-مەملەكەتتىك جانە ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارى. ولاردى بەلگىلەۋ، جابدىقتاۋ، ورنالاستىرۋ، قىلمىستىق ءارى اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋدەگى ناقتى دالەلدەمەلەرى ساقتاۋعا نەگىزدەلگەن جۇمىس پرينسيپتەرى.
رەسپۋبليكامىزدىڭ تاجىريبەسىندە جەكە زاڭدى تۇلعا سىندى مەملەكەتتىك قويما دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسپاعان. ونداي قويمالار بار جانە ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا (مەملەكەتتىك كورپوراسيالار، مەملەكەتتىك وندىرىستىك كاسىپورىندار، مەملەكەتتىك ورگاندار، سونىمەن قاتار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى) سايكەس جۇمىس ىستەپ تۇر. ۋاكىلەتتى ورگاندار جەكە دەرەكتەردى ساقتاي المايدى، سەبەبى مۇنىڭ ءبارى رەگلامەنتتەگى ماقساتقا جانە قويمالاردىڭ تاپسىرمالارىنا سايكەس جۇزەگە اسادى.
ال ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارىنداعى جاعداي مۇلدەم باسقاشا. ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك جەكە سۋبەكتىگە ءتان ءارى ەلدىڭ كەدەن زاڭناماسى نەگىزىندە جۇمىس ىستەيدى. حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردى ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارىنا جەتكىزۋ بارىسىندا كونتراباندالىق جولمەن ۇستالعان قىلمىستار ءجيى ورىن الىپ تۇرادى. كونتراباندالىق ارەكەت بەلگىلى بولعان جاعدايدا تاۋاردىڭ ارى قاراي وتۋىنە تىيىم سالىنىپ، سوت شەشىمى شىققانشا ۇستالعان جەرىندە قالىپ قويادى. ناتيجەسىندە ۋاقىتشا ساقتاۋ قويماسى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىرايدى.
-قويما لوگيستيكاسىنىڭ جەكە كومپانيالارىنىڭ قىزمەتىنە كەلگەندە ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار نەگە وسىنداي تالاپ قويادى؟
ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي، باستى سەبەپ – قازىرگى ساتتە تاركىلەنگەن مۇلىك پەن تىركەۋدەن وتپەگەن ارەستكە قويىلعان جۇكتى ساقتاۋعا جانە جىبەرۋگە بولادى. ءوز كەزەگىندە، ساقتالعان جۇكتى ورنالاستىرۋعا قاتىستى قىلمىستىق ارەكەتتەر، دۇرىسىن ايتقاندا ۇرلىق – مۇنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى. ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارى ماڭايىنداعى كونتراباندالىق جۇكتەردى تابۋدىڭ ۇزاق مەرزىمىمەن جانە قىلمىسپەن نەگىزدەلەدى.
بۇدان وزگە، مەملەكەتتىك ورگاندارعا ارەستكە قويىلعان جۇكتى ساقتاۋ ءۇشىن جەكەمەنشىك ۋاقىتشا قويمالاردىڭ اۋلاسىن پايدالانعان ءتيىمدى. سەبەبى جۇكتى ساقتاۋعا، كوشىرۋگە، جۇكتى ورنالاستىرۋعا ارنالعان عيماراتتىڭ اقىسىن تولەمەۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، «ساپا كەدەن» ۋاقىتشا ساقتاۋ قويماسىنىڭ ايماعىندا ۇزاق ۋاقىتتان بەرى 20-عا جۋىق زاڭدى تۇلعانىڭ ارەستكە قويىلعان جۇكتەرى بار. جۇك قويمالاردا، اۋلادا، كونتەينەرلەر مەن اۆتوفۋرگونداردا ساقتالعان. «ساپا كەدەن» ۋاقىتشا ساقتاۋ تاۋارىنىڭ الدىنداعى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قارىزىنىڭ مولشەرى 600 ميلليون تەڭگەدەن جوعارى.
جەكە مەنشىك بيزنەستىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە ۋاقىتشا ساقتاۋ قويماسى سوت ارقىلى شىعىندى ءوندىرىپ الۋىنا تۋرا كەلەدى. وسىلايشا ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاي الادى، بۇدان باسقا امالى دا جوق. كونتراباندالىق تاۋارلاردى ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارىندا ۇستاي تۇرۋعا باستاماشى بولعان ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار قويما يەلەرىنىڭ قىزمەتىنە اقشا تولەمەي كوز قىرلارىن دا سالمايدى، كەرىسىنشە سوتقا دەيىنگى ءوندىرىس ءىسىن تۋدىرۋعا بار كۇشتەرىن سالادى. ناتيجەسىندە پارادوكسالدى جاعداي تۋىندايدى. قىسقاسى قويما يەلەرى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ رەاكسياسىنا الاڭداپ، ءوز قۇقىعىن تالاپ ەتۋدەن باس تارتىپ جاتادى. ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر قىزمەتىنىڭ ءوزى حتت-نى ۋاقىتشا ساقتاۋ قويماسىنا قۇقىقتىق نورمالاردى بۇزا وتىرىپ، زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولدى.
