«ابىلايدىڭ اق تۋى - ابىلاي حاننىڭ جاۋىنگەرلىك تۋى. كەزىندە بۇكىل قازاق حالقىنىڭ اتىنان ايتىلاتىن جاۋىنگەرلىك ۇران رەتىندە قولدانىلعان. 20 عاسىردىڭ باسىندا قازاق ينتەلليگەنسياسى، الاشوردا جەتەكشىلەرى حالىقتى بىرلىككە شاقىرىپ، ابىلايدىڭ اق تۋى استىنا جينالايىق دەگەن ۇندەۋ تاستالعان. شىن مانىندە ابىلايدىڭ اق تۋى – تاريحي ات، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى سوعىستا كوتەرىلگەن تۋ. زاتتىق تاريحي مۇلىك - قىل شاشاقتى، كولەمى 2 شارشى مەترلىك اق جىبەك ماتادان جاسالعان». (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

بارلىق جازبا دەرەكتەر ابىلاي حاننىڭ تۋىنىڭ ءتۇسى اق بولعانىن، حان بايراعى ۇزىندىعى ءۇش قۇلاش نايزاعا بايلانعانىن، تۋدىڭ ۇزىنى – 150، ەنى – 70 سانتيمەتردەي اق ماتادان جاسالعانىن ايتادى.

قازاقتا تۋدىڭ ءتۇسى اق بولۋى ەجەلدەن بار. اق تۋ – ادالدىقتىڭ، ادىلەتتىڭ، بەيبىتشىلىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ سيمۆولى، ياعني ادامي جاقسى قاسيەتتەردىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ كورسەتكىشى. مۇنى بۇكىل الەم مويىنداعان. كۇنى بۇگىندە سوعىس جاعدايىندا، ياعني سوعىستى توقتاتىپ، بىتىمگەرشىلىككە شاقىرۋ ءۇشىن دە قولدانىلادى. جالپىعا ورتاق، بۇكىل الەمدىك قاعيدا بويىنشا «اق تۋ» كوتەرگەن ادامعا دا، اسكەرگە دە قارۋ قولدانىلماعان. ول ادامزات بالاسى ءۇشىن كەشىرىلمەيتىن، اۋىر قىلمىستار قاتارىنا جاتقىزىلعان.

شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ءابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ تۇرىك شەجىرەسىندەگى «دون مەن ەدىل اتتى ەكى ۇلكەن وزەننىڭ جاعاسىندا قىپشاقتار ءۇش ءجۇز جىل پاتشالىق ەتتى» (19 بەت) دەلىنەتىن قىپشاقتاردىڭ دا تۋى اق بولعان.

تۇسىنىكتەمە: قازاق پەن قىپشاق سينونيم. اقيقاتىندا، قىپشاق قازاقتىڭ بالاسى.

تاريحي قۇجاتتاردا قارا كەرەي قابانباي باتىردىڭ دا، وسپان باتىردىڭ دا بايراقتارىنىڭ ءتۇسى اق بولعانى ايتىلعان.

تاريحشى قۇربانعالي ءحاليدتىڭ «بەس تاريح» اتتى ەڭبەگىندە قازاقتىڭ وننان حانىنىڭ تۋى اق ءتۇستى بولعانى جازىلعان.

جازۋشى ۇزاقباي  دوسپانبەتوۆتىڭ «ابىلايدىڭ اق تۋى» اتتى تاريحي رومانى بار. الماتى -2016 جىل. بۇل كىتاپتا قازاق تاريحىنداعى ەڭ ءبىر قاسىرەتتى، قايعىلى كەزەڭ، حالىق جادىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن ساقتالعان XVIII عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى وقيعالارى باياندالادى.

«ابىلايدىڭ اق تۋىن بايىمبەت باتىر ۇستادى. امان قالعانىمىز ءۇش كۇننەن كەيىن وسى تاۋدا تابىسايىق دەپ ۋادەلەستى. سوعىسقا ابىلايدىڭ ءوزى دە قاتىستى. ...ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن توقتاۋسىز سوعىس بولدى. ەكى جاقتان دا حالىق قىرعىنعا ۇشىرادى. ءۇش كۇننەن كەيىن ەل ەسىن جيعانداي بولدى. ابىلاي اڭداسا اق تۋى جىعىلماپتى. تاۋ باسىندا جەلبىرەپ تۇر ەكەن. حان تۋدىڭ جىعىلماعانىن جاقسىلىققا جورىدى» («اقيقات جولىندا» حاكىم ومار ۇلى).

قازاق تۋىن كىم-كورىنگەنگە ۇستاتپاعان. قازاقتىڭ تۋىن قۇلاتپايتىنىنا ەلى سەنگەن، جۇرەك جۇتقان باتىرلارى ۇستاعان. ولاردى حالىق «تۋبەگى» دەپ اتاعان.

«1832 جىلعى قارناۋدا حيۋا جەندەتتەرىمەن بولعان قىرعىندا تۋبەگىنىڭ ات ۇستىندە تولىقسىپ تۇرعانىن كورىپ قولباسشى ءسۇيىنعارا اتامىز شاۋىپ كەلىپ: «شىدايسىڭ با؟» – دەيدى عوي، سوندا تۋبەگى – ەسكەلدى داۋىل باتىر: «جان شىداسا – ءبىز شىدارمىز!» دەپتى.

نەشە جەردەن وق تيگەن باتىردىڭ اۋزىنان كەسەك-كەسەك قان اتىپ تۇر ەكەن دەيدى. سوعىس اياقتالعاندا كەلسە، ات ۇستىندە تۋدى جىقپاعان قالپى ەسىل ەر الدەقاشان ءدارىل-باقيعا ءوتىپ كەتىپتى!..

1856 جىلى قاراعان-بوساعاداعى ۇرىستا تۋبەگى – اسار سۇپى اتامىزعا باتىرلاردىڭ ءبىرى اسىعىستا: «اتا، تۋدى جىقپايسىز عوي!؟» – دەپ قالادى. سوندا اسار سۇپى: «تۋدى قۇداي جىقپاسا، ءبىز جىقپاسپىز، ينش-اللا!» – دەگەن».

ەل اراسىندا تارالعان اڭىزدارعا قاراعاندا كەيبىر جەكە رۋلاردىڭ اتاۋى دا تۋعا بايلانىستى قويىلىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق ەلىنىڭ رامىزدىك باستى بەلگىسى تۋدىڭ وبرازى حالىقتىڭ جۇرەگىنە وشپەستەي بوپ ەرتە زاماننان  ۇيالاعانى اڭعارىلادى. مىسالى، مىنا ءبىر شەجىرەلىك اڭىزدا بۇل جاعداي تارتىمدى ورنەكتەلگەن:

«ۇلى ءجۇز ويسىلدىڭ توبەكە دەگەن بالاسىنان وتەپ باتىر، ونان سىرىمبەت، تۇرىمبەت، جالمامبەت دەگەن بالالارى بولادى. تۇرىمبەت جانىبەك حان اسكەرىنىڭ ەڭ العاشقى تۋىن ۇستاپ، قول باستاعان باتىر. ونى زامانداستارى «تۋبەگى» دەپ اتاپ كەتكەن» (سۆەتقالي نۇرجان، اقىن).

«تۇمەنباسى، تۋ ۇستاۋشى بولىپ سوعىسقا قاتىسقان قازىمبەت باتىر 52 جىل بويى ات ۇستىندە ءجۇرىپ، ەل قورعاپتى. اتا-بابا جەرىن جاۋدان ازات ەتۋ جولىنداعى سوڭعى ۇرىستا 69 جاسىندا قازاق جاساعىنىڭ تۋىن جىقپاي، تۋ تۇبىندە مەرت بولعان ەكەن.

قاپىسىز اجال كەلسە كىم ولمەگەن

شىڭقوجا، شوڭكەيدى دە شىدەرلەگەن.

قوس جەبە وندىرشەكتەن قادالسا دا،

قازىمبەت تۋدىڭ سابىن جىبەرمەگەن

... جالعىز تۇر تۋ ۇستاۋشى ءدوڭ باسىندا،

كورگەندەر اڭ-تاڭ قالدى العاشىندا.

بايراعى قولىنداعى جەلبىرەيدى،

ءوزىنىڭ كورىنبەيدى جان قاسىندا.

بولماستان ويلارىندا ەشبىر ءقاۋىپ،

باتىرلار ساتىرلاتىپ كەلدى شاۋىپ.

كۇيىندە تۋ ۇستاعان قاتىپ قاپتى،

ولسە دە قۇلاماعان اتتان اۋىپ.

قوس جەبە قاتار ءتيىپ وندىرشەكتەن،

اققان قان ومىراۋىن كەتكەن جاۋىپ.

اتى دا استىنداعى قوزعالمايدى،

تىزگىنىن تۇقىرتىپتى ەبىن تاۋىپ.

قارۋى جەردە جاتىر ساۋدىراعان،

ەكى كوز جۇمىلماپتى جاۋدىراعان.

توبەدە تۋىن جىقپاي قاسقايىپ تۇر،

دەگەندەي «نە قىلاسىڭ ەندى ماعان؟!». (اقىن ن.ايت ۇلىنىڭ «تۋبەگى ءداستۇرى جانە «تۋ» پوەماسىنان ءۇزىندى. https://www.qamshy.kz/article/twbegi-dasturi-zhane-tw-poemasi.html).

قازاقتىڭ  بەلگىلى باتىرى بوگەنباي اق تۋ ۇستاعان: «اق تۋدى بوگەنباي اكەپ بەردى، قاراڭدار قاسيەتتى بوگەن ەردى» («بوگەنباي باتىر» جىرىنان).

«قوجابەرگەن باتىردىڭ تۋى – قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ بەلگىسى.

بۇل تۋدى 1943 جىلى موڭعوليا قازاقتارىنان جاساقتالعان پارتيزاندار گوميندانمەن شايقاسقاندا قولباسشى قابي، نوعايلاردىڭ بۇيرىعىمەن قىتايدىڭ التاي ايماعىنا قاسيەتتەپ اپارعان، تۋدى مايدان دالاسىندا تۇلبا سۇمىندىق سەمبى سالتاناتپەن كوتەرىپ الىپ جۇرگەن ەكەن.

