قازاق حاندارىنىڭ تەگى مەن تەكتىلىگىن شىڭعىسحان نان ىزدەسەك، كوپتەگەن ادامدار ءوز تامىرىمىزدى وزگەدەن ىزدەگەندەي توسىرقاي قاراۋى مۇمكىن. داۋى مەن تالاسى كوپ وسى تاقىرىپتىڭ تەرەڭىنە بارماي-اق، قولىمىزعا ىلىككەن، ويىمىزعا ورالعان سارابدال ويلارعا جۇگىنسەك تە، ءبىراز شىندىقتىڭ بەتى اشىلادى.
ءتىپتى قۇلاق ەستىگەندى ەمەس كوز كورگەن تاريحقا جۇگىنسەك، شوتامان ءۋاليحانوۆ جانە ونىڭ نەمەرە اتاسى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تەگى مەن تەكتىلىگى حاقىندا دا ءبىراز اڭگىمە قوزعاۋعا بولار ەدى. ءوزىم كوز كورگەندەردەن ابىلپەيىزدىڭ شوبەرەسى ءشارىپحان كوگەدايەۆتىڭ شاكىرتتىگىندە بولعان تالاي قارتپەن كەڭەسىپ ەدىم. ءشارىپحان دەسە ەكى قولىن توبەسىنە قويا حان كوتەرەتىن سول قاريالار اسىل بەكزاداسىنا شاڭ جۋىتپايتىن. سونداعى كوپ اڭگىمەنىڭ بىرىندە ءشارىپحاننىڭ «قازاق-قىرعىز ۇيىمىن» باسقارىپ تۇرعان ءبىر كەزىندە اۋىلدا ءبىر توي بولىپ، ءشارىپحان جوقتا تۇس-تۇستان ەرۋلىك، تويلىق، كورىمدىك دەپ كوپ مال جينالعان كورىنەدى. سىرتتان كەلگەن ءشارىپحان وزىندە جوق كوپ مالدىڭ قايدان كەلگەنىن تەكتەپ، دەرەۋ اتالعان ۇيىمنىڭ قازىناشىسىن شاقىرىپ، مالدى سولارعا وتكىزىپتى دەسەتىن. سول قارا كوكتىڭ تۇقىمىن شىڭ شىساي اياۋسىز ۇرىپ-سوعىپ باس يدىرە الماعاندا، دورەكى تەرگەۋشىنىڭ ءبىرى سۇيەگىنە تيەتىن اششى سوزدەرمەن تىلدەسە كەرەك. ەتىنە تاياق تيگەنىنە مىڭق ەتپەگەن ساباز قورلاعان سايقى مازاققا توزبەي، تەرگەۋشىنى قولىنداعى كىسەنمەن ۇرىپ جىعىپتى. ءوزىن جاۋلار سول 1943 جىلى ۇرىمجىدە كەسكىلەپ ءولتىردى.
بۇل مىسالداردى نەگە شۇبىرتا جونەلدىك. كوز كورگەندەي بولعان وسى حيكايالاردىڭ استارىندا نە بار. ءشارىپحاندى حالقى الدىندا حان كوتەرگەن تەكتىلىك سىرى قايدا جاتىر؟ – مىنە، مۇنىڭ ءبارى ءبىز ءسوز وتكەلى وتىرعان «التىن اۋلەتتەردىڭ» باستاۋىنداعى شىڭعىس حان زامانىنان بۇرىن جانە كەيىنگىلەر ارقىلى جالعاسقان تازا قاندىلىق، تەكتىلىك ارقاۋى. شىڭعىس حاندى موڭعول دەپ بىزدەن الىستاتپاي-اق، ۇلتتىق بوگەنايىمىز ايقىن اڭعارىلماعان تۇستاعى تۇركى جۇرتىنىڭ كوسەم، قولباسشىسى دەپ تانۋىمىز لازىم. ونىڭ قاراپايىم مىسالىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ مىنا ولەڭىنەن بايقايمىز:
تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،
دانىشپان، تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر.
شىڭعىستاي ارىستاننىڭ قۇر اتى دا،
ادامنىڭ جۇرەگىنە جىگەر بەرەر.
ەندەشە، شىڭعىس حاننىڭ ارتىنا قالدىرعان عاقىليالارى مەن وسيەتتەرىنە جۇگىنە وتىرىپ، ويىمىزدى ودان ارى وربىتەيىك.
الەم حالىقتارىن ءسۇيۋ يدەياسى
شىڭعىس حاننىڭ الەمگە سوعىس اشۋى تەك قانا جەر بەتىنىڭ قوجاسىنا اينالۋ ما؟ الدە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» دەگەندەي، دۇنيەگە ورتاق «كوممۋنيزيم» ورناتپاقشى بولىپ، حالىقتار بىرلىگىنىڭ ورتاق مۇراتىن ويلادى ما؟ ارينە، تامىرى تەرەڭ تالاي سىر بار. تۇركىلىك وداقتىقتى ىدىراتۋ پيعىلىمەن قاراۋشىلاردىڭ كەز-كەلگەنى ءبىزدى بىر-بىرىمىزگە جاۋ قويىپ، شىڭعىس حاندى تەك قانا «شاپقىنشى، جاۋىز» كورسەتكىسى كەلدى. سايىن دالادا جاساعان ءبىر تۇتاس اعايىندى حالىقتى تايپالىق، ۇلتتىق تەككە ءبولدى.
ال، ءوزى نە دەيدى؟
دۇنيەجۇزىن ورنىقتىرامىن دەسەڭ،
ءدۇيىم جۇرتتىڭ باسىن قوس.
الەمنىڭ حالقىن ىنتىماقتاستىرامىن دەسەڭ،
اۋەلى ولاردىڭ كوڭىلى مەن سەنىمىن تاپ.
***
شىعىستان باتىسقا دەيىن،
مۇنشا جۇرتتى بيلەدىم.
قانى بولەكتى باۋىرلاستىردىم،
جانى بولەكتىڭ باسىن قوستىم...
***
بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ ەستۋىمشە ءۇش مىڭ قىلمىس كىنانىڭ ەڭ اۋىرى قايىرىمسىزدىق ەكەن.
***
قاتىگەز ەمەس، ءادىل شىنشىل، تۋراشىل ادال، بىلىكتى، اقىل پاراساتتى ادامعا قۇرمەت كورسەتە ءبىلۋ كەرەك.
***
ءبىر ادام تۋىپ تۇمەن جۇرتتى ورنىقتىرسا، ادامزاتتىڭ بارلىعىنا شاراپات. وسىلاي ىستەسە، كوكتەگى تاڭىرگە، جەردەگى ادامعا ابىروي.