- جەكەمەنشىك ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ زاڭ تالابىنا سايكەس ارەستكە قويعان جۇكتەردى ساقتاۋ، جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا جۇمىستاردى اتقارۋعا مىندەتتەي الا ما؟ حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردى (ارى قاراي – حتت) پروسەسسۋالدىق مەرزىمگە ساي قويمادان شىعارۋ، ارى قاراي مەملەكەتتىك كىرىسكە ەندىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ، قويمانىڭ قىزمەتىنە تولەنەتىن قارجىنى تولەۋ ءتارتىبى سياقتى ماسەلەلەرگە دە مەملەكەت ارالاسادى عوي؟
- ءيا، تولىققاندى قۇقىلى. جوعارىدا ايتىلعان بارلىق پروسەدۋرالار زاڭنىڭ بىرنەشە نورمالارىندا ايتىلعان. 2015 جىلدىڭ 29 قازانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كاسىپكەرلىك كودەكسىنە ساي جەكەمەنشىك بيزنەس سۋبەكتىلەرى اقىسىز نەگىزدە قىزمەت كورسەتۋى بويىنشا نورما بەكىتىلگەن. نورمادا ەشقانداي اۋىتقۋ جوق. ايتپاعىمىز، مەملەكەتتىك ورگاندار ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارىنا كەلتىرگەن شىعىنداردى وتەپ بەرۋگە مىندەتتى.
جەكەمەنشىك بيزنەستىڭ اقىسىز نەگىزدە قىزمەت كورسەتە الاتىنىن بىلگەندىكتەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى زاڭ تالابىنا سايكەس جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرعان جوق. بۇل – باستى باس اۋرۋىمىز. وسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن سوت ىستەرىنىڭ تاجىريبەسى كوڭىلگە قونىمسىز. ايماقتىق سوتتار وسىنداي شاعىمداردى قابىلداعاندا داۋسىز شەشىم شىعارۋعا بارىن سالادى. كەيدە سوت مەملەكەتتىك ورگاندى جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس جاۋاپكەر رەتىندە تانىماي، شاعىمداردى ارەستتەگى حتت يەلەرىنە جىبەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە شاعىمدار ەلەۋسىز قالىپ، زاڭدىق شەشىمىن تاپپايدى.
جەكەمەنشىك بيزنەس ءوزىنىڭ زاڭدىق قۇقىعىن تاپتاتپاس ءۇشىن ايماقتىق اتقارۋشى ورگانداردان، جەمقورلىققا قارسى مەكەمەلەردەن كومەك سۇرايدى. الايدا بۇل تاجىريبە ءۇمىتتى اقتار ەمەس. مىسالى، «ساپا كەدەن» ۋاقىتشا ساقتاۋ قويماسىنىڭ باسشىلىعى 20 رەت ءارتۇرلى ورگاندارعا جولىعىپ، ماسەلە كوتەرگەن بولاتىن. دەگەنمەن زاڭي تۇرعىدا وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزگەن جوق. ەكونوميكالىق قىلمىسپەن كۇرەس ابىرويلى جۇمىس بولىپ سانالادى. ال، جەكەمەنشىك بيزنەستىڭ قۇقىن قورعاۋ ابىرويسىز. زاڭدىق قۇقىعىنىڭ قورعالۋىن تالاپ ەتكەن ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارىنىڭ يەلەرىن بارلىعى دەرلىك تۇسىنىستىك تانىتىپ، ءۇنسىز قالۋعا شاقىرادى. الايدا ول ورگانداردىڭ بيۋدجەتىندە قىلمىستىق، اكىمشىلىك وندىرىستەگى شىعىنداردى وتەۋگە ارنالعان شىعىس بابى بار. دەمەك بۇل قارجى باسقا ماقساتتارعا جۇمسالادى. ۋاقىتشا ساقتاۋ قويمالارىنىڭ يەلەرى قادالعان جەردەن قان العىسى كەلىپ، مەملەكەتتىك ورگانداردان زاڭعا سايكەس جۇمىس جاساۋىن تالاپ ەتسە بولدى، ولار ءوز كەزەگىندە شاعىمدانۋشى تاراپتىڭ تىرناعىنىڭ استىنان كىر ىزدەپ، جامان وي-پىكىر قالىپتاستىرۋعا تىرىسادى.
اتالمىش پۋبليكاسيانىڭ ماقساتى – جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەرگە جەكەمەنشىك بيزنەستىڭ رەسپۋبليكاداعى دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلىق تاراپىنىڭ، اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ نازارىن اۋدارتۋ بولاتىن. جەكەمەنشىك بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ قۇقىعى قورعالۋىن زاڭنىڭ ءوزى تالاپ ەتەدى.