وتكەن جولى «ۇلىقبەك تراگەدياسىن» ايتقانىمىز ەسىڭىزدە بولار.

♦«ۇلىقبەكتىڭ تراگەدياسى» نەمەسە «امەريكانىڭ ەڭ ۇلكەن ۇرلىعى»

ەۋروپا عىلىمعا قۇلاش ۇرىپ، دۇنيەنىڭ عاجايىبىن، جاراتۋشىنىڭ سىيىنا كوزدەرى تويماي زەرتتەپ جاتقاندا ءبىز ءبىرىڭعاي ەرتەگى ايتۋعا كوشتىك. سول باياعى داستارحان باسى، وشاق قاسىنداعى كاكىر-شۇكىر اڭگىمە.

بابالارىمىز اي مەن كۇن تۋرالى ەرتەگى ايتىپ جۇرگەندە، گاليلەي تەلەسكوپ ويلاپ تاپتى. 

«ەرتەدە اسپان پاتشانىڭ اي مەن كۇن اتتى ەكى سۇلۋ قىزى بولىپتى. اي كۇنگە قاراعاندا ادەمىرەك بولسا كەرەك. وزىنەن ادەمى بولعان ءسىڭلىسىن كورە الماي قىزعانعان كۇن بىردە ايدىڭ بەتىن تىرناپ الادى. اپكەسىنىڭ قىزعانشاقتىعىنان بەتىنە كەتپەستەي تىرتىق تۇسكەن اي كۇندىز ادامدارعا كورىنۋگە ۇيالىپ سودان بەرى تەك تۇندە عانا شىعادى ەكەن». 

 1609 جىلى گاليلەي اي بەتىندەگى قارا داقتار ەرتەگىدە ايتىلاتىن تىرتىق ەمەس كراتەرلەر ەكەنىن، وندا تاۋلاردىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن عىلىم تىلىمەن تۇجىرىمدادى. ونى جاڭالىعىن كورگەن سول كەزدىڭ عالىمدارى قايران قالدى. بۇل راسىندا عاجايىپ بولاتىن.

ەندى مىنانى قاراڭىز. ءسىز ەرتەگىنى جالعىز ءبىز ايتقان ەكەنبىز، ەۋروپا  بىردەن دامىپ كەتكەن ەكەن عوي دەپ قاپالانباڭىز.  كوڭىل-كۇيىڭىزدى تۇسىرمەڭىز. كوڭىلىڭىز تۇسەتىن جەردى ءقازىر ايتامىن. ەۋروپا ەرتەگىنىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن. جەتىقاراقشىنىڭ تەمىرقازىققا بايلاپ قوياتىن ەكى جىلقىسىن ءبىز اقبوز ات پەن كوكبوز ات دەپ اتاساق، ەۋروپا ۆەگا مەن كاپەللا دەپ اتاعان.  زيەۆستىڭ ايەلى گەرا گەركۋلەستى قىزعانىپ ەمىزبەي قاعىپ جىبەرگەندە ءسۇت شاشىراپ، سودان قۇس جولى پايدا بولىپتى-مىس.

كۇلكىلى، ءيا؟ مۇنداي اڭىز، ەرتەگىلەر ەۋروپادا بولسىن، امەريكادا بولسىن تولىپ جاتىر. قيسىنعا كەلمەيتىن ەرتەگىلەردى ەكى حالىق تا ايتقان جانە ءالى كۇنگە دەيىن وزىنە بەيمالىم اسپان دەنەلەرى تۋرالى سولاي دەيدى. مىسالى  ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋسيا قارساڭىندا تۇرعان ادام بالاسى ءالى كۇنگە قارا قۇردىم، كۆازارلار سەكىلدى مىڭداعان اسپان شىراقتارىنىڭ نە ءۇشىن جاراتىلعانىن تۇسىنە الماي وتىر. ءبىز نەعۇرلىم بىلە تۇسكەن سايىن، سوعۇرلىم بىلمەيتىن دۇنيەلەرىمىز كوبەيەدى. ادام تۋمىسىنان ءوزى بىلمەيتىن دۇنيە تۋرالى الدىمەن اڭىز، ەرتەگى قۇراستىرۋعا قۇمار. بۇل جالعىز قازاقتىڭ ەمەس، جالپى ادامزاتتىڭ پسيحولوگياسىنا ءتان قۇبىلىس.  

ەڭ وكىنىشتىسى، ءبىز ەرتەگىنى عىلىمعا اينالدىرا المادىق. بىزدەگى اڭىزدار سول اڭىز كۇيىندە قالدى. ونداي ەرتەگىلەر تەك داستارحان باسىندا ايتىلدى. ءاڭىز-افسانانىڭ ءتۇبىن قازبالاپ، عىلىمي تاجىريبەمەن تولىقتىرۋ ەشكىمگە كەرەك بولمادى. مىنە، وسى جەردە مۇڭايىپ، جابىرقاۋىڭىزعا بولادى.

دالا جۇرتى ءۇشىن تەمىرقازىقتىڭ سولتۇستىكتى كورسەتەتىنى، سۇمبىلە شىقسا كۇن سۋىتاتىنى سەكىلدى قاراپايىم ومىرگە قاجەتتى اسپان شىراقتارىن ءبىلۋ جەتكىلىكتى بولدى. ادامنىڭ جان دۇنيەسى، ونىڭ بىلسەم، كورسەم، ەستىسەم دەگەن ىشكى سۇرانىسى قاي كەزدە دە، قانداي داۋىردە دە بولعان. ءتىپتى جان باسپاعان ارالداردى مەكەندەيتىن ابوريگەندەردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ سىرىن وزىنشە تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. بۇل دا ادامنىڭ تۋا ءبىتتى قاسيەتى، ونىڭ وزگە ماقۇلىقتاردان ايىرماسى.

سول سەكىلدى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ دا بويىندا وسىنداي سۇرانىستار مەن قاجەتتىلىكتەر ۇنەمى بولدى. دالا كوشپەندىلەرى، مەيلى ورتا ازيانىڭ سامارقان، بۇحارا، گەرات قالالارىندا بولسىن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن زەرتتەۋ، كۇردەلى عىلىمي ىزدەنىستەرگە ۇمتىلۋ، جاڭا تەحنيكاعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ورنى بوس قالدى. مىنە، وسى بوساپ قالعان «رۋحاني ۆاكۋۋمنىڭ» ورنىن ءدىني يدەيالار، اڭىز، ەرتەگىلەر تولتىردى. ناقتى عىلىمدارمەن اينالىساتىن عالىمدار كەتىپ، ولاردىڭ ورنىن مەشىت-مەدرەسەدەگى يمامدار اۋىستىردى. وسىلايشا قاراپايىم حالىق مولدا-مۇداريستەردىڭ ۋاعىز اڭگىمەلەرىن قاناعات ەتتى.

اتتەڭ، ءارىسى حورەزمي، فارابي، بيرۋني، قاشعاريلار، بەرىسى ۇلىقبەك، قۇسشى، رۋميلەردى ۇلبىرەتىپ قولدا ۇستاماساق تا، ەڭ قۇرىعاندا تىنىش ءومىر سۇرگىزگەندە گاليلەي كورگەن عاجايىپتى ازيا حالقى ەۋروپادان 200 جىل بۇرىن كورەر مە ەدى كىم ءبىلسىن.

رىسبەك رامازان ۇلى، تاريحشى،

«الەم حالىقتارى جازۋشىلارى وداعىنىڭ» مۇشەسى