***
حان ادام تەك بيلىك ۇستاۋشى عانا ەمەس، حالىقتىڭ اتا-اناسى، ولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاۋشى، وي ساناسىن ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ، بىرىكتىرۋشىسى بولماق.
***
اققۋ قۇستاي جينالىپ،
ادامنىڭ بارلىعى جىرعاسا دەيمىن.
وتىرىكشىنىڭ سوزىنە الدانىپ،
بوس سوزگە ماس بولماسا دەيمىن.
اق قۇتانداي جينالىپ،
ادامنىڭ بارلىعى جىرعاسا دەيمىن.
قىرت ادامنىڭ سوزىنە سەنىپ،
قىرعىن سوعىستا ولمەسە دەيمىن!
***
دۇنيەدەگى عادىلدىكتى تىلەۋ،
ءار ادامنىڭ ۇلى ارمانى.
دۇنيەدەگى جاماندىقتان جيرەنۋ،
ءار ادامنىڭ وزىنشە قورعانى.
***
دۇنيەجۇزى ءبىر جانۇياداي تىنىشتالىپ، بەيبىت ءومىر ورناسا، مەنىڭ جانىم جاي تابار ەدى.
***
مەنىڭ اقىلگوي عالىمداردى شاقىرىپ، تالانتتى تالاپتىلارعا سۇيەنۋگە قۇمارتۋىم دۇنيەجۇزىن تىنىش ورنىقتىرۋ ءۇشىن ەدى.
مىنە، كورىپ وتىرعانمىزداي شىڭعىس حان ەشقاشان «باسقا حالىقتى جاۋلا، قانىن سۋداي اعىز، توزدىر» دەگەن سەكىلدى سوزدەرگە بارمايدى. جەر بەتىنە ادىلدىك، تىنىشتىق ورناتۋدى ارماندايدى. جانە دە مۇنى تەكتەن-تەككە ايتا سالمايدى. «مەن جالعىز اۋىز ءسوزدى اعات ايتسام، بۇكىل ەلدى بۇزادى. جالعىز اۋىز ءسوز بولسا دا، جالعان ايتپاۋعا تىرىسامىن» – دەپ، «حان ەكى سويلەسە قارا بولادى، قارا ەكى سويلەسە قاتىن بولادى» دەگەن قاعيدانى ۇستانادى. ولاي بولسا ءبىز كورىپ وتكەن ءسوز باسىنداعى جارقىن مىسالداردىڭ تۇپ-توركىنىنىڭ قايدا جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. «بۇكىل دۇنيەجۇزى پرولەتارياتتارى بىرىگىڭدەر!» دەگەن لەنين جارىقتىقتىڭ سوزىندە قانشاما جىل قاتىق قىلدىق. ال شىڭعىسحان بولسا اتالارىمىزدىڭ اتاسى، تۇركى-قازاق جۇرتىنىڭ جيھانگەر ءباھادۇرى ەمەس پە!؟
مەملەكەتشىلدىك يدەياسى
بۇگىندەرى جالپاق جاھانعا ءماشھۇرمىز دەپ شىرەنگەن قىتايلار ءوز تاريحىنا: «جۇڭگونى (جۇڭگو ەلىن) بىرلىككە كەلتىرگەن يۋان پاتشالىعى (قۇبىلاي پاتشالىعى)» دەپ التىن ارىپپەن جازىپ قويدى. ال بىزدە، شىڭعىس حان دەسە، موڭعول دەسە تاپ ءبىر سولار ويانىپ كەتىپ مەملەكەت بيلىگىن تارتىپ الاتىنداي ۇركە قارايمىز. بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ شىعۋ توركىنى شىڭعىس قۇرعان قۋاتتى ەلدەن باستالاتىنىن مويىنداساق، وندا ونىڭ مەملەكەتشىلىك يدەياسى ءبىزدىڭ دە بارار باعىت، جۇرەر جولىمىزدى كورسەتە الادى. ەجەلگى ھۇن ءداۋىرىنىڭ تۇركىلەر ارقىلى جالعاسقان مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، كەمەلدى زاڭى بولعانىن ەسكە الساق، سول ارقاۋدى شىڭعىس حان بىزگە جالعادى. «بۇرىنعىنىڭ ءسوزى – مۇرا، ەسكىنىڭ جوسىنى – زاڭ» دەپ، وزىنەن بۇرىنعىنى ءجاي عانا جالعاپ قويعان جوق – ءوز مەملەكەتىن باسقارۋ ءتىزىمىن ورناتىپ، اتقارۋشى ورگانداردىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ وتىردى.
شىڭعىس حاننىڭ جوشىعا ايتقان اقىلىندا:
ءبولىم جۇرتتى باسقارا الماساڭ،
بولەك ەل بولا المايسىڭ.
اس تاعام دايىنداۋشى اسپاز،
القا توپقا جەتكىزۋگە مىندەتتى.
ۇلى ەلدى تەڭ باسقارۋ،
استى الالاماي جەتكىزۋمەن بىردەي، – دەگەنى، ارينە، ءبىزدى مەڭزەگەنى ەمەس پە!؟
تاعى دا ارى قاراي قاراپ كورەيىك:
ءوز ءتانىم تالىقسا دا،
ۇلى مەملەكەتىم قالجىراماسىن.
بۇكىل دەنەم شالدىقسا دا،
ءبۇتىن ەلىم بۇلىنبەسىن!
ءوز ءتانىم تالىقسا تالىقسىن،
ۇلى مەملەكەتىم قۇلاماسىن.
بۇكىل دەنەم قينالسا قينالسىن،
ءبۇتىن ەلىم قينالماسىن!
***
قالىڭ ەلدى باسقارا الماساڭ،
قانداس اعايىن بولا المايسىڭ.
ۇلى ەلدى باسقارۋ جوسىنى،
ۇلىستىڭ قامىن ويلاپ،
كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ،
ارتىڭنان ەرتە بىلۋىڭدە.
***
كەلەشەكتە 500،1000،10000 جىل وتسە دە دۇنيەگە كەلىپ بيلىك ۇستايتىن ۇرپاقتارىم قايسى ەلگە دە جول-جورالعى بولا الاتىن «ءۇش جارعى» زاڭىن بۇلجىتپاي ورىنداساڭدار، سول ەلدى ماڭگىلىك ءتاڭىر قولداپ، ولار ءارقاشاندا قۋانىش جىرعاۋلى، باقىتتى بولماق.
***
مارتەبەلى نوياندار! تۋىس-تۋعاندارىڭا عانا قول ۇشىن بەرىپ، بوگدە ادامداردى شەتتەتسەڭدەر، بايلىق-داۋلەتتەرىڭە ساراڭدىق ىستەپ، ۇكىمەتتىك دۇنيەنى جىمقىرساڭدار، وندا جالعان جولعا ءتۇسىپ، ۇرلىق-قارلىققا سالىنعانمەن تەڭ. سونداي قىلىقتان مەملەكەت قۇلاپ، جاۋعا جەڭىلەسىڭدەر. مۇنداي جات پيعىلعا جول بەرمەڭدەر!