بۇل تۋرالى شەجىرەشى وڭعار ماۋسىم ۇلى بىلاي دەپ جازادى: "بۇل اق مارلىگە وراپ ساقتاعان اق تۋ ەكەن. تۋدى وراۋىنان جازىپ اشىپ كوردىم. ابدەن توزىعى جەتىپ، ب ۇلى ءسۇزىلىپ، ءوڭى سارعايىپ كەتىپتى. بيىكتىگى – 150، ەنى – 70 سم، اق ماتادان ىستەلگەن بايراق. سىرىققا بايلار جاعى كومكەرىلگەن، ءۇش جەردەن بايلايتىن باۋى بار. كەزىندە ساداق وعى ما، نايزا ۇشى ما ءتيىپ، جىرتىلعان جەرلەرى اق جىپپەن تىگىپ، جامالعان. تۋمەن بىرگە ۇزىندىعى – 30 سم مولشەرىندە تۋدىڭ باسىنا بايلايتىن ءبىر ۋىس جىلقىنىڭ قارا قىلى، بىر-ەكى قايىس باۋ شىقتى. ساندىققا ەكىنشى رەت قولىمدى جۇگىرتىپ، نايزانىڭ ۇشى، ءبىر كىسىلىك اقىرەتتىك اق ماتا، ەر ادامنىڭ كويلەگىن الىپ شىقتىم. ساندىقتىڭ بەت جاعىندا، كيىزدىڭ اراسىندا قۇران كىتابى بار ەكەن. نايزانىڭ ۇشىنىڭ ۇزىندىعى – 30 سم، جالپاعى – 6-7، ەكى جاعى جۇزدەلگەن، سىرىقتىڭ باسىنا ساپتالاتىن ۇڭعىسى، شەگەلەپ بەكىتەتىن ەكى جەردەن تەسىگى بار. كويلەك اق بۇلدان تىگىلگەن، تىك جاعالى، جەڭىنىڭ ۇشى، ومىراۋى سىرىلعان. جاعاسى مەن جەڭىنىڭ ۇشىندا تۇيمەسى بار، ب ۇلىنىڭ ىشكى جاعىندا تاقتا جازۋ مەن قىزىل ءوڭدى ورنەگى بار".

جالپى، ابىلاي حاننىڭ ەر جانىبەككە بەرگەن اق تۋىن جۇڭگو ۇكىمەتى الىپ كەتىپتى. ءقازىر قايدا ەكەنى بەلگىسىز. ال ءبىز قوجابەرگەن باتىردىڭ اق تۋىن عانا بىلەمىز. («دالا ديپلوماتياسى. باعزى قازاق ەلشىلىك ءىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى» https://informburo.kz/kaz/dala-diplomatiyasy-bazy-aza-elshlk-sn-erekshelkter.html).

جوڭعارعا قارسى كۇرەستە ابىلاي باستاعان قازاق باتىرلارىنان قالعان جالعىز سيمۆول قوجابەرگەن باتىر جانىبەك ۇلىنىڭ ءوزى ۇستاعان قاسيەتتى اق تۋى بۇگىنگى كۇنى ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ شاڭىراعىندا ساقتاۋلى. تۋدىڭ ساقتالۋ مەرزىمىنە شامامەن 260 جىل بولدى.تۋ جايلى اڭىز اڭگىمەلەر، حيكمەتتەر ەل اراسىندا بۇگىنگە دەيىن اڭىز بولىپ جايىلعان. ال ۇرپاعى كۇلكەتاي شەشەننەن مىناداي ءبىر شۋماق جىر قالىپتى:

- سەمىرمەس ناق التىننىڭ جەز بۋىنا،

ماتىرعان سەكسەن دۇعا اق تۋىنا.

كورمەسەك تە پايعامبار نۇرىن توككەن،

باتىرىم قوجابەرگەن اق تۋىنا.

ابىلاي حان زامانىندا ساربازداردى جەڭىستەن جەڭىسكە باستاپ جەلبىرەگەن كيەلى اق تۋ بۇگىنگى كۇنى بايان-ولگيي ايماعى بۇعىتى سۇمىنىندا ۇرپاعى مۇقتاجى ۇلى جۇماشتىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى تۇر. («قوجابەرگەن باتىردىڭ اق تۋى» http://aqsaqaldar.kz/news/44/single/442).

اتامىز قازاقتىڭ ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازاتىن قاعيداسىنا سايكەس، تۋدىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحىنا ۇڭىلسەك، تۋ – «ت» جانە «ۋ» دەگەن ەكى دىبىس-تاڭبادان تۇرادى.

«ت» - ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا، تولىپ، تولىسقان اتا ۇرپاقتارى، ياعني «ۇلت»، ال «ۋ» – كەز-كەلگەن قيمىل ارەكەتتىڭ سوڭى، ياعني شىرقاپ شىعار شىڭى. مىسالى، «ۋ» ىشسەڭ ولەسىڭ، بارۋ، كەلۋ، كەتۋ، شىعۋ، توسۋ، كەسۋ، جەتۋ، بولۋ، قوسۋ، الۋ، ءبولۋ، كوبەيتۋ، ءولۋ ت.ت.

دەمەك، تۋدىڭ دۇنيەگە كەلۋى كەزەڭى ادام اتادان باستالادى. سوعان سايكەس، تۋ كوتەرگەن باتىر بابالار بەينەسى وتە ەسكى زاماندارداعى جارتاسقا سىزىلعان سۋرەتتەردە ايقىن بەينەلەنگەن. كونە ۇعىمداردى بىلاي قويعاندا، اتتارى بۇگىنگە دەيىن جەتكەن مودە، بۋمىن جانە ەلتەرىس، شىڭعىس قاعان، جانىبەك پەن كەرەي، قاسىم مەن ەسىم حان، تاۋەكەل مەن تاۋكە، ءابىلقايىر مەن ابىلاي سىندى ەل بيلەۋشىلەرىمىزدىڭ، قول باستاعان باھادۇرلەرىمىزدىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ءوز بايراعى بولعانى ءمالىم. تۋلاردىڭ ءار ءتۇستى بولعانى دا ءمالىم. ءبىراق، ەل ىشىندە ەڭ كوپ اۋىزعا الىناتىنى الەم بيلەۋشىسى قازاقتىڭ ۇلى قاعانى  شىڭعىسحان مەن «ابىلايدىڭ اق تۋى».

