حيميالىق قۇرامى بەلگىسىز اق ۇنتاقتار كەي-كەيدە كونۆەرتكە سالىنىپ، پوشتا ارقىلى قازاقستانعا دا جەتىپ جاتادى. اقش ەلشىلىگىنىڭ الماتىداعى وكىلدىگىنە دە، جەكەلەگەن بەلگىلى كىسىلەرگە دە كەزىندە كونۆەرتپەن اق ۇنتاق كەلىپ تۇسكەن. ونداي كەزدە كونۆەرت تۇرعان بولمەگە كىرۋگە تىيىم سالىنىپ، حاتپەن بايلانىستا بولعان ادامدار دەرەۋ باقىلاۋعا الىنادى. ال الگى ۇنتاقتار قازاقتىڭ ايقىنبايەۆ اتىنداعى  كارانتيندىك جانە زوونوزدىق جۇقپالار عىلىمي ورتالىعىندا جان-جاقتى تەكسەرۋدەن وتكىزىلەدى.

كەزىندە وسىنداي اق كونۆەرتتەن باس اياعى بەس جىلدا ەۋروپا زيالىلارىنىڭ تەڭ جارتىسى قىرىلعان. 1919-1924  جىلدارى  ىشىندە اتاقتى اقىندار مەن  عالىمدار جانە ارتيستەر مەن مۋزىكانتتار بار، جالپى سانى  3353 (ءۇش مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ ءۇش) زيالىنىڭ باسىن جۇتقان جۇمباق اجال  شەڭبەرى  جايلى ايتىپ وتىرمىز  

باسىندا بەلگىلى اقىندار مەن عالىمداردىڭ، بيشىلەر مەن مۋزىكانتتاردىڭ باسىن جۇتقان  بۇل جۇمباق اجال شەڭبەرىنىڭ ارناۋلى تۇردە جۇيەگە قويىلعانىن ەشكىم بىلگەن جوق. تەك قانا 1923 جىلى فرانسۋز ءجۋرناليسى فرانسۋا ەنگەلبرەكت سول جىلدارى  تۇسىنىكسىز ءارى قورقىنىشتى اۋرۋدان قايتىس بولعان بەلگىلى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ پاريج قالاسىمەن قانداي دا ءبىر بايلانىسى بارىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ  نازار اۋداردى. ولاردىڭ  قايسىبىرەۋلەرى  پاريجدە تۇراقتى تۇرعان، ەندى بىرەۋلەرى پاريجگە كەلىپ كەتكەن نەمەسە پاريج ارقىلى باسقا ەلگە وتكەن دەگەندەي.  وسىلايشا سول كەزدەگى گازەتتەردىڭ ءبىرىنشى بەتىنەن تۇسپەگەن جۇمباق اجال شەڭبەرى  وسى جايدى تىنباي  قوزعاپ وتىرعان  ەنگەلبرەحتتىڭ  ءوزىنىڭ باسىن جۇتىپ بارىپ ، 1924 جىلى ءبىرجولا توقتادى. ءجۋرناليستىڭ ءوزى كادىمگى سۋىق تيۋدەن دەگەن كەسەلدەن سول جىلى سەسپەي قاتقان.

ال الگى 3353 زيالىنىڭ ءبارىن اتاپ شىعۋ مۇمكىن دە، مىندەت تە ەمەس. تەك بىرنەشەۋىن عانا اتاساق، ىشىندە لەنين، ءيا، پرولەتارياتتىڭ ۇلى كوسەمىن ايتىپ وتىرمىز (وعان ءالى توقتالامىز)، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى اناتول فرانس، اتاقتى يتاليان ءانشىسى كارۋزو، اتاقتى يتاليان سۋرەتشىسى مودەلياني،  ورىستىڭ فۋتۋريست اقىنى حلەبنيكوۆ، اتاقتى اكتەر ءارى رەجيسسەر ۆاحتانگوۆ،  نەمىس فيلوسوفى ديۋرينگ، پاريجدەگى اتاقتى مۇنارانىڭ كونسترۋكتورى ەيفەل،  ءانشى جاننا شنەيدەر،  وتباسىلىق زەرگەرلىك ديناستيانىڭ  نەگىزىن قالاۋشى فابەرجە، اتاقتى دارىگەر عالىم شارل لاۆەران، مۋزىكانت لۋي جوزەف  دەمەر، جازۋشى  بلەست گان، اكتريسا سارا بەرنار،  وقىمىستى عالىم لەجە لۋي،  اتاقتى ريەۆوليۋسيونەر ينەسسا ارماند،  كلەرمون سەكىلدى كوپتەگەن اتاقتىلار بار.

ەڭ بىلگىر دارىگەرلەر دە بۇلاردىڭ  كەنەتتەن سال بولىپ قالعان اۋرۋىنىڭ ەمىن تابا الماعان، ىرىتىپ-شىرىتە باستاعان ميكروبتىڭ قايدان جۇققانىن تۇسىنە الماعان.

بۇل جۇمباق اجال شەڭبەرى ورىسشا «پاريجدىك زيالىلار قىرعىنى» (پاريجسكيي  مور ەليتى) دەگەن اتپەن بەلگىلى. «مور» دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟

مور – ەجەلگى ريمدەگى اجال قۇدايىنىڭ اتى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل تەرمين ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ بەلگىلى ءبىر مەكەندە قىسقا ۋاقىتتا باۋداي ءتۇسىپ قىرىلىپ قالۋىمەن بايلانىستى قولدانىلادى. كوركەم ادەبيەتتە اجال وعىن سەبەتىن جاعىمسىز كەيىپكەرگە قاتىستى ايتىلادى.  

سونىمەن، ءۇش جارىم مىڭعا جۋىق  بەلگىلى تۇلعالار  نەدەن، قالاي قىرىلعان دەيسىز عوي؟ 

مايمىلداردىڭ سپيد-كە ۇقسايتىن اۋىر كەسەلمەن اۋىراتىنى بار. ءسپيد-تىڭ  ادام بالاسىنا وسى مايمىلدان جۇققانى (ارنايى جۇقتىرىلعان)  عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن.  وقىمىستىلار تەك ول دەرتتىڭ  قاي جەردە جانە قاشان جۇققانىن عانا بىلمەيدى. سول ءۇشىن داۋلاسىپ كەلەدى. اعىلشىن زەرتتەۋشىسى ەدۆارد حۋپەر  بولسا، ۆيچ 1950 جىلدارى ۆاكسينا جاساۋ كەزىندە ورىن العان قاتەلىكتەن تاراپ كەتتى دەگەن پىكىردە (ول ءدارىنىڭ ءوندىرىسى  ءۇشىن  SIV ۆيرۋسى بار مايمىلدىڭ  باۋىرى پايدالانىلعان). اكادەميك ۆاديم پوكروۆسكيي «بۇرىن  مايمىلدىڭ  جۇمىرتقاسىن  اۋىستىرىپ  سالۋ ارقىلى  ەرلەردى  بەلسىزدىكتەن ەمدەۋ جۇزەگە اسىرىلعاندىقتان،  ۆيچ ادامعا دونورلىق وپەراسيا ارقىلى جۇققان» دەپ ەسەپتەيدى.  ال ءبازبىر عالىمدار ۆيچ  افريكالىق مايمىلدان تاراعانىن، ۆيرۋستىڭ جۇعۋىن  ەۋروپالىق  وتارلاۋشىلار جۇزەگە اسىرعان دەگەندى ايتادى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، قورقىنىشتى ۆيرۋس ولگەن  مايمىلداردان ادەيى الىنعان. نە دەسەك تە، الگى بالەكەت  كونۆەرتكە سالىنىپ، مۇقيات جەلىمدەلىپ، 1919 جىلدان باستاپ  ءپاريجدىڭ  زيالىلارىنا  پوشتامەن  جىبەرىلە باستاعان. ونىڭ سوڭى  3353 بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اجالىنا  اكەپ  سوققان.   

جۇمباق اجال شەڭبەرىنە لەنين دە ىلىككەن

1922 جىلدان باستاپ لەنين ءجيى-جيى ەسىن جوعالتا باستاعان، دەنەسىنىڭ وڭ جاعى سالدانا باستاعان. 1923 جىلدان باستاپ وڭ جاق دەنەسى تۇگەلدەي جانسىزدانا باستاپ، ءتىلى كۇرمەلگەن. كەيىن تاياق ۇستاپ، ازداپ بولمە ىشىندە جۇرە باستاعان. وڭ قولى ىستەن شىقان سوڭ، سول قولىمەن جازۋدى ۇيرەنە باستاعان. ءبىراق دارىگەرلەر تۇسىنىكسىز اۋرۋدىڭ الدىندا دارمەنسىز ەدى. كرۋپسكايا ولەرىنەن ەكى كۇن بۇرىن لەنيندى جىگەرلەندىرىپ، دجەك لوندوننىڭ «ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق» اتتى شىعارماسىن داۋىستاپ وقىپ بەرگەن.  قالىڭ قار باسقان ايدالادا اشتان بۇراتىلعان ادام ارەڭ ءىلبىپ كەلەدى. ونىڭ ارتىنان اشتان بۇراتىلعان قاسقىر ىلەسىپ كەلە جاتىر. ادام مەن جىرتقىشتىڭ اراسىنداعى كۇرەس. جارتىلاي ولىككە اينالعان ادام جەڭىسكە جەتەدى. لەنينگە بۇل اڭگىمە ۇناپ، لوندوننىڭ باسقا دا شىعارماسىن وقۋدى ءوتىنىپتى.

ليەۆ تروسكيي «لەنينگە ۋ بەرگەن ستالين» دەپ جازادى. ءبىراق بۇل شىندىققا جاناسپايدى. دەگەنمەن لەنيننىڭ ازاپتى ومىردەن تەزىرەك قۇتىلۋ ءۇشىن ستاليننەن ۋ سۇراتقانى  راس كورىنەدى. مۇنى لەنيننىڭ حاتشى قىزدارىنىڭ ءبىرى 60-شى جىلدارى جازۋشى الەكساندر بەككە ايتىپتى. ءبىراق «حالىقتار كوسەمى» ۋ بەرمەگەن. ەگەر ستالين ۋ بەرسە، وندا ساۋىسقاننان ساق جەز مۇرت كوسەم كۋاگەرلەردىڭ كوزىن كوپ ۇزاتپاي-اق تۇگەل قۇرتقان بولار ەدى. كىم ءبىلىپتى، ونسىز دا ءىرىپ-شىرىپ بارا جاتقان كۇن كوسەمگە بىرەۋ-مىرەۋ ۋ بەرسە، بەرگەن دە شىعار.

ال لەنيننىڭ باسىن جۇتقان اۋرۋ نە دەسەك، كەڭەستىك دارىگەرلەر كۇن كوسەمنىڭ ميىن زاقىمداعان مەرەز اۋرۋىنان ولگەنىن تىستەرىنەن شىعارماۋعا  انت بەرگەن. قانشا جاسىرعانمەن، زەرتتەۋشىلەر  كەڭەس وكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىنىڭ مەرەزدەن  كوز جۇمعانىنا دارىگەرلىك دالەل-انىقتامانى قولدارىنا ءتۇسىردى.  يزرايل دارىگەرلەرى ونى كسرو تارقاعاننان كەيىن دە جارىققا شىعارۋعا تىيىم سالىنعان مۇراعاتتان  تاۋىپ، الەمگە جاريالاپ جىبەردى.

رەسمي انىقتاما بويىنشا، لەنين اتەروسكلەروزدان ولگەن دەپ ەسەپتەلەدى. ءبىراق لەنيندى ەمدەگەن 27 دارىگەردىڭ تەك 8ء-ى عانا كۇن كوسەمنىڭ ءولىمى تۋرالى انىقتامانىڭ استىنا قولدارىن قويعان. ال لەنيننىڭ جەكە دارىگەرلەرىنىڭ ەكەۋى قولدارىن قويماعان.

لەنين وسىلايشا جوعارىدا كەلتىرگەن 3353 (ءۇش مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ ءۇش) زيالىنىڭ باسىن جۇتقان جۇمباق اجال  شەڭبەرىنىڭ قۇرىعىنا ىلىگىپ، ميعا جۇققان مەرەز اۋرۋىن ەميگراسيادا جۇرگەندە جۇقتىرعان دەگەن پايىمداۋ بار.

جوعارىداعى پاريج زيالىلارىنىڭ باسىن جۇتقان كونۆەرتكە سالىنعان بەلگىسىز ۇنتاق جەتپىس جەتى جىلدان كەيىن جالعاننىڭ جۇزىنە قايتا شىقتى. دالىرەك ايتساق، 2001 جىلعى 11-قىركۇيەك وقيعاسىنان كەيىن العاش اق ۇيگە كونۆەرتپەن قۇرامى بەلگىسىز اق ۇنتاق ۇستىن-ۇستىنە جىبەرىلگەن. سول-اق ەكەن ول بالە ريمدەگى ۆاتيكانعا دەيىن جەتىپ، ارتىنشا بۇكىل الەم دۇرلىگىسكە ءتۇستى.

ءقازىر اجال وعىن سەبۋشى  كونۆەرتتەن بۇكىل الەم قۇلاعدار. ال وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى مۇنداي ارنايى جاسالعان ارانداتۋشىلىق ارەكەتتىڭ پاريجگە قاتىسى بار ءۇش جارىم مىڭعا جۋىق بەلگىلى زيالىلاردىڭ باسىن جۇتىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەگەن-دى. بىلسە دە، كەش قالعان-دى.

تورەعالي تاشەنوۆ