***
ۇلىسىڭدى قۇتقارامىن دەسەڭ،
ۇلتىڭدى قۇتقار.
ۇلتىڭدى قۇتقارامىن دەسەڭ،
رۋحىڭدى قۇتقار.
***
جاساندى جالعان جوسىن كوبەيسە، قارا حالىقتىڭ ءۇنى حانىنا جەتپەي، زالىم سايد ساناتتارى باس پايداسىن ويلاپ، مەملەكەتتى ويراندايدى.
***
مەملەكەتتىك جوسىندى،
بىلىكتى بيدەن سۇرا.
بىلمەيتىن نارسەڭدى،
اقىلگوي اقساقالدان سۇرا.
***
مەملەكەتتىك جول-جوسىندى بايسالدى ءادىل ورىنداسا كوپكە ءقادىرلى بولماق. ءتۇزۋ جۇرسە جاقسى اتاعى جايىلىپ، كورەر كوز، ەستىر قۇلاققا جاعىمدى بولماق.
***
كەلەشەك ۇرپاقتارىم!
شىنايى كوڭىلدىڭ امىرىمەن،
ەل ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ،
ۇلى مەملەكەت قۇرساڭدار؛
ات اتاقتارىڭدى ساقتاپ،
اتتارىڭ جاقسى جاريا بولسا؛
مەن ولسەمدە رۋحىم ولمەي،
ارۋاعىم سەندەردى جەبەيتىن بولادى!
***
ماڭگىلىك ءتاڭىرىنىڭ جەبەۋى، بابالار ارۋاعىنىڭ قولداۋىمەن ۇرپاعىم ءۇشىن ۇلانعايىر ەلدى ورناتتىم. ونىڭ ورتالىعىنان ءتورت قۇبىلاسىنا دەيىن ءبىر جىلدىق جەر. ەندى، سەندەر ءۇشىن ىنتىماق بەرەكەلى بولۋدى عانا وسيەت ەتتىم.
وسى سوزدەردەن شىڭعىس حاننىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋ جولىنداعى قيىندىعى مەن ونى جان-تانىمەن قورعاۋ يدەياسى انىق اڭعارىلادى. مەملەكەتشىلدىك جانە ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اماناتتاۋ ارقىلى حالىقتىڭ الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋ يدەياسىنىڭ ماڭىزدىلىعى قايتا-قايتا قاداعالانىپ وتىرادى. دەمەك، حاننىڭ قارا باسىن ەمەس، حالقىن، مەملەكەتىن ءسۇيۋ يدەياسى شىنايى سۇيىسپەنشىلىكپەن بەينەلەنگەنى انىق.
حان جانە ەل باسقارۋ حاقىندا
حان دەگەن كىم، ونىڭ حالىق الدىنداعى مىندەتى نە دەگەندى شىڭعىس اۋلەتى اتادان بالاعا التىن ارقاۋ، بۇلجىماس زاڭ رەتىندە جالعاپ وتىرادى. تاعى دا حاننىڭ ءوزىن تىڭدايىق:
مەنىڭ حان تاعىما ۇرپاعىمنان كىم مۇراگەر بولسا دا جاقسىلىققا جاقسىلىق ىستەيتىن بولسىن.
***
حانى اقىلدى ەلدە،
قاراسى تىنىش تابادى.
جارتاستى جەردە،
ەشكى تىنىش تابادى.
***
حان جىرعاۋلى بولسا،
مەملەكەتىنىڭ قۋاتتىلىعىنان.
قارا جىرعاۋلى بولسا،
حانىنىڭ قۋاتتىلىعىنان.
حانىم جىرعاۋلى بولسا،
ەرىنىڭ اقىلدىلىعىنان.
حالىق جىرعاۋلى بولسا،
ىنتىماق بىرلىگىنەن.
***
اقىلدى حاننىڭ ەلى،
قاراڭعىدا اداسپايدى.
اقىلسىزدىڭ اۋىلى،
اشىق كۇندە اداسادى.
***
ءوز باسىڭ ءادىل بولسا،
جارلىقسىز-اق ءىس بىتەر.
ءوز باسىڭ ادىلەتسىز بولسا،
ورگە سۇيرەسەڭ دە،
وزگە جۇرت ارتىڭنان ەرمەس.
***
كەشە مارتەبەلى تاققا وتىرىپ،
بۇگىن ۇلىستىڭ تاعدىرىن ۇمىتىپ،
قارا باسىڭنىڭ قامىن ويلاساڭ،
بۇگىنگى ەلدىك جوسىنعا جات،
ەرتەڭگى ۇرپاقتان ۇيات.
***
حان ادام قارامەنەن تەڭ ەمەس،
كورىنگەنمەن جارباڭداسىپ،
كۇلكى بولۋ ءجون ەمەس.
***
ءبىلىم مەن جارلىقتى، قايىرىمدىلىق پەن ايباتتى ۇشتاستىرا بىلگەن شاقتا الەمدى يەلەنە الاسىڭ.
***
تالپىنىس، كۇرەستى باعالاي بىلمەگەن قاراڭعى حاننىڭ الدىندا باس ءيۋدىڭ قاجەتى جوق.
***
ءوزىمشىل حان، نوياندار،
ءوز جەرىندە عانا سىيلى.
تەرەڭ ويلى ادامدار،
قايدا جۇرسە دە سىيلى.
***
ۇلى ۇلىس ەلىڭدى،
ۇلاعاتتى باسقار.
ەل ماقتار اتاعىڭدى،
باسىنان باستاپ ەسكەر.
***
حان سارايىنداعى ورىنسىز شالقىپ تاسۋ ۇرپاقتاردىڭ تاربيەسىن بۇزىپ، باقتالاس ارازدىققا، كورسەقىزار دۇنيەقوڭىزدىققا سوقتىرادى.
***
جان تىنىشتىقتى ويلاعان،
جان راحاتىنا بولەنگەن،
جاندايشاپتىڭ سوزىنە ەرىپ،
جالعان ماداققا مارسيعان ەل يەسى،
جاسىنا جەتپەي الجاسىپ، ىنجىق بولادى.
***
جارعىنى حان شىعارىپ، ۋازىرلەر جاريالايدى،
جارعىنى يحاننان قاراعا دەيىن جۇزەگە اسىرادى.
جارلىق قاتتى بولسا، ونىڭ يەسى دە ورىنداسىن،
جارعىشىنىڭ جارياسىن كىم بولسا دا بۇلجىتپاسىن.