اق تۋدىڭ حالىق اراسىندا اۋىزدان تۇسپەي ايتىلاتىن نەگىزگى اتاۋى «ادىلەتتىڭ اق تۋى». اق تۋ كوتەرىلگەن جەردە ادىلەتسىزدىك دەگەن ۇعىم مۇلدەم بولماعان.

ال، اق تۋدىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنىنا كەلسەك،  ۇلتتىڭ تۇعىرى ءتىل، دىڭگەگى ءدىن، ارى تۋ. تۋ - دىڭگەككە بايلانىپ، دىڭگەك تۇعىرعا ورناتىلادى. تۇعىرى مەن دىڭگەگى ءالسىز تۋدىڭ قۇلايتىنى سياقتى، ءتىلى مەن ءدىنى ءالسىز ەلدىڭ دە ءومىر جاسى ۇزاققا بارمايدى.

التىن وردا، اق وردا كەزىندە تۋىمىزدىڭ ءتۇسى اق بولىپتى. تۋدا شىڭعىس قاعان اۋلەتىنىڭ «ءتىل تاڭباسى» بەينەلەنگەن. Aنجەلينو دۋلسەرت دەگەن يتاليان كارتوگرافى 1339 جىلى قۇراستىرعان كارتاسىندا وسى تۋدى كورسەتكەن ەكەن. 1375 جىلى ابراام كرەسكەس قۇراستىرعان كاتالاندىق اتلاستا دا وسى اق جالاۋ ءجۇر.

شىڭعىس حاننىڭ تۋى-توعىز شاشاقتى ۇشكىل اق ماتا. ول تۋدىڭ سابىنا ءۇش جەردەن بايلاناتىن بولعان. ال تۋدىڭ ءدال ورتاسىندا باۋىرىنا اۋلاپ العان جەمتىگىن قىسىپ، قاناتىن جايىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان كوك قارشىعانىڭ سۋرەتى سالىنعان.

تۋدىڭ سابىنىڭ ۇشىندا ءۇشبۇرىشتى ارنايى تەمىر قوندىرعى بولعان. ال تۋدى جەرگە تۇرعىزىپ قويۋ ءۇشىن، جەتى تارماقتى جىلجىمالى تىرەۋىشتەر پايدالانىلعان.

تۇسىنىكتەمە: اق ءتۇس – اقيقاتتى، ادالدىقتى جانە وسى ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن اتالارىمىز بەن اعالارىمىزدى بىلدىرەدى. ادام اتامىزدىڭ  ءسوز ءتۇبىرى اد (ات)، ادا (اتا)، ال اعانىڭ ءسوز ءتۇبىرى اع (اق) بولاتىنى وسىدان. ەسكە ۇستايىق! اتام قازاق تا ءسوز ءتۇبىرى (ءوز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس.

ارعى باستاۋىن اعادان الاتىن اق دەگەن ءسوز بارلىق جاقسىلىقتىڭ، بارلىق جاقسى دۇنيەنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەنىن بىلدىرەدى. مىسالى،  اقساقال، اقبۇلاق، اقتاۋ، انانىڭ اق ءسۇتى، اق جۇرەك، اق نەكە، اق نيەت،  اق تىلەك، اق باتا، اق ادال مال، اق ورامال، اق جاۋلىق، اقشا (ادال ەڭبەكتىڭ قۇنى)، اقشا قار، اقشا بۇلت، اقباس، اقبوزات، اقگۇل، اقجەلەك، اقجەلەڭ، اقيىق، اققايىڭ، اققۋ، اقتىق، اق سۇڭقار، اقجول ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

توعىز شاشاق، مۇڭالدىڭ الدىنداعى توعىز بۋىن اتالارى مەن اعالارى.

ولار، ءبىرىنشى بۋىن ادايدىڭ ەكى بالاسى، ياعني ءاعالى-ىنىلى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى. نەمەرەلەرى: ەكىنشى بۋىن تازىكە، ءۇشىنشى بۋىن قوساي، ءتورتىنشى بۋىن قۇنانورىس (رىسقۇل)، بەسىنشى بۋىن اقپان (قازاقتىڭ بىلىمگە قويىلاتىن بەس، ياعني «وتە جاقسى» دەگەن باعاسى وسى اقپان اتالارىمىزعا قويىلعان)، التىنشى بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق)، جەتىنشى جەمەنەي (بۇزاۋ)، سەگىزىنشى سەميت (اراپ پەن ەۆرەيلەر وسى سەميتتەردەن تارايدى)، توعىزىنشى توبىش، ونىنشى بۋىن مۇڭال. مۇڭالدى قازىرگى تاريحشىلاردىڭ مونعول دەپ جازىپ جۇرگەن سەبەبى، مونعولدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ون» بولادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ون سانى ونىنشى بۋىن مۇڭالدىڭ ساندىق اتاۋى.

تۋدىڭ سابىنىڭ ۇشىنداعى ءۇشبۇرىش – قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى. ماڭعىستاۋدا «ءۇشتاعان» اتتى جەر اتاۋى مەن ەلدى مەكەن كۇنى بۇگىندە دە بار.

ءۇش بۇرىش – ءۇش ءجۇز (ءۇش انالى قازاق) جانە الەمگە نۇق پايعامباردى بەرگەن قوساي رۋىن  بىلدىرەدى. ءۇش سانى قوسايلاردىڭ ساندىق اتاۋى. ءۇش بۇرىشتى تۋدىڭ سىرىققا ءۇش جەردەن بايلاناتىن سەبەبى وسى. نۇق پايعامباردىڭ ءۇش ۇلىنىڭ (قام، سام جانە جاپپاس (يافەس)) ەلى.

