قاي ۋاقىتتا دا، قانداي ءبىر مەزگىلدە بولماسىن قالىڭ كوپشىلىكتىڭ الدىنان ۇنەمى شىعىپ تۇراتىن ءبىر سۇراق بار. ول «ۇلت زيالىلارى دەپ كىمدى ايتامىز؟ ولاردىڭ قاتارىنا قانداي ماماندىق يەلەرىن جاتقىزامىز؟ وقىپ، ءبىلىم العانداردىڭ بارلىعى دا زيالى ما؟ جالپى، قازاقتا ينتەلليگەنسيا، ياعني، زيالى بار ما» دەگەن ساۋال الدىمىزدان قاشاندا دا شىعىپ وتىرعان. وعان بەرىلگەن جاۋاپتار دا ءوز كەزەڭ-كەزىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى بولعاندىعىن تاريحتان بىلەمىز. سوندا دا، ونىڭ ءمان-ماعىنا، ءتۇپ-تۇراعىن انىقتاپ ايتىپ بەرگەن بىردە-بىر عۇلامانى وقىپ-بىلمەپپىز. كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگى دە سوندا بولسا كەرەك. ەندەشە، وسى ءبىر ماڭگىلىك سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ نيەتىمەن ءبىز دە اتالعان تاقىرىپ توڭىرەگىندە وي قوزعاۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ماماندىق يەلەرىن وسىناۋ كەلەلى كەڭەسكە شاقىرعان ەدىك. كەلەلى كەڭەسىمىزدىڭ قوناقتارى: اشىربەك سىعاي – پروفەسسور، تەاتر سىنشىسى، سماعۇل ەلۋباي – حالىق جازۋشىسى، قامبار اتابايەۆ – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەم تاريحى، تاريحناما جانە دەرەكتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوس كوشىم – رەسپۋبليكالىق «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى، جۋرناليست، قالي سارسەنباي –«الماتى اقشامى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، ءالىمعازى داۋلەتحان – تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، امانحان ءالىم ۇلى – جۋرناليست.

–  مەنىڭ ويىمشا، ۇلتىن ءولىپ-وشىپ سۇيمەگەن ادام ەشقاشان زيالى بولا المايدى. ءبىلىمدى ادامداردى ينتەلليگەنتتەر دەيمىز. ءقازىر ءبارى ءبىلىمدى. نە ءوز ءتىلىن، سالتىن، ءدىنىن بىلمەيتىن ءبىزدى باسقارىپ وتىرعان شولاق بەلسەندىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. ەگەر، ءبىلىمدى وسىلار دەسەك، زيالى دا وسىلار. مۇلدە مەكتەپ ەسىگىن اشپاعان، ءارىپ تانىماعان اۋىلدا نەبىر سانالى اعالارىمىز بار. اۋىلعا بارعانىمدا، سولارمەن سويلەسىپ وتىرىپ، تاڭ قالامىن. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە قانداي قۇبىلىستار بولىپ جاتقانىن، الەمدەگى جاڭالىقتاردى، جاستاردىڭ بولاشاعىن دۇرىس تارازىلاپ ايتىپ وتىرادى. سوزاق اۋدانىندا مارقاباي سۇلەيمەنوۆ دەگەن دوسىم بار. نەبارى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى. سونىمەن كەز-كەلگەن ماسەلەنى تالقىلاۋعا بولادى. ويتكەنى، شىنىمەن دە، بىلمەيتىنى جوق. حالىقتىڭ حال-جاعدايى جونىندە وتە قاتتى تولعاناتىنداردىڭ ءبىرى بولعان. وكىنىشكە وراي، 56 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. ءبىلىمدارلاردىڭ ءبارى زيالى دەگەنگە اسا قۇرمەتپەن قارامايمىن. ءقازىر زيالىنى وتقا، وققا قويۋدان ەشكىم شارشامايدى. حالىق زيالىنى ىزدەپ، تاپسا كىنالاپ جاتادى. ەڭ اۋەلى، ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ قاي باعىتتا كەلە جاتقانىن ءتۇسىنۋ كەرەكپىز. بۇل سوسياليزم بە، الدە دەموكراتيالىق باعىتتاعى نارىققا نەگىزدەلگەن كاپيتاليزم بە، تۇسىنە المايمىز. زيالىلار ءقازىر داعدارىستا. ورتاق يدەولوگيا جوق. باعىت-باعدار بەرەتىن ءىستىڭ جوسپارى دا كورىنبەيدى. ايتىلاتىنى قۇر سوزدەر. ءقازىر زيالى ءوز تىلىندە، بيلىك ءوز تىلىندە، اۋىلداعى حالىق ءوز تىلىندە سويلەيدى. جىلى كابينەتتە ