13 جەلتوقسان كۇنى الماتىدا قاسقايىپ تۇرعان «قازاقستان» ءقوناقۇيىنىڭ «Grand Palace» زالىندا «تۇركىتىلدەس جۋرناليستەر قورى» قوعامدىق قورىنىڭ 16 جەلتوقسان – قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك كۇنى مەن 15 قاراشا – قارجىگەرلەر كۇنىنە وراي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى اراسىندا وتكىزگەن «ەركىن ءسوز» شىعارماشىلىق بايقاۋى جەڭىمپازدارىن ماراپاتتاۋ كەشى ءوتتى. باس جۇلدە مەن 500 000 تەڭگەنى قانجىعاسىنا بايلاعان دينا يمامبايدىڭ ۇزدىك اتانعان ماقالاسىن "قامشى" وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

♦دينا يمامباي – 500 000 تەڭگەلىك ماقالانىڭ اۆتورى

ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىندا قايتا تۇلەۋدىڭ ايرىقشا ماڭىزدى ۇدەرىسىنىڭ ءبىرى ەكونوميكالىق جاڭعىرۋ ەكەنى اتاپ كورسەتىلگەنى بەلگىلى. «ماقساتىمىز ايقىن، باعىتىمىز بەلگىلى، ول – الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ» دەدى پرەزيدەنت. جاڭا  تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭف باستى شارتى – زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ. بۇل مىندەتكە قول جەتكىزەتىن باستى شارتتىڭ ءبىرى –  باسەكەگە قابىلەتتى يننوۆاسيالىق ەكونوميكا قۇرۋ، ۇلتتىڭ جاھاندىق نارىقتا باعاسى مەن ساپاسى جونىنەن وزگەلەردەن ۇتىمدى دۇنيە ۇسىنا الۋى. ول ءۇشىن، ارينە، ءبىلىم مەن عىلىم سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. ەلباسى ايتقانداي، اقىلىمەن، قولىمەن، دارىنىمەن زاماناۋي قازاقستاندى جاسايتىن ادامداردىڭ كەزەگى كەلدى. 

سوڭعى ونجىلدىقتا عىلىمعا بولىنەتىن قارجى ەسەلەپ ارتتى. ەكونوميكامىز تۇزەلە باستاعان 2003 جىلدان باستاپ زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋ 4،4 ەسەگە، 2010 جىلدان بەرى عىلىمعا ارنالعان شىعىندار 2،3 ەسەگە ءوستى. ءبىر عانا ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق دامۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ (ءۇييدمب) ءبىرىن­ءشى بەسجىلدىعى ءۇشىن (2010-2014 جج.) 3،7 ترلن تەڭگە قاراجات ءبولىندى. ءبىراق باستامالار مەن باعدارلامالار­دىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، يننوۆاسيا­لىق سالادا قارقىندى دامۋ بايقال­ماي وتىرعانى شىندىق. وسى ۋاقىت­قا دەيىن «قازاقستاندا جاسال­عان»، بۇكىل حالىققا تانىمال ءارى كەرەك­ءتى ءونىم ءالى دە از ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ باستى سەبەبى – عىلىمي جاڭا­لىقتاردىڭ وندىرىسكە ەنگىزىلۋى تومەن، تەحنولوگيالىق جاڭالىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ تەتىكتەرى ءالسىز، شاعىن يننو­ۆاسيالىق كاسىپكەرلىك دامىماي وتىر.
ەلىمىزدەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءوز كاسىپورىندارىندا جاڭا­لىقتار ەنگىزۋگە مۇددەلى ەمەس. سيفر­­لار­عا جۇگىنسەك، تىركەلگەن 31077 كاسىپورىننىڭ 1743-ىندە عانا ونىمدىك يننوۆاسيا بار. ياعني قازاقستان­دىق كاسىپورىنداردىڭ يننو­ۆاسيا­لىق بەلسەندىلىگى – 5،6%. سالىستىراتىن بولساق، اقش-تا يننو­ۆاسيانى بەلسەندى قولداناتىن كاسىپورىنداردىڭ ۇلەسى – 50%، تۇركيادا – 33%، ۆەنگريادا – 47%، ەستونيادا – 36%. مۇنىڭ بارلىعى عىلىمدى باسقارۋعا، ۇيىم­داستىرۋعا كەلىپ تىرەلەتىنى بەلگىلى. الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردىڭ دەرەك­تەرى بويىنشا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستي­تۋت­­تارىنىڭ ماتەريالدىق-تەحني­كالىق جاراقتاندىرىلۋى ءالى تومەن، عالىمداردىڭ جالاقىسى ماردىمسىز. جىل سايىن جاسالاتىن عىلىم ­تۋرالى ۇلتتىق بايانداماعا قاراعاندا 2016 جىلى ەلىمىزدە عىلىمي زەرتتەۋلەرگە بولىنەتىن قارجى 0،17 پايىزدى قۇراعان. دامىعان ەلدەردە بۇل كورسەتكىش – 3-تەن 4 پايىزعا دەيىن. عىلىمعا بولىنەتىن وسى قار­جىنىڭ قايتارىمى دا دۇرىس قاداعالانبايدى، قارجىنى بولۋدە بەلگىلى ءبىر جۇيەلىلىك، جوسپارلىلىق جوق.

ماسەلەن، عىلىمي-زەرتتەۋ ­ينستيتۋتتارى اتقاراتىن جوبالارعا ارنالعان قاراجات جىل باسىندا ەمەس، ابدەن كۇز بولعاندا كەلىپ تۇسەدى. جىل بويى اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ قارجىسىن بىرنەشە ايدا جانتالاسا يگەرۋگە كىرىسكەن عالىمنان قانداي ساپا، قانداي قوماقتى ناتيجە كۇتۋگە بولادى؟ عىلىمدى باسقارۋ جۇيەسىندەگى كەمشىلىكتەر مەن شەنەۋنىكتەردىڭ شالالىعى وسىنداي ولقىلىقتارعا اكەپ وتىر. مەملەكەت قاراجاتىنىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىنا جاۋاپسىز قاراۋ قولدانىستاعى مونيتورينگ جاساۋ جۇيەسىنىڭ دە تيىمسىزدىگىن كورسەتەدى.
يننوۆاسيالىق دامۋ دەگەنىمىز – جاسامپازدىق، جاڭا جانە پايدالى ءونىم شىعارۋ. ونى شىعاراتىن، ويلاپ تاباتىن – عالىمدار، ­كونسترۋكتورلار، تەحنولوگتار. ناقتى قولدانىسقا ەنگىزىلگەن جاڭا يدەيا عانا يننوۆاسياعا اينالادى. دامىعان ەلدەردە ونەرتاپقىشتارعا، شاعىن فيرمالارعا تەحنيكالىق جاڭالىقتاردى قارجىلان­دىرۋ­عا كومەك كورسەتىلەدى. مىسالى، اقش-تا ءجۇز شاقتى جۇمىس­شى­سى بار شاعىن فيرمالار مىڭ­دا­­عان جۇمىسشى ىستەيتىن ءىرى كور­پوراسيالارعا قاراعاندا 20 ەسە ارتىق جاڭا ءونىم بەرەدى ەكەن. ويتكەنى شاعىن بيزنەس تۇتىنۋشى ءۇشىن باسەكەگە تۇسۋگە يكەمدى. مۇنداي فيرمالار مەن كومپانيالار باستاماشىل، وزىق ويلى قىزمەتكەرلەرىنە جاعداي جاسايدى. ياعني يننوۆاسيالىق دامۋ مەن عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەت ءوزارا تىعىز بايلانىستى. ارينە، ءبىز دە جاڭاشىل عالىمدارعا ءزارۋ ەمەسپىز. ءاربىر سالادا وزىق يدەيالارىمەن دارالانعان بىلىكتى ماماندار كوپتەپ سانالادى. ءبىراق يدەيا بار جەردە ونى ىسكە اسىرۋ بار. ماسەلە وسى عىلىمي يدەيانى كوممەرسيالاندىرۋدا، ياعني اقىل-ويدىڭ جەمىسىن دايىن ونىمگە اينالدىرۋدا.