«نۇح پايعامبار ءۇش ۇلىن ءۇش تاراپقا: حام اتتى ۇلىن ءۇندىستان جاققا، سام اتتى ۇلىن يران جاققا، يافەس اتتى ۇلىن سولتۇستىك جاققا جىبەردى. ...يافەس اتاسىنىڭ امىرىمەن جۋدى (قازىرگى اتاۋى قازىعۇرت (قازىق جۇرت)) تاۋىنان كەتىپ ەدىل مەن جايىق سۋىنىڭ اراسىنا قونىس تەپتى. يافەستىڭ تۇرىك، حازار، ساقلاپ، ورىس، مەڭ، شىن، كەيمار، تاريح  اتتى سەگىز ۇلى بولدى. يافەس ولەرىندە ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى تۇرىكتى وتىرعىزىپ، وزگە ۇلدارىنا: «بارشاڭىز تۇرىكتى پاتشا ءبىلىپ، ونىڭ سوزىنەن شىقپاڭىزدار»، - دەپ وسيەت قىلدى، وعان يافەس ۇعلانى دەگەن لاقاپ ات قويدى. (ءابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» 12-13 بەتتەر).

جەتى تارماقتى تىرەۋىشكە كەلسەك، بۇل قازاقتىڭ تۋىستىعى بولىنبەيتىن، قىز الىسپايتىن جەتى اتالىق جاقىن تۋىستىعىن بىلدىرەدى. قازاق ۇلتىنىڭ ادامي قاسيەتىنىڭ نەگىزىندە وسى جۇيە تۇر. بۇل جۇيەنىڭ

«مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ ەلiندە جوق قاسيەت قازاقتا بار. ول جاقتا ەمشەك ەمبەدi دەپ اعاسىنىڭ ۇلى iنiسiنiڭ قىزىنا ۇيلەنە بەرەدى. قازاق ەكi جاستىڭ جەتى اتاعا جەتپەي تۇرمىس قۇرۋىنا قاتاڭ تيىم سالعان. تيىم سالۋعا جانە ونى مۇلتىكسىز ورىنداۋعا اقىل-پاراسات پەن تىنىمسىز ەڭبەك كەرەك» (باۋىرجان مومى ۇلى).

اق – جوعارىدا ايتقانىمداي، بارلىق جاقسىلىقتىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ەندى مىنا جاعدايعا نازار اۋدارايىق: اق – ءبىزدىڭ ەل ەسىمىمىزدىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇر، ياعني بۇل دۇنيەدەگى اق، ياعني بارلىق جاقسىلىقتىڭ اتاسى، بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورى» قازاق دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. جاقسى مەن جاقسىلىق دەگەن ۇعىمداردىڭ ءسوز ءتۇبىرى (ءوز ءتۇبى، ءوز اتاسى) «اق» بولاتىنى دا وسىدان. ەجەلگى ساق حالقى اتاۋىنىڭ دا، ءتۇبىرى اق بولاتىنى وسىدان. ساقتار قازاقتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. جوعارىدا ايتقانىمداي، اقتىڭ قازدان كەيىنگى ەكىنشى بۋىندا تۇراتىنى دا وسىدان.

كوك – كوكە (اكە) دەگەن ماعىنا بەرەدى. وسىعان سايكەس كوك اسپان، كوكبورى، كوكسەرەك، كوك تەڭىز، كوكسۋ، كوك ءشوپ ت.ت. دۇنيەگە كەلدى.

قارشىعا – ءسوز ءتۇبىرى «قار»، بۇل اق، اعا جانە اقيقاتتىڭ بالاما اتاۋى. اقشا قاردى قار دەيتىنىمىز وسىدان. ال، قاردىڭ ءتۇبىرى «ار»، بۇل شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى جارىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى.

 ادام بالاسى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە نەنى قورعاۋعا ءتيىس. ارينە، ارىمىزدى دەپ، جاۋاپ بەرەمىز. ادامنىڭ قورعاۋعا ءتيىس ارى نە؟ ول: ار-يمانى (سەنىمى)، اتامەكەن تۋعان جەرى، وتانى جانە وتباسى. قازىرگى جاعدايدا بۇلاردىڭ قاتارىنا اتا سالتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى، ءتىلىمىز بەن ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى قوسۋىمىز كەرەك. ادامدا وسىلار بولسا جانە ونى قورعاي الاتىن سەنىمى بولسا، ول ادامنىڭ ارىنىڭ بار بولعانى. وسىلاردىڭ ءبارى، نەمەسە جارتىلاي جوق بولسا، ول ادامنىڭ ارى جوق، ارسىز بولعانى. ەجەلگى قازاقتار بىرىمەن-بىرى كەزدەسىپ امانداسقان دا "ارما"، ياعني قورعايتىن "ارىڭ بار ما؟" دەپ امانداسىپ، وعان "باربول"، ياعني "ارىڭ بار بولسىن!" دەپ جاۋاپ بەرگەن. كۇنى بۇگىندە دە ارى جوق ادامدى «ۇياتسىز، ارسىز» دەپ، سوگەتىندەرى وسىدان. ارى جوق ادامدا ۇيات بولمايدى. دەمەك،  ار قورعاۋ بارشا قازاق بالاسىنىڭ ابىرويلى مىندەتى.

 اتا سىيلاساڭ، اعا سىيلاساڭ وسىلاي سىيلا. تۋ جاساساڭ وسىلاي جاسا. ءبىر تۋدىڭ ءوزى-اق بۇكىل اتا تاريحتى سايراتىپ تۇرعان جوق پا؟ ناعىز دانالىق دەپ وسىنى ايت. سول ۇشىندە ولاردى قاس بي دەپ اتاعان. كاسپيي تەڭىزى اتاۋىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى وسى.