***
حان ادام تەك بيلىك ۇستاۋشى عانا ەمەس، حالىقتىڭ اتا-اناسى، ولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاۋشى، وي ساناسىن ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ، بىرىكتىرۋشىسى بولماق.
***
حان ادام،
قارانىڭ قىلىعىن كورسەتسە،
قاۋىمدى ەلىنەن ايرىلادى.
قارا ادام،
حان بولامىن دەسە،
قارا باسىنان ايرىلادى.
***
حان ادامنىڭ قىلىعى،
مايدان قىلشىق سۋىرعانداي،
تاپ-تازا بولسا،
ءار ءسوزى ءادىل بولسا،
حاندىق دەگەن سول بولماق.
***
حان ادامنىڭ ۇلى ەلى،
ۇلىلىققا توقتايدى.
حالىقتىڭ ادال نيەتى،
قاراڭعىدا اداستىرمايدى.
شىڭعىس حاننىڭ جەر بەتىندەگى اتاقتى حانداردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى بولعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ حان تۋرالى، حاننىڭ ادىلەتتى بولماعى تۋرالى ايتقاندارى اكەنىڭ بالاعا ايتار ونەگەلى وسيەتتەرىنىڭ بيىگى سانالادى. جانە دە ول بۇل سوزدەردى اۋزىمەن عانا ايتىپ قويعان جوق، قولىمەن ىستەدى. تىرىسىندە اسپاننىڭ تىرەۋىندەي تىرەكتى حانعا اينالىپ، اتاعى جەر جاھانعا جەتتى.
ءزاڭ-تۇزىم جانە تارتىپكە بويۇسىنۋ جايىندا
شىڭعىس حان داۋىرىندە مەملەكەتتىڭ ىشكى باسقارۋ ءتارتىبى ەرەكشە بولعان. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتقانداي وندا «جابايىلىق»، «قانىپەزەرلىك»، «دۇنيەنى جاۋلاۋ ارام پيعىلى» بولماعان. جەر بەتىنىڭ بارلىق ادامىنا، بارلىق حاندارىنا ورتاق ءتارتىپ ورناتىپ، حالىق ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي الاڭسىز ءومىر سۇرسە ەكەن دەگەن اتالىق پيعىل بولدى. سول سەبەپتى دە ونىڭ زاڭى بارىنشا قاتال، ناعىز شىندىق پەن كەمەل تارتىپكە قۇرىلدى. كورەلىك:
قۇر كەۋدە قۇمارلىققا سالىنبا،
ءتارتىپ، جوسىننان ايرىلما.
«اي» دەيتىن اجاڭ بولسىن،
«قوي» دەيتىن قوجاڭ بولسىن.
***
جاندايشاپ، مەيىرىمسىز، قايىرىمى جوق، باسسىز، باۋسىز جاننان جيرەنىپ، قىلمىسكەردى اياۋسىز جازالاساڭ، قاراپايىم حالقىڭدى جىرعاۋلى ەتە الاسىڭ.
***
جارلىقتى ورىنداي الماعان وندىقتىڭ باسشىسىن دەرەۋ بوساتىپ، سول وندىق ىشىنەن باسقا ادامدى تاڭداۋ كەرەك. قانداي ءبىر جارلىق ءامىردى بۇيىرعاندا مىندەتتى تۇردە ءۇش ادامنىڭ پىكىرى توعىسقان بولۋى كەرەك.
***
ۇرى، زورلىقشىلار تەر توكپەي، باسقانىڭ تاپقان مالىن پايدا كورەدى. قارا قارعاداي ۇرى، بۇزاقىلاردى جەرمەن جەكسەن ەتىپ تاپتاۋ كەرەك.
***
كورىپ بىلمەي تۇرا،
كوردىم دەپ ايعاق بولىپ.
شىندىققا قيانات جاساۋشىنى،
شىبىن جانىن اياماي جازالا!
***
وت، داستارحان، ىدىس-اياقتان اتتاپ، سۋدىڭ كوزىنە شومىلىپ، كىر جۋعان، كۇل مەن سۋعا ءسيىپ، ماڭگىلىك ءتاڭىردى شامداندىرعان ادامدى قاتال جازالاڭدار!
***
ءوز ارىن تازا ساقتاعان ادام،
ءوز ەلىندە ۇرلىقتان تازشا ساقتايدى.
***
ۇل، قىزى اتا-اانسىن سىيلاماسا،
باۋىرى اعاسىن قادىرلەمەسە،
ايەلى ەرىنىڭ ءسوزىن ەستىمەسە،
قوسشىسى باسشى ءسوزىن ورىنداماسا،
ولاردى قاتاڭ جازالاڭدار!
***
الىم-سالىق بار جەردە،
مەملەكەت بار.
مەملەكەت بار جەردە،
الىم-سالىق بار.
***
جەر – ەلدىڭ تۇراعى. مەنىڭ ەلىمنىڭ جەرىنەن قۇداي سۇراسا دا بەرۋشى بولماڭدار! جەر بايلىعىن جات ەلگە بەرگەندى ەشبىر كەشىرىمسىز جازالاڭدار!
***
ۇرلىق ىستەپ، توناۋشى بولعان ادامدى سۇراۋسىز جازالا!
***
يەسىنە قاستىق ىستەگەندى اياما. كىم دەپ ويلاپ ونىمەن جاقىنداساسىڭ! مۇنداي ادامدى تۇپ-تۇقيانىمەن قۇرت.
***
ەگەر مەنىڭ ۇرپاقتارىم «ۇلى ياسا» زاڭىن بۇزسا، اقىل ايتىڭدار. ەكىنشى رەت بۇزسا، جازالاڭدار. ءۇشىنشى رەت بۇزسا، الىسقا جەر اۋدارىلسىن. قايتا ورالعاندا ويىنا ءبىر نارسە تۇسەر. ەگەر تۇزەلمەگەن بولسا، موينىنا بۇراۋ سالىپ قاماڭدار. سونسوڭ الىس، جاقىن جاناشىرلار جينالىپ، اقىلداسىپ شەشىڭدەر!
***
اسكەر باسشىلارى ساربازدارعا تياناقتى ۇعىندىرىڭدار! ءوز ەركىمەن باعىنعان ەلدىڭ باسپانا، دۇنيە-مۇلىك، ەگىندىك جەر، باۋ-باقشاسىن توناۋعا تىيىم سالىپ، توناپ العان زاتتارى بولسا قايتارىپ بەرگىزۋى كەرەك. جانە دە باسپانا ءۇي، بەيىت قورعانداردى ءبۇلدىرىپ، توناۋعا بولمايدى!