وسى ماقساتپەن ەلىمىزدە كوپتە­گەن تەحنوپاركتەر، بيزنەس-ينكۋباتورلار قۇرىلعانى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى – ق.ساتبايەۆ اتىن­داعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تەحنوپاركى. تەحنوپارك ديرەكتورى قانات ­التىباي «تەحنوپاركتەردىڭ باستى مىندەتى – عالىمدار مەن كاسىپورىنداردىڭ اراسىن بايلانىستىرۋ. ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋني­ۆەرسي­تەتىنىڭ تەحنوپاركى 2004 جىلى قۇرىلعان. تەحنوپارك 27 يننو­ۆاسيا­لىق جوبانى ىسكە اسىرىپ، ونىڭ 11ء-ى كوممەرسيالاندى. ياعني يننوۆاتورلار ءوندىرىس ورنىن اشىپ، جۇمىس ورىندارىن قۇردى، جاڭا ونىمدەرىن وندىرە باستادى. ولار ءسويتىپ شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىسى رەتىندە بيۋدجەتكە سالىق تولەيدى، كىرىس كەلتىرەدى. مىنە، تەحنوپاركتەر وسى قىزمەتپەن اينالىسادى» دەپ ءتۇسىندىردى.
كوبىنەسە ونەرتاپقىشتاردىڭ يدەيالارى بولعانمەن، ونى ىسكە اسىرىپ وندىرىسكە ەنگىزۋگە قاراجاتى جوق. سوندىقتان مەملەكەت گرانتتار ۇسىنادى. بۇل گرانتتار عىلىمي ازىرلەمەلەردى كوممەرسيالاۋعا ارنالعان. گرانتتىق قارجىلاندىرۋ ءارتۇرلى ۇيىمدار ارقىلى بەرىلەدى. ولار – يندۋستريا جانە دامۋ مينيسترلىگى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، تەحنولوگيالىق دامۋ جونىندەگى ۇلتتىق اگەنتتىك (تدۇا) جانە ت.ب.
تەحنوپارك ديرەكتورى ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازۇتزۋ تەحنوپاركى ءوزىن-وزى اقتاپ وتىرعانىن ايتادى. «بىزدە بازالىق قارجىلاندىرۋ جوق. نەگىزگى كىرىس كوزى – يننوۆاتورلارعا، كاسىپكەرلەرگە ءتۇرلى قىزمەتتەر كورسەتۋ» دەيدى ول. ماسەلەن، كوپتەگەن عالىمدار ءوز ونەرتابىسىن قالاي پاتەنتتەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيدى. مىنە، تەحنوپاركتەر مەن بيزنەس-ينكۋباتورلار وسى جاعىنان كونسۋلتاسيالىق كومەك كورسەتەدى، اقىل-كەڭەس بەرەدى. «ءبىزدىڭ الدىمىزدان جىلىنا 120-140 عالىم وتەدى» دەيدى ديرەكتور. سونداي-اق بۇل كومەكتىڭ بارلىعى تەگىن كورسەتىلەدى. ونىڭ ىشىندە ءوتىنىشتى قالاي جازۋ كەرەك، قايدا بارۋ كەرەك، ينتەللەكتۋالدىق مەنشىك ينستيتۋتىنا جۇگىنۋدىڭ رەتى قانداي، ت.س.س. سودان كەيىن بارىپ ولار ءوز يدەيا­سىنا پاتەنت الادى. پاتەنت ءوز ونىمدەرىن ساتقان كەزدە باسقالار ونى پايدالانىپ كەتپەۋى ءۇشىن كەرەك. حوش، پاتەنت الىندى، ارى قاراي نە ىستەۋ كەرەك؟ 1ء-شى جولى – ءوز قاراجاتىنا سول ءونىمدى وندىرەتىن كاسىپورىن اشۋ. 2ء-شى جولى – بعم نەمەسە تدۇا اق ، ت.ب. دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ گرانتىنا ۇسىنۋ. تاعى ءبىر جولى – ينۆەستور تابۋ. كەز كەلگەن ينۆەستور ءسىزدىڭ ونەرتابىسىڭىزعا پاتەنت بار ما دەپ سۇرايدى. سودان كەيىن عانا كەلىسسە ىسكە كىرىسەدى.