قازاقستان تەرريتورياسىن 639 جىل شىڭعىسحاننىڭ ءوزى جانە ونىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى جوشىدان تاراعان ۇرپاقتارى بيلەگەن. اقوردانىڭ، التىنوردانىڭ جانە قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ دا تۋىنىڭ تۇستەرى اق ءتۇستى بولعان. ەل جادىندا ەرەكشە ساقتالعان رامىزدەردىڭ ءبىرى - ابىلايدىڭ اق تۋى. ول ءبىر ءتۇستى ءتورت بۇرىشتى اق ماتا. شاشاقتى باۋى بار. قازاقتىڭ ۇلى تۋىنىڭ ءتۇسى – شىعىس عۇن (375-454جج)، اق عۇن (420-562جج)، شىڭعىس حاننىڭ التىن وردا (1236-1502جج) مەملەكەتتەرى رامىزدەرىمەن رەڭدەس. ول ب.ز.د. ءحىى عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن الەمدەگى تۇڭعىش اسكەري بايراقتاردىڭ تۇسىمەن دە تۋىستاس.

«شىڭعىس حان اق ءتۇستى ايعىردىڭ جال-قۇيرىعىنان جاسالعان بايراقتى بەيبىت كەزدە كوتەرسە، قارا ءتۇستىسىن جاۋعا شاپقاندا ۇستاتقان. اق ءتۇستى بايراق ساقتالمادى، ال، قارا ءتۇستى شىڭعىس تۋىن ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى زانابازار XVI عاسىرعا دەيىن ارنايى عيباداتحانادا ساقتاعان كورىنەدى. الايدا، XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ سوڭىندا باستالعان ستاليندىك زۇلمات حان تۋىن عيبا-داتحاناسىمەن قوسا ورتەپ جىبەرگەن» (امەريكاندىق عالىم جاك ۋەتەرفوردتىڭ «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى كىتابىنان).

شىڭعىس حاننىڭ تۋى اق ءتۇستى بولعاندىعى «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى ەڭبەكتە: «كيىز تۋىرلىقتى ۇلىستى تۇزۋلەتىپ بىرىكتىرىپ، بارىس جىلى (1206 جىلى) ونون وزەنى باسىندا جينالىپ توعىز تۇعىرلى اق تۋىن ورناتىپ، شىڭعىس قاعانعا «حان» اتاعىن سوندا بەرەدى» دەپ جازىلعان.

«تەمۋجين كەمىرگىدەن كوشىپ، سەڭگىر وزەنىنىڭ بويىنداعى قارا جۇرەك تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى كوك كولگە كەلىپ قوندى. جاڭا قونىستا التىن قۇشار، شەشەن بەكتەر اقىل قوسىپ، تەمۋجينگە ءبۇي دەيدى: «سەنى حان كوتەرەيىك! حان كوتەرىپ:

               ولجالى سوعىسقا

               اتتانىپ بىرگە.

               ...قاعىسقان كەزىندە –

               قالقانىڭ بولماساق،

               ەلدەن بەزدى دەپ،

               قاراباستى العايسىڭ!

               قىرقىسقان جەرىڭدە،

               قورعانىڭ بولماساق،

               قالىڭ ۇلىستان بەزدى دەپ،

               قارا باستى شاپقايسىڭ!» -

دەپ انت بەرىپ، كوك اسپانعا تاعزىم ەتىپ، قارا جەرگە باس ءيىپ، توعىز تۇعىرلى اق تۋدى تۇعىرىنا قوندىردى. شىڭعىس حان وسىلايشا بارىس جىلى – ءوزىنىڭ قىرىق بەس جاسىندا، ونون دارياسىنىڭ بويىندا ۇلى قاعانات تاعىنا وتىرىپ، توعىز تۇعىرلى اق تۋىن تۇعىرىنا قوندىردى» («التان توبىش» الماتى-2009. 47-48 بەتتەر).

اق ءتۇس — قارا مەن سۇر ءتۇس بىرىككەن ءاحروماتيۆتى ءتۇس. سپەكتر جانە ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەنىڭ بىركەلكى كۇشىنىڭ تولقىن ىشىندە تارالۋىنان پايدا بولعان كوزگە كورىنەتىن ءتۇس بولىپ تابىلادى.

اق ءتۇس بۇكىل تۇستەردىڭ باستاماسى بولىپ تابىلادى. سەبەبى كۇننەن بىزگە كەلگەن ساۋلەلەر نەگىزىنەن اق ءتۇستى. ءبىراق اتوم مولەكۋلالارىنىڭ قوزعالۋىنىڭ اسەرىنەن ولار بىزگە جەتى ءتۇس رەتىندە كەلەدى. ونىمەن قوسا اق ءتۇس ەڭ جارىق ءتۇس بولىپ تابىلادى. ونىڭ رەڭكى — 0.

پسيحولوگيا سالاسىنداعى قابىلدانۋى: اق ءتۇستىڭ قابىلدانۋى وتە ەرەكشە. اتالارىمىز اق ءتۇستى رۋحانيلىقتىڭ ءتۇسى دەپ قابىلداعان. ونىمەن قوسا ادامدار اق ءتۇستى ماتەريالدىق ەمەس الەمنىڭ ءتۇسى رەتىندە قابىلدايدى. اق ءتۇس پەرىشتەنىڭ كيىمىنىڭ ءتۇسى بولىپ تابىلادى.