***
كەلىسىم باعامەن قارىزعا زات الىپ شىعىنعا ۇشىراسا، ەكىنشى رەت قارىزعا بەرىڭدەر. ەكىنشى رەت شىعىندالسا، ءۇشىنشى رەت كومەكتەسىڭدەر. ءۇشىنشى رەت پايدالى ساۋدا جاساماسا، قاتال جازالانسىن!
كورىپ وتىرعانمىزداي ەل ءىشىن باسقارۋداعى اسكەري ءتارتىپ، قازىنالىق باقىلاۋ، ساۋدا-ساتتىق ىستەرى، قارىزبەن سۇيەمەلدەۋ، سالىق تاپسىرۋ، ت.ب. بۇگىنگى مەملەكەتتەردەگىدەي بارلىق قۇرلىمدىق قىزمەت جۇيەسى مەن قاتاڭ باقىلاۋ بارىسىن بايقايمىز. ءبىزدىڭ جەڭىل كوزقاراسپەن قاراۋشىلاردىڭ وي تۇجىرىمىن تەرىستەسەك، كەمەلدى زاڭسىز ەل-جۇرتىن باسقارىپ، ايداي الەمگە جاريا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
ادىلدىك، شىنشىلدىق، ادالدىق جونىندە
كوشپەندىلەر زاڭى ەجەلدىڭ ەجەلىنەن ادىلەتسىزدىكتى، جاۋىزدىقتى سۇيمەيتىنى سياقتى شىنشىلدىق، تۋراشىلدىق، ادالدىق، ادامي بولمىسپەن ءومىر ءسۇرۋدى عانا ءوز ۇستانىمى ەتتى. ادام مەن ادام تۇگىلى، ادام مەن اڭ-قۇس، تابيعات اراسىنداعى باۋىرمالدىقتى دا بارىنشا دارىپتەپ كەلگەن حالىق ەدىك. دالادا كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى ءۇشىن بە جانى مەن ارى تۋرا سول دالاسىنداي تازا، تاكاپپار، تۇنىق بولاتىن. ونىمەن ەگىز جارالعانداي، كىندىگى كوكتەگەن قارا جەر مەن ۋىز نۇرى توگىلگەن اسپان اراسىن ءوز وتانى ساناپ، ونى كەيىنگى ۇرپاققا اق تىلەۋلى اماناتتارىمەن ميراس قىلىپ وتىردى. ولاي بولسا، وسى سوزدەرگە دە دالەل ىزدەپ، شىڭعىس باباعا قۇلاق تۇرەلىك:
ءوز باسىڭ ءادىل بولسا،
جارلىقسىز-اق ءىس بىتەر.
ءوز باسىڭ ادىلەتسىز بولسا،
ورگە سۇيرەسەڭدە،
وزگە جۇرت ارتىڭنان ەرمەس.
***
ادال كۇشىن اياماسا،
جارعاق شاپاندىنى دا،
تاققا وتىرعىزىپ، نويان بولعىز!
***
اقشا، دۇنيە داۋلەت، قارا باستىڭ قامى ءۇشىن قىلعان ءىس قاۋىمنىڭ قارعىسىنا ۇشىراتادى.
***
ادامگەرشىلىككە جات قىلىق پەن قۇنىققان قۇمارلىق تاۋ باسىنان ەتەككە قۇلاعان تاسقا ۇقساپ، ءىز-توزسىز قالادى. ولار ءۇشىن بۇل جاي ءبىر كورىنىستەي عانا. سوندىقتان الەمنىڭ وسىنداي قۇبىجىق ادامدارى ادامدىق جوسىننىڭ سىرتىندا ەلەۋسىز قالا بەرەدى.
***
اقىلگويدىڭ ءسوزى،
ءبىلىم مەن ءتالىم.
اقىلسىزدىڭ ءسوزى،
اداستىرۋى ءمالىم.
***
ادىلدىكتى جاقتاپ، شىندىقتى قولداپ، ەل جۇرتىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن جىگىت ناعىز ەر دەۋگە لايىقتى.
***
ءبىلىم پاراساتىڭدى تولىقتىرىپ، دۇنيەقوڭىز زالىمدىققا سالىنباي، ادال شىنايى ادىلدىكتى باسشى ەتسەڭ تازا التىنداي جارقىرىپ، اتىڭ جەر جاھانعا جاريا بولادى.
***
تولعامدى ويدان ارتىق،
سەنىمدى سەرىك جوق.
وتىرىك وسەكتەن ارتىق،
جامان جاۋ جوق.
ادالدىقتان ارتىق،
اسىل دۇنيە جوق.
***
التىن ەلىڭدى ەرلىكپەن قورعاساڭ،
ادال اتاق ءوزى-اق كەلەدى.
ادال اتىڭدى ساقتاساڭ،
العان جارىڭ قايدا كەتەدى.
***
جامان ادام سوزىندە تۇرماس،
جاقسى ادام سوزىنەن اينىماس.
ادال بولساڭ، اسىقپاي-اق،
ارباعا ءمىنىپ قويانعا جەتەسىڭ.
***
قاتىگەز ەمەس، ءادىل شىنشىل، تۋراشىل ادال، بىلىكتى، اقىل پاراساتتى ادامعا قۇرمەت كورسەتە ءبىلۋ كەرەك.
***
ادالدىقپەن بايىعان ادام باسقاعا ءمۇريت بولمايدى. وزىنە-وزى سەنىمدى بولادى. ارامدىقپەن بايىعاننىڭ ارتى قۋىس. وزىنە سەنگەن، ارى تازا ادام باسقاعا قامقورشى، جاقسىلىققا جانى جۋىق كەلەدى.
***
اقىلدى ادام ۋاقىتشا تومەندەسە دە،
ۇزاماي جاڭا تۋعان ايداي كوتەرىلەدى.
اقىلسىز ادام ءبىر تومەندەسە،
وشكەن وتتاي بىقسىپ، سونەدى.
***
جاقسى ءدارى اشتى بولسا دا اۋرۋعا ءدارۋ،
شىن ءسوز قاتتى بولسا دا كەلەر ىسكە ءتاۋىر.
***
شىندىق پەن سەنىمدى سەرىك ەتىپ، ءتارتىپتى، تاربيەلى بولساڭ ادامگەرشىلىك ءوزى-اق قالىپتاسادى.
***
ءادىل ءسوز ارىستاننان كۇشتى،
ادال ادام التىننان قىمبات.