تەحنوپاركتەردىڭ جانىندا ونەرتابىستاردى سىناقتان وتكىزۋگە ارنالعان زەرتحانالار جۇمىس ىستەيدى. قازۇتزۋ تەحنوپاركىندە، ماسەلەن، تەك تاۋ-كەن مەتاللۋرگياسى بويىنشا زەرتحانالار بار. نانوماتەريال­دار زەرتحاناسى نانوزەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى، پوليمەرلەر تەحنولوگياسى زەرتحاناسى پوليمەرلەر بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. ياعني مۇنداعى زەرتحانالار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پرو­فيلىنە سايكەستەندىرىلگەن.

ەلىمىزدەگى تەحنوپاركتەردە وسىنداي تابىسپەن جۇزەگە اسىرىلعان  جەكەلەگەن جوبالار بار. ءبىراق ولار شەتەلگە ەكسپورتقا شىعارىلماق تۇگىلى، وتاندىق نارىقتى دا تولتىرا الماي وتىر. ول ءۇشىن سەحتار اشىپ، وندىرىستىك قۋاتقا شىعۋ كەرەك، قارجى سالۋ كەرەك، ول ونىمدەرگە سۇرانىس بولۋى كەرەك. ايتپەسە ولار نارىق قىسپاعىنا توتەپ بەرە المايدى. كوپشىلىك عىلىمعا سالىنعان قارجى بىردەن پايدا اكەلمەيتىنىن تۇسىنبەيدى، ماسەلەن، ىرگەلى عىلىمعا سالعان قارجى تەك 15-20 جىلدان كەيىن، ال قولدانبالى عىلىم – 5-15 جىلدان كەيىن ناتيجە بەرەدى.

پاتەنت الىنعان كەيىنگى ونەرتا­بىس­تىڭ تاعدىرى نە بولماق، سول جاڭالىق كۇيىندە قالىپ قويماي ما دەگەن سۇراققا قانات ءاديحان ۇلى تەحنوپارك جاڭا يدەيانى زەرتتەۋ، كەڭەس بەرۋ، قۇجاتتارىن رەتتەۋ، سىناقتان وتكىزۋ ساتىلارىمەن عانا شەكتەلەتىنىن جەتكىزدى. بەرىلگەن گرانت جەتپەي قالۋى دا مۇمكىن، ونداي جاعدايدا قالعان قاراجاتتى ونەرتاپقىشتىڭ ءوزى تابۋى كەرەك. ال عىلىمي جاڭالىق وندىرىسكە ەنۋگە دەيىن قانشا ۋاقىت كەرەك دەگەنگە كەلسەك، بۇل يدەيانىڭ وزىنە بايلانىستى. ماسەلەن، ءىت سالاسىنداعى تەحنولوگيانى ەنگىزۋگە ءبىر اپتا دا جەتەدى. «ءبىراق ونى ۇرلاپ الۋ وڭاي. ونەرتاپقىش قاجەتتى قۇجاتتارىن راسىمدەپ جۇرگەندە تىڭ يدەيادان كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن» دەيدى ديرەكتور. ونداي سۋىق قولدىلار ساراپشىلاردىڭ اراسىندا دا كەزدەسەدى ەكەن. بۇل ەندى ادام فاكتورىنا قاتىستى ماسەلە.
ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازۇتزۋ تەحنوپاركى قابىرعاسىندا جۇزەگە اسىرىلعان ناقتى جوبالارعا كەلسەك، «ينوكس لتد» كاسىپورنىن ايتۋعا بولادى. ولار جاڭا تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن ەكولوگيالىق تازا ماتەريالداردان ماشينا جابدىقتارىن جاساۋمەن اينالىسادى. ءقازىر ولار­دىڭ ونىمدەرى شەتەلگە دە تانىمال، ماسەلەن، يسپانيالىق «تالگو» زاۋىتى كەيبىر بولشەكتەرىن سولاردان ساتىپ الادى. تاعى ءبىر ءساتتى جوبا – جەلدەتكىش قوندىرعى، ول قۇ­رامىندا يود بار تەڭىز اۋاسىن جا­سايدى. كادىمگى كونديسيونەرگە قارا­عاندا ول مۇلدەم زيانسىز. ءقازىر بۇل قوندىرعىلار ­نازاربايەۆ ۋنيۆەرسي­تەتىندە قولدانىسقا ەنگىزىلگەن.
ەلىمىزدەگى تەحنوپاركتەردە وسىنداي تابىسپەن جۇزەگە اسىرىلعان جەكەلەگەن جوبالار بار. ءبىراق ولار شەتەلگە ەكسپورتقا شىعارىلماق تۇگىلى، وتاندىق نارىقتى دا تولتىرا الماي وتىر. ول ءۇشىن سەحتار اشىپ، وندىرىستىك قۋاتقا شىعۋ كەرەك، قارجى سالۋ كەرەك، ول ونىمدەرگە سۇرانىس بولۋى كەرەك. ايتپەسە ولار نارىق قىسپاعىنا توتەپ بەرە المايدى. كوپشىلىك عىلىمعا سالىنعان قارجى بىردەن پايدا اكەلمەيتىنىن تۇسىنبەيدى، ماسەلەن، ىرگەلى عىلىمعا سالعان قارجى تەك 15-20 جىلدان كەيىن، ال قولدانبالى عىلىم – 5-15 جىلدان كەيىن ناتيجە بەرەدى. ءىرى بيزنەسمەندەر بولسا ءالى اياعىنان نىق تۇرماعان جوباعا قارجى سالىپ، تاۋەكەلگە بارعىسى كەلمەيدى، بۇدان گورى شەتەلدە ساقتاعاندى ارتىق كورەدى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستاندا جەكەمەنشىك سەكتورىنىڭ عىلىمدى قارجىلاندىرۋى 10%-دان اسپاي وتىر. ال دامىعان ەلدەردە 60% عىلىمي ازىرلەنىمدەردى جەكەمەنشىك كومپانيالار قارجىلاندىرادى. بىزدەگىدەي مەملەكەتكە عانا ارقا سۇيەۋ ولاردا جوق.
ەلىمىزدە عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارمەن (عزتكج) اينالىساتىن مامانداردىڭ سانى مەن ساپاسى دا كۇن تارتىبىندە تۇرعان وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 383 عىلىمي ۇيىم بار جانە ولاردا 17421 مامان-زەرتتەۋشى ەڭبەك ەتۋدە. تاعى دا سالىستىراتىن بولساق، گەرمانيادا 4 ملن-عا تارتا ادام، جاپونيادا 5 ملن ادام عزتكج-دا جۇمىس ىستەيدى. اقش-تا 2016 جىلى 304 مىڭنان استام ونەرتابىسقا پاتەنت الىنعان، سوندا كۇنىنە 800 ونەرتابىستان كەلەدى. ال قازاقستاندا ونەرتابىسقا بەرىلگەن وتىنىمدەر كولەمىنە كەلەتىن بولساق، 2014 جىلى – 2012، 2015 جىلى – 1503، 2016 جىلى – 1221 ونەرتابىسقا ءتيىستى قۇجات بەرىلگەن.