اق ءتۇس مەيىرىمدىلىكتىڭ دە بەلگىسى بولىپ سانالادى. مىسالى، اق تۋ — دوستاستىقتىڭ بەلگىسى، اق سيقىر — جاقسى سيقىر.

اق ءتۇس — تازالىقتىڭ بەلگىسى. مىسالى، قىز-كەلىنشەكتەر ۇزاتۋ كەزىندە اق ءتۇستى كويلەكتى كيەدى. بۇل بولاشاقتا سول قىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى.

اق ءتۇس – اللانىڭ اق جولىنا جانە جارىنا ادال بولۋعا نيەت ەتكەندىكتىڭ بەلگىسى. قىز بالا تۇرمىسقا شىعىپ، «بەتاشار» ءراسىمىن جاساعاننان كەيىن باسىنا اق ورامال تارتادى.

اق ءتۇس — تاۋەلسىزدىكتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى. مىسالى، اسكەردە ادام ءوز قىزمەتىنەن بوساتىلعاندا وعان اق بيلەت بەرىلەدى. بۇل جىگىتتىڭ تاۋەلسىز ەكەنىن بىلدىرەدى.

اق ءتۇس – ادام نيەتىنىڭ تازالىعىن بىلدىرەدى، ەجەلدە قازاق حالقى حان سايلاعاندا، اق كيىزگە سالىپ كوتەرەتىن ءداستۇر بولعان.  

اق ءتۇس – بەيبىتشىلىكتىڭ سيمۆولى. كۇنى بۇگىندە دە سوعىس جاعدايىندا، ياعني سوعىستى توقتاتىپ، بىتىمگەرشىلىككە شاقىرۋ ءۇشىن دە قولدانىلادى. جالپىعا ورتاق، بۇكىل الەمدىك قاعيدا بويىنشا «اق تۋ» كوتەرگەن ادامعا دا، اسكەرگە دە قارسى قارۋ قولدانىلماعان. قولدانعان جاعدايدا، ول ادامزات بالاسى ءۇشىن ەشقاشان كەشىرىلمەيتىن، اۋىر قىلمىستار قاتارىنا جاتقىزىلعان.     

بەلگىلى عالىم س.قوندىبايدىڭ «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» اتتى كىتابىندا ماڭعىستاۋدا اق تۇسكە بايلانىستى 168 توپونوميكالىق اتاۋلار بەرىلگەن. كىتاپقا تۇسپەگەنى قانشا ما، دەسەڭىزشى!        

اق ءتۇس – ەڭ تازا ءتۇس جانە ول قازاقتىڭ ارىنا بالاما رەتىندە قولدانىلادى. اق ءتۇس تازا ۇستاماساڭ تەز كىر شالادى جانە كوزگە بىردەن تۇسەدى. قازاقتىڭ ارى دا سولاي، تازا ۇستاۋ وڭايعا سوقپايدى. سوندىقتان ۇلى اتالارىمىز كوپتەگەن ماقال-ماتەلدەر مەن قاناتتى سوزدەر قالدىرعان:

-اققا قۇداي جاق.

-اق بولساڭ قاراعا جۋىما: اققا قارا تەز جۇعادى.

-اعىن سۋ جولىن، اق ادام وڭىن تابادى.

-اق قار كوپ بولسا، اق نان كوپ.

-اققا زاۋال جوق.

-اققا قارا جۇقپايدى.

-شىڭدىق جاۋعان قارداي، سۇتتەن اق، سۋدان تازا.

-اق پەن قارانى شىندىق ايىرار.

-اققۋ شالشىقتان شىقسا دا اپپاق،

-اللانىڭ جولى اق جول ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

قازاقتا اق تۇستە، اق تۋدا اسا قاسيەتتى سانالادى. بۇل ەكى ءتۇبىر سوزدەن ەش جاعىمسىز ءسوز جاسالمايدى. «تۋ» دەگەن تۇبىردەن جاسالاتىن سوزدەر: تۋ، تۋ بايلادى، تۋ كوتەردى، تۋ سىرتى، تۋعان، تۋدى،  تۋى، تۋىس، تۋىسقان، تۋىستاس، تۋىسقانشىل، تۋىسسىز (تۋىس ۇستارى جوق، جالعىز)، تۋىلعان، تۋا الۋ، تۋا الماۋ، تۋاجات، تۋۋ، بالا تۋۋدان قالۋ، تۋدى، تۋرا جول، تۋرا جولعا ءتۇستى (ادام بولدى)، تۋما، تۋمىسىنان، تۋمالاس، تۋلاۋ (باس اساۋلىق قىلۋ)، تۋلاعىش، تۋلاق، تۋراعىش، تۋرالا، تۋرالاۋ، تۋرالى، تۋرالىق، تۋرام، تۋراما، تۋىرلىق (تۋىرلىقتى قازاق) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

ەجەلگى قازاق الىپ بيىندە (الىپپە) دە، ودان كەيىنگى بىزدەردە دە، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2ء-ا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19ء-و، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24ء-ۇ، 25-ۇ، 26-ۋ، 27-ھ، 28-ش، 29-ى، 30ء-ى  دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن قولدانامىز.  ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاندىعىنىڭ  قولدانعان دىبىستىق 30 تاڭباcى وسى. بۇل 30 تاڭبا الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، ەلدەردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ، قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ءبىز ءالىپبي الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن جانە ولاردىڭ شىققان تەگىنىڭ قايسىسىنىڭ جاسى ۇلكەن، قايسىسىنىڭ جاسى كىشى ەكەندىگىن انىقتايتىن قۇرال. مىنە وسى قاعيداعا سايكەس،

ادىلەتتىڭ اق تۋىن كوتەرىپ، اللانىڭ اق جولى، تۋرا جولعا ءتۇسىپ: تۇرىك، تۇركى، تۇران (تۋران)  اتانعانىن جانە سونىمەن قاتار، قازاق پەن تۇرىكتىڭ «وتە جاقسى»، ياعني بەس دەگەن باعاعا سايكەس، ەكەۋىنىڭ دە بەس تاڭبادان تۇراتىنىن كورەمىز.