ەرلىك پەن باتىرلىق جانە ونى ىسكە اسىرۋ جايىندا
سىزدەرگە شەرتىپ وتىرعان بۇل بايان شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل قىر-سىرىن اشىپ بەرەدى دەسەك، مۇلدەمگە ارتىق كەتكەن بولار ەدىك. سەبەبى ءبىز شىڭعىستاي سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ەمەسپىز. سوندىقتان دا ءوز سانا-سەزىمىزدىڭ بيىگىندە تۇرىپ قانا وزگەلەرگە كوز جۇگىرتە الامىز. جانە دە سول ءوز بيىگىمىزدە تۇرىپ بىلگەن ءپالساپامىزدى شەرتەمىز. نەگە بۇلاي كىشىرەيىپ وتىر دەپ ويلاساڭىز، «ەرلىك پەن باتىرلىق جانە ونى ىسكە اسىرۋدىڭ» شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل ومىرىندەگى ەڭ كۇردەلى تاقىرىپ بولعاندىعىندا. ءدال وسى تاقىرىپتىڭ وزىنەن عانا بىرنەشە كىتاپ جازۋعا بولار ەدى. ءبىزدىڭ قازىرگى قالام قارىمىزدىڭ باعىتى عاقىليالار ارقىلى وقىرمانعا وي سالۋ بولعاندىقتان ءسوز بۇيداسىن سولاي بۇرايىق. ايگىلى تۇلعانىڭ ءوز دەگەنىنە جۇگىنەيىك:
ءبىزدىڭ ساۋداگەرلەر التىن ماڭلىق كيىم، جاقسى دۇنيە، تاڭسىق زات اكەلىپ، سودان مال پايدا تابامىن دەپ سەنەتىن سياقتى جاساقتىڭ نوياندارى ساداقپەن اتۋ، اتپەن شابۋىلداۋ، جەكپە-جەككە شىعىپ شايقاسۋ سياقتى ونەرگە ۇلدارىن جاقسى ۇيرەتۋ كەرەك. ولاردى قايتپاس جۇرەكتى، ىسىنە سەنىمدى ساۋداگەرلەردەي پىسىق، جىرىندى، ىسپار ەتىپ تاربيەلەۋ كەرەك.
***
ءسوز ۇستاساڭ، شەشەن بولعانىڭ،
قىلىش ۇستاساڭ، باتىر بولعانىڭ.
بىلەكتى باتىر بولساڭ،
بۇگىنگىنىڭ باتىرىسىڭ.
بىلىكتى باتىر بولساڭ،
كەلەشەكتىڭ ناقىلىسىڭ.
***
«جاقسى» دەسكەن ەر جىگىت،
ادىلدىككە جۇگىنىپ.
شىندىققا بەرىلىپ،
ەلىنە ەڭبەك ەتىپ،
بۇكىل ەلىن ورنىقتىرا السا،
سوندا عانا ناعىز ەر دەۋگە بولادى.
***
اقىلى اسقان، ءادىل، تولعامدى نوياندار،
ءتۇزۋ وقپەن، مەرگەن ادامنىڭ اتقانىنداي،
كوزدەگەنىن ءدال تيگىزگەن نىساناداي،
ازامات پەن مەملەكەت ىسىنە دۇرىس قارايدى.
***
ءار ادامنىڭ ويلاۋ، اتقارۋ قابىلەتىنە ەركىندىك بەرسەڭ، ول نەندەي شەشىم شىعارۋدىڭ، قانداي باعىت ۇستانۋدىڭ جولىن ءوزى-اق تابادى.
***
جاقسىنى ءارى دە كوركەيت،
جاقسى دا ۇستازىڭ،
جامان دا ۇستازىڭ.
كونەنى ويعا توقىعان،
جاڭانى ۇيرەنىپ وقىعان،
ناعىز ۇستاز سول ادام.
***
بورىدەي نويانعا تۇلكىدەي قوسشى ەرسە، ەلگە كەسىرى تيەدى.
***
بىرەۋدى پايدالانامىن دەسەڭ،
ءبىلىم، پاراساتىن قارا.
بىرەۋگە ۇيرەتەمىن دەسەڭ،
بىلمەيتىن نارسەسىن پارلا.
***
اقىلگوي ءۋازىر ەلگە قىمبات،
اقىلدى ايەل ۇيگە قىمبات.
باتىر قولباسشى قولعا قىمبات،
تولعامدى ۇل جانۇياعا قىمبات.
جەتىم-جەسىر، السىزدەرگە قورعان بولۋ جونىندە
جالپى، تاڭىرشىلدىك – ءبىر عانا ءتاڭىر يدەياسى جانە سول ءتاڭىردى اسپان جاقتاعى كوزگە كورىنبەيتىن جالعىز جاراتۋشى دەپ تانىعان. ولاي بولسا كوشپەندىلەر دالاسىنىڭ كوسەمىنە اينالعان شىڭعىس ءداۋىرى سول تاڭىرگە جالباردى، مەدەت تىلەدى. يسلام ءدىنى تاراعاننان كەيىن ءتاڭىردى – جالعىز اللا ۇعىمىنان بولە قاراعان جوق. سول ءۇشىن دە قۇران قاعيداتتارىندا ايتىلاتىن باۋىرمالدىق، اياۋشىلىق، جەتىم-جەسىردى جەلەپ-جەبەۋ تۇبىرىنەن ۇقساس بولدى. كوشپەندىلەردىڭ ساحارالىق زاڭى ءبىر ىزبەن ءجۇردى. ءتىپتى كەرەي، نايمان رۋلارىنا قاتىستى وزگە دىندەرگە تابىنۋ يدەيالارىن زەرتتەۋشىلەردىڭ باسقا قىرعا قاراي بۇرعانىن ەسكەرسەك، وتكەن جازبالارىمىزدىڭ وگەي تۇستارىن كوپ بايقايمىز. ءاربىر زەرتتەۋشى عالىم ءوزى باعىنعان مەملەكەت، ۇلت، ءدىن، ساياسات اياسىندا وزىنە قاجەتتىنى ىزدەپ، وزگەنىڭ مۇددەسىنە اسا باس قاتىرمادى. ءسويتىپ بۇرمالانعان ادەبيەتتەر ارقىلى بۇلدىر تاريحتار جاسالدى. شىن مانىندە دالالىق، ساحارالىق كوشپەندىلەردىڭ باعزىدان جالعاسقان بار بولمىسى ءبىر عانا جەلىگە كوگەندەلىپ جاتتى. بۇگىن دە ءبىزدىڭ حالىقتىڭ اۋزىنداعى «جەسىرى مەن جەتىمىن جىلاتپاعان حالىقپىز» دەگەن ناقىلى دا سول كونەنىڭ جۇرناعى.
جەتىم-جەسىردىڭ كوز جاسى،
جۇرەگىڭدى جارالايدى.
جەتىم، كەدەي ادامداردى،
جەتى جۇرتىڭداي اسىرا.
قارايلايتىن اعايىنسىز،
قامقورلىققا الاتىن اكەسىز،
سۇيەنەرى جوق جەتىمدى،
سۇيگەن ۇرپاعىڭداي جارىلقا.
جەتىم، جەسىردى اسىراعان،
جەتىلەر ەلدىڭ جوسىنى.
