدەن، «ساق» – ساپالى انيماسيالىق قويىلىم بولىپ شىعا كەلەدى. ستۋديا تەك ساپالى ۇلتتىق ونەر تۋىندىلارىن شىعارۋعا بەل بۋعان ەكەن. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بۇل كينوستۋديانى بۇكىل قازاقستان مويىنداپ وتىرعانىن ايتا كەتۋگە بولادى. بۇعان دالەل رەتىندە، «ءقازاقفيلمنىڭ» ءتورت مۋلتفيلمگە تاپسىرىس بەرۋىن تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. ولار ءا.تاجىبايەۆتىڭ پوەماسىنىڭ جەلىسى بويىنشا جاسالعان «تولاعاي» ءمۋلتفيلمى جانە «قوشقار مەن تەكە»، «مومىن مەن قاراقشىلار»، «مايماق قاز». بارلىعى اياقتالىپ قويعان دۇنيەلەر. جالپى، كينوستۋديا قورىندا جيىرماعا جۋىق مۋلتفيلم بار. بەس مينۋتتىق، ون مينۋتتىق مۋلتفيلم بولسىن ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن تاربيەلىك ءمانى ەرەكشە. ايتار بولساق، كوپسەريالى «قازاقيا» ءمۋلتفيلمىنىڭ ءبىر سەرياسىندا قازاقتىڭ «كوپ تۇكىرسە كول» دەگەن ماقالىنىڭ ماعىناسى تۇسىندىرىلەدى. «قازاقيا» قازاقستانداعى تۇڭعىش مۋلتسەريال. 6-7 مينۋتتان تۇراتىن قازاقتىڭ ماقال-ماتەلىن، ءداستۇرىن ۇيرەتەتىن وسىنداي سەريالداردىڭ بار بولعانى قۋانتارلىق ءجايت. تەك، بۇل مۋلتسەريالداردى تەلەراديو ارنالارىمىزدان كورىپ-ەسىتە الماۋ­ىمىز وكىنىشتى. ولار باعاسى ارزان كەل­گەن شەتەلدىڭ ەسكى مۋلتفيلمدەرىن ساتىپ الۋعا قۇمار. ەكونوميكالىق جاعىنان بۇل ءتيىمدى دە شىعار، ال، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىنگى بوس ۋاقىتىن كوگىلدىر ەكران الدىندا وتكىزەتىن بالا پسيحيكاسى مەن مىنەز-قۇلقىنا كەرى اسەرى بولاتىنىن كوپشىلىك تۇسىنە دە، بىلە دە بەرمەيدى. ءتىپتى، كەي تۇستا تۇسىنسە دە، بىلسە دە ءمان بەرمەيتىنىن بايقايمىز. ءبىزدىڭ قاتەلىگىمىز، انيماسيالىق مۋلتفيلمدەر شىعارۋدى كينو شىعارۋمەن تەڭ دارەجەدە قاراماۋىمىزدا. اسقان توزىمدىلىكتى قاجەت ەتەتىن انيماسيالىق مۋلتفيلم جاساۋدى ەرىككەننىڭ ەرمەگى سانايتىن سياقتىمىز. بۇل دا كينو جاساۋمەن تەڭ كەلەتىن ونەر سالاسى. بالالارعا ارنالعان «بالاپان» تەلەارناسى اشىلدى. بۇعان بەك قۋانامىز. تەك وكىنىشتىسى، بۇل ارنادا قازاقشاعا اۋدارىلعان شەتەلدىك ونەر تۋىندىلارى كوپ. سوندا، ءبىز شەتەلدىك تاربيەنى بالالارىمىزعا قازاقشالاپ وڭاي جەتكىزىپ جاتقانىمىزدى تۇسىنبەيمىز بە؟! الدە، تۇسىنسەك تە، ءبارى قارجىعا تىرەلە مە؟!

ءسوز سوڭىندا

 ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇلتتىق انيماسيالىق مۋلتفيلمدەر ساپالى دا مازمۇندى دايىندالۋى ءۇشىن، بىرىنشىدەن، وعان بولىنگەن قارجى كينو تۋىندىسىنا بولىنەتىن قارجىدان كەم بولماۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق مۋلت­فيلمدەردىڭ يدەولوگيالىق قۇرال ەكەنىن، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق ساناسى ءۇشىن ولاردىڭ اسەرى مول ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەكپىز. وسى تۇستا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، سالت-داستۇرلەرىمىزدى، تاريحي تۇلعالارىمىز بەن باتىرلارىمىزدى دارىپتەيتىن مۋلتفيلمدەردى كوبەيتۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، شەت ەلدەن كەلەتىن مۋلتفيلم كورسەتىلىمىن ازايتىپ، نە بولماسا تاڭداۋلى مۋلتفيلمدەردى عانا ەكرانعا شىعارۋ كەرەك. تورتىنشىدەن، مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا انيماسيالىق ونەر تۋىندىلارىن شىعارۋعا كينوستۋديالار اراسىندا كونكۋرس جاريالانسا، بۇل ءوزارا باسەكەلەستىكتى ارتتىرارى انىق. بەسىنشىدەن، شىققان ۇلتتىق انيماسيالىق كورسەتىلىمدەرىمىزدى جارنامالاۋ ماسەلەسىن ۇمىتپاعان ءجون. مۋلتفيلم كەيىپكەرىن ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋعا تىرىسۋ كەرەك. ۇلتتىق ۇلگىدەگى قۋىرشاقتار، ويىنشىقتار شىعارۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جارناما بولارى انىق. بولاشاقتا ۇلتتىق مۋلتفيلم كەيىپكەرىمىزدىڭ بەينەسى بار بالالار كيىمدەرىن شىعارۋدى دا ويلاعان ابزال.

اقبوتا يسلامبەك

 akikat.kz