قازاق پەن تۇرىكتىڭ قايسىسى اتاسى، قايسىسى بالاسى دەگەنگە كەلسەك:

قازاقتىڭ ساندىق جۇيە بويىنشا 13-1-9-1-13 بولىپ، قازاق ۇلتىنىڭ ادام 1-6-1-15 اتادان بۇرىن قالىپتاسقانىن كورەمىز.

ال تۇرىككە كەلسەك:

تۇرىك 23-24-21-20-12

تۇران 23-25-21-1-16، تۋران 23-26-21-1-16

تۇركى 23-24-21-12-30. ساندىق جۇيەنىڭ وسىلاي قازاقتان كوپ كەيىن ورنالاسۋى، تۇركى جۇرتتارىنىڭ ءبارى قازاقتان تاراعان كوپ بالالارىنىڭ ءبىرى ەكەندىكتەرىن كورسەتەدى.

«ۇلى ءتاڭىر (تەنگري) ايتادى: مەنىڭ ءبىر تايپا قوسىنىم بار. ولاردى تۇركى دەپ اتاپ، كۇنشىعىسقا قونىستاندىردىم. كەيبىر تايپالارعا رەنجىسەم، تۇركىلەرىمدى قارسى اتتاندىرامىن!» سوندىقتان تۇركىلەرگە ءتاڭىردىڭ ءوزى ارنايى ات قويعان. جەر ءجۇزىنىڭ ەڭ بيىك، اۋاسى تازا بولىگىنە قونىستاندىرىپ، «ءوز قوسىنىم» دەپ اتاعان. وعان قوسا، «تۇركىلەر كورىكتى، ءوڭى سۇيكىمدى، ءجۇزى مەيىرىمدى، ادەپتى، ۇلكەندەرىن قۇرمەتتەي بىلەتىن كىشىپەيىل، ۋادەگە بەرىك، ءمارت جانە سول سياقتى كوپتەگەن جاقسى قاسيەتتەرگە يە بولعان اشىق-جارقىن جاندار.

...تۇرىك؛ ءتاڭىرى جارىلقاۋشى نۇقتىڭ ۇلىنىڭ ەسىمى.  بۇل ءتاڭىردىڭ نۇقتىڭ ۇلى تۇرىك بابالارىنا بەرىلگەن ەسىمى. ونىڭ اۋلەتى دە، «تۇرىك» دەپ اتالادى»… (ءحى عاسىرداعى ايگىلى تۇرىك عۇلاماسى ماحمۇد قاشقاريدىڭ  «تۇرىك سوزدىگى» اتتى ەڭبەگىنەن).

قوسارىمىز: ەجەلگى دەرەكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك تۇرىكتى نۇق پايعامباردىڭ نەمەرەسى دەپ اتايدى. ءبىراق، ەل اراسىندا نەمەرە، شوبەرەلەردى دە اتاسىنىڭ بالاسى دەپ اتاي بەرەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل جەردە ەشقانداي جاڭساقتىقتىڭ جوق ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز.

«تۇرىكتەر وزدەرى تيىسپەسە، جايىنا قالدىرىڭدار» (مۇحامبەت پايعامبار. تاراكۋ ات-تۋرك ما تاراكۋ-كۋم).

«833 جىلى اراب حاليفاتىنىڭ بيلەۋشىسى ءوز ەلىنىڭ دانالارىن باعداتقا جيناپ «مەن نەشە جىل پاتشالىق قۇرامىن؟» دەپ سۇرايدى. جاۋاپتار ءارتۇرلى بولادى. تەك قانا ىشتەرىندەگى ءبىر دانا قاريا جاي عانا «تۇرىكتەر قانشا قالدىرعىسى كەلسە، سونشا عانا» دەگەن ەكەن. (ال-مۋتاسيم (833-842)) اراب حاليفاتى اسكەرلەرىنىڭ 80 پايىزى تۇرىكتەر بولعان.

ءبىز جوعارىدا كورسەتىلگەن دەرەكتەردەن، ابىلاي حاننىڭ ءوزى شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، ال قۇرعان حاندىعى الەم بيلەۋشىسى شىڭعىس قاعاننىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعاندىعىن كورەمىز.

             «ابىلاي كوكشەتاۋدا كوشەلى حان،

                كانى، كىم ونداي بولدى ۇرپاعىنان؟

                اق تۋىن ابىلايدىڭ كىم كوتەردى،

                الاشتا، دۇنيەدەن كوشكەلى حان؟» («كۇيشى» ءىلياس جانسۇگىروۆ).

ەگەر سول كەزەڭدە حان ابىلاي ادىلەتتىڭ اق تۋىن كوتەرىپ، قازاق حاندىعىن قورعاپ قالماعاندا بۇگىنگى قازاق ەلى (قازاقستان) بولار ما ەدى!

ال، ءبىز ءقازىر ادىلەتتىڭ اق تۋى «اق بايراقتى» تۋ ەتىپ كوتەرۋگە ىلايىقپىز با؟ ول بولەك اڭگىمە...

قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