***
تاماق تابىلسا تالاسا ءبولىپ جەيتىندەرىڭدەي،
تارىققان بىرەۋىڭە جارىسا بارىپ كومەكتەسىڭدەر.
***
قاريالاردى قۇرمەتتەپ،
كەدەيلەرگە كومەكتەس.
باي مەن كەدەي،
تورە مەن قارا دەپ،
حالىقتى بولە قاراما.
جانۇيا جانە ەر-ايەل قاتىناستارى حاقىندا
مەيلى تۇرىك، مەيلى قازاق، يسلام ۇعىمدارىندا بولسىن جانۇيانىڭ بەرەكە-بىرلىگى تاتۋلىعى حاقىندا ايتىلاتىن تاعىلىم وتە مول. اسىرەسە ساحارا حالىقتارىنىڭ باسقالاردان تابىلا بەرمەيتىن، التىنعا ايىرباستاعىسىز وتباسىلىق قۇندىلىقتارى اتادان بالاعا الىگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. وتانشىلدىق ۇعىمىنىڭ وتباسىدان باستالاتىندىعى جايىندا اتالى سوزدەر دە از ەمەس. سوناۋ تۇركى زامانىنىڭ جازىلماعان زاڭدارىندا سوعىستا كوز جۇمۋعا اينالعان سارباز، ارتىندا قالعان كارى شەشە، جاس بالاسىن جانىنداعى قاندى كويلەك دوستارىنا اماناتتاپ كوز جۇمسا، ول زاڭعا وپاسىزدىق جاساعان بولادى ەكەن. سەبەبى كوشپەندىلەردىڭ ساحارالىق زاڭى بويىنشا شاھيد بولۋشىنىڭ ارتقى جاعدايى ءجۇز پايىزدىق كەپىلدىككە الىناتىن بولعان. ونىڭ ارتتاعى جاقىن-جاناشىرلارىن قاراۋ، باعۋ، ەسەيتۋ تولىعىنان قامتاماسىز ەتىلگەندىكتەن زاڭىنا سەنبەگەندەي بولعان سارباز الاڭداۋشىلىق بىلدىرسە، ول، ارينە، وپاسىزدىق ەمەس پە. كەيىننەن قازاقتا قالعان بەلگىلەرىنەن «امەڭگەرلىك» سونىڭ ءبىر جۇرناعى بولسا كەرەك. سەبەبى جەسىردى امەڭگەرلىككە الۋشى سول شاڭىراقتىڭ بۇكىل قيىندىعىن ءوز موينىنا الىپ، ەشقاشان وگەيلىك تانىتپاۋعا انت بەرەتىن بولعان. وتباسى بۇتىندىگى ارقىلى وتان تۇتاستىعىن ويلاۋ، حالىقتىڭ كوز جاسىن كورسەتپەۋ – اسىل بەكزادالاردىڭ ارمەن كوتەرەتىن جۇگى ەدى. ەندى سونىڭ جارقىن مىسالدارى مىنا سوزدەردەن دە ايقىن اڭعارىلادى:
ادام ءوز جانۇيا تىرشىلىگىن باسقارا بىلسە،
بيلەگەن ەلىن دە دۇرىس باسقارا الادى.
سوندىقتان، اۋەلى ءوزىڭدى دۇرىس باسقار،
سونسوڭ جانۇياڭدى جاراسىمدى بولعىز،
سوندا عانا ەل باسقارۋعا جارايسىڭ.
***
بالا اكە ءسوزىن سىيلاماسا،
باۋىرى اعا ءتىلىن الماسا،
ەرى ايەلىنە سەنبەسە،
ايەلى ەرىنىڭ سوزىنە كونبەسە،
ەرلەرى نەكەلى زايىپتىلارىن كەلەمەجدەسە،
ۇلكەندەر جاسى كىشىلەردى قاۋىمداماسا،
جاستار جاسامىستاردىڭ ءسوزىن سىيلاماسا،
جانۇيا جاداۋلاپ،
مەملەكەت قۇلاپ،
جاۋعا تىزە بۇككەنىڭ.
مۇنداي جات قىلىقتار دوعارىلسىن!
***
ەگەر ۇل تۋسا، ءتاڭىر تەكتىدەن سۇراۋشىعا دەيىن تالپىنىپ، تالاپتاناتىن بولىڭدار. ەلىڭە جاۋ تيسە، جان اياماي كۇرەسىپ، ەلىڭە ەلەۋلى پايدا ىستەپ، ۇرپاعىڭنىڭ الدىندا داڭقتى ابىروي اتقارساڭ، اكە مەن ۇلدىڭ پارىزى وتەلگەنى سول.
***
قارتتارعا دەگەن قامقورلىقتى،
قاشاندا ۇمىتۋشى بولما.
اتا-اناسىن قادىرلەمەگەن،
جىندى مالدان ارتىق بولا ما؟!
اتا-اناسىن اسىراماعان،
ادامزاتتىڭ ەڭ سورلىسى.
***
كوگەرەر ءۇيدىڭ كوركى،
ايەلىنىڭ اقىلىمەن.
جانۇيانىڭ جاقسى اتى،
ەركەگىنىڭ بەدەلىمەن.
***
ۇلىڭ جاقسى تۋسا دا،
اكە اقىلىنسىز اقىلدى بولماس.
ادام بولىپ تۋعان سوڭ،
ادامگەرشىلىك جولىن قۋماي بولماس.
بەرەكە-بىرلىك جانە اقىل، ءبىلىم تولعانىستارى
بىزدەگى تەرەڭ زەرتتەۋ تاپپاعان تاقىرىپ بۇگىنگى موڭعول، قازاق دەپ بولىنگەن حالىقتاردىڭ ءتۇپ توركىنىنىڭ بىرلىگىنە ساياتىن مىسالداردىڭ وتە كوپتىگى دەر ەدىك.
تۇرمىس-تىرشىلىك، سالت-سانا، تانىم-نانىمداعى ۇقساستىقتى بىلاي قويعاندا ماقال-ماتەل، ءسوز سويلەمدەگى ۇقساس ءسوز ساپتاۋلار، ماقال-ماتەلدەر از ەمەس. ءبىز ايتىپ كەلە جاتقان شىڭعىس حان وسيەتتەرى سانالعان عاقىليالارعا ءساپ سالىپ قارايتىن بولساق، بۇگىنگى قازاق سوزىندە كوپ كەزدەسەتىن تۇجىرىمدى ويلار مەن قاناتتى سوزدەرمەن قابىسىپ جاتاتىندىعى بايقالادى. تومەندەگى مىسالدان دا سونى انىق اڭعارامىز. ايتالىق، قازاقتا: «بىلەگى جۋان ءبىردى جىعادى، ءبىلىمى كوپ مىڭدى جىعادى»، «اقىلدىنىڭ اتى ارىپ، تونى توزباس»، «كوزى سوقىردان كوكىرەگى سوقىر جامان» ت.ب. كوپتەگەن ءتامسىل سوزدەر بار. ەندەشە، تومەندەگى سوزدەرگە قاراڭىز:
مىقتى بولساڭ، بىرەۋدى جىعاسىڭ،
بىرلىكتى بولساڭ، كوپتى جەڭەسىڭ.