قالىپتاسقان جاعدايعا زەر سالساق، قازاقستاندىق ەكونومي­كانىڭ يننوۆاسيالىق سيپات الۋى ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەۋ قاجەتتىگى ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە ەركىن نارىق پەن زاڭ ۇستەمدىك الماي مەملەكەت قاراجاتىنىڭ قايتارىمى بولۋى ەكىتالاي. عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ اراسىنداعى بايلانىس «يدەيا – ازىرلەمە – ۇلگى – دايىن ءونىم – وتكىزۋ نارىعى» تىزبەگى ءبىر­تۇتاس جۇيەمەن جۇمىس ىستەگەندە عانا كۇشەيەدى. بۇل رەتتە يندۋستريا­لاندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ اشىقتىعىن كوتەرۋ، يننوۆاتور­لار­دىڭ جولىنداعى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتۋ، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتۋ، تانىمال كاسىپكەرلەردى جوو وقىتۋشىلارىنىڭ قۇرامىنا تارتۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمدارى مەن حولدينگتەر قىزمەتىنىڭ اشىقتىعى، عالىمدارعا لايىقتى جالاقى تولەۋ، جاس عالىمداردى ىنتالاندىرۋ، يننوۆاسيالىق ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىنداردى قولداۋ (سالىق، ت.ب. جەڭىلدىكتەر) وڭدى ناتيجە بەرەرى انىق. ونەرتاپ­قىش­تار مەن كاسىپورىندار ەڭ الدىمەن كوپشىلىككە ارنالعان يننوۆاسيا­لىق ونىمدەر شىعارۋدى ۇلعايتۋعا ءتيىس. ارزان، پايدالى جانە حالىققا كەرەكتى ونىمگە سۇرانىس تا جوعارى.
بۇل رەتتە شەتەلدىك ءتاجىري­بەنىڭ جاقسى جاقتارىن الۋعا دا بولادى. ماسەلەن، جۇڭگو تەحنو­لوگيا­لىق دامۋ بويىنشا سوڭعى 10 جىلدا اقش-تان كەيىنگى 2ء-شى ورىنعا شىقتى. پەكيننىڭ پراگ­ماتي­كالىق تەحنو-ۇلتشىل ساياساتى «ەكونوميكالىق چەمپيوندار» اتالاتىن ءىرى كومپانيالاردى قولداۋ ارقىلى ۇلتتىق ونەركاسىپتى دامىتىپ وتىر. الەمنىڭ ءىرى كومپانيالارىنىڭ تىزىمىنە سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ 70 كومپانياسى كىردى، ال 2002 جىلى ولار نەبارى 11 بولعان. ۋاقىت لەبىن ءجىتى سەزىنگەن كورشىلەرىمىز بۇل قادامعا تەگىن بارىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى يندۋستريالاندىرۋ تەك الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جوسپار ەمەس، ونىڭ ساياسي، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، ەلدىڭ بولاشاعى سياقتى اسا ماڭىزدى استارلارى بار. مۇنايدىڭ باعاسى ارى-بەرى اۋىتقىپ، كۇندە قۇبىلعان كەزەڭدە بىلەكتىڭ كۇشىمەن جەردى قازىپ، قوپارىپ، كەندى دالاعا شىعارا بەرمەي، جۇرت سياقتى اقىل-ويمەن، پاراساتپەن اقشا تابۋعا كوشۋىمىز كەرەك.
الدىمىزدا دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ مىندەتى تۇر. الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ كوتەرىلۋى دە ەكونوميكالىق وسىمگە تىكەلەي بايلانىستى. تاياۋ ۋاقىتتا، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، دامۋشى ەلدەردىڭ 5%-ى عانا وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلا الادى. دەمەك، ەكونوميكاسى «قۋىپ جەتۋشى» سيپاتتاعى قازاقستاندى الدا قاتاڭ باسەكە كۇتىپ تۇر – عىلىمدى وندىرىسپەن ۇشتاستىرىپ، جاڭا يننوۆاسياعا يە بولۋ.

دينا يمامبايەۆا