جان، ءتانىڭ كۇيرەك، ءبىلىم ماڭگى،
دۇنيەنىڭ قۇنى ارزان،
ءدۇيىمدى يگەرگەن ءبىلىم قىمبات.
***
اقىلدى ادام ءسوز ايتسا،
اقىلعا سالىپ ءبىلىم ال.
اقىلسىز ادام ءسوز ايتسا،
الدى-ارتىڭا قاراماي قاش.
كوكىرەگى وياۋ ءسوز ايتسا،
كوڭىلمەن تولعاپ، ءبىلىم ال،
كورسوقىر ادام ءسوز ايتسا،
كوزىڭدى اشىپ، تۇرا قاش!
***
ىنتىماقشىل ساۋىسقان بۇعى ۇستايدى،
بۇل دۇنيەدە ىنتىماقتان ارتىق كۇش جوق.
جات جۇرتتا مال-ايلانى ويلا،
جاماعاتىڭدا ىنتىماققا بويلا.
***
جەتىلەمىن دەسەڭ وقى، ۇيرەن.
جەتەمىن دەسەڭ ويان، ويلان،
ناعىز ءبىلىمدى ادام مۇنى،
ويانىپ، تالانت بولعىزسىن.
پاراساتتى ادام مۇنى،
ەسىنە الىپ ءبىلىم بولعىزسىن.
***
جان بەرىپ، جان الىسىپ شالدىققاندا،
تاۋدىڭ تاعىسىن اتىپ، تالىققاندا،
كاۋسار سۋسىن، ءدامدى تاعامدى جالعىز جەسەڭ،
كوپتى باسقارامىن دەيتىن شىندىق بولىپ پا.
اكەل، قانە، جەسەك، ءبارىمىز بىرگە جەلىك،
بىرگە قۋانىپ، ولسەك، بىرگە ولەيىك!
***
ءبىلىمدى پاراساتتى ادام تابىلسا،
وزىڭنەن استە الىستاتپا.
بارىڭدى اياماي بەرسەڭ دە،
وزىڭە تارتساڭ ۇلكەن پايدا.
***
تاۋداي التىن جيناپ،
پايداسىز بوس وتىرعانشا.
تارىداي ءبىلىم جيناپ،
سول ءۇشىن جانىڭدى اياما.
***
ادام قاتارىنا جەتەم دەسەڭ،
بالا كەزىڭنەن تالپىن.
قاتارىڭنان قالمايمىن دەسەڭ،
ءبىلىم، تالانتىڭدى جەبە.
***
اعايىن بۇلىنسە،
الاشقا كۇلكى.
كوپ بۇلىنسە،
ازعا كۇلكى.
***
اسىل زاتتىڭ سىرتىن مۇيىزبەن قاپتاعانى،
اسىلىن ايالاپ، اقىلىن ىشىنە ساقتاعانى.
سىرتىن جۇپىنى، ءىشىڭ اسىل بولسىن دەپ،
اقىلىڭ اسسا، ماستانبا دەپ سەنى جاقتاعانى.
***
اقىلدى ادام كوپتى كورىپ، كوپتى ەستىسە، اقىلدىنىڭ ۇستىنە اقىلدى بولماق. ەل جۇرتىن دا پاراساتتىلىقپەن باسقارا الادى.
ناداندىق، ارازدىق، قاسكويلىك حاقىندا
شىڭعىستىڭ قۋاتتى اسكەري قوسىنى تەك قانا قارۋ-قايراتىنا سۇيەنگەن جوق. مەيلى جاۋى، مەيلى دوسى بولسىن، كىم ونەرلى، ءبىلىمدى، ادال بولسا، ول قول استىنا سولاردى جينادى. تالانتتىلاردى تاني ءبىلدى. ءوز قول استىنداعىلاردىڭ ارام پيعىلدىلارىن تەز اڭعارىپ، ولاردى الاستاپ وتىرۋدى دا قاعىس قالدىرمادى. سونىڭ ارقاسىندا ونىڭ قوسىنىندا ىعاي مەن سىعايلار كوبەيىپ، ارامدىق، ناداندىق اتاۋلىنى دەر كەزىندە جويا ءبىلدى. كوكىرەگى سوقىر نادان، جامان ادامداردىڭ كوزىن قۇرتۋ ارقىلى تازالىققا باسا نازار اۋداردى.
شىڭعىستىڭ ءوز كوكىرەگى قالاي دانا، داڭعىل بولسا، وزگەدەن دە سونى كۇتۋى، نادان، ساۋلەسىز توبىرعا جيرەندىرە قارادى. ولارعا ءتىل سۇعىن عانا ەمەس، نايزاسىنىڭ ۇشىندا كەزەيتىن. ەندى سونداي سوزدەرگە ءبىر نازار سالايىق:
نادان ادام تەك وتىرىك، وسەك، جالعان-بوس ءسوز قۋىپ، جوقتى بارداي، وتىرىكتى شىنداي سەنىپ، جەڭىل-جەلپى تىرشىلىكتى باقىتقا ساناۋى وكىنىشتى-اق.
***
ەكى ادام تاتۋ بولسا،
تەمىر قامالداي بەرىك.
كوپ ادام اراز بولسا،
قۇلاعان قامالداي كۇيرەك.
***
قاسكوي جاۋدى از دەمە،
قاتەرلى دەرتتى جەڭىل دەمە.
***
يەسى جاماننىڭ ەل جۇرتى توزادى،
ءيتى جامانىنڭ قوراسىن تونايدى.
***
ايتقان انتىڭدى،
جانىڭنان ارتىق كور.
ارام، ايلا ەكەۋىن،
ۋ دەپ جيرەنىشتى كور.
***
جاقسى ادامعا قاستىق الىستان ەمەس، جاقىننان بولادى.
ارامزا اعايىننان تانىمايتىن جاقسى جات ارتىق.
ارامدىق، ماسكۇنەمدىككە ايتقاندارى
شىڭعىس حان زامانى جانە موڭعولدار ءومىرى ءسوز بولا قالسا، كوپتەگەن تاريحشىلار مەن قالامگەرلەر قاۋىمى ولاردى اراققا قۇمارتقان تايپا ەسەبىندە قارايدى. الايدا كۇبى-كۇبى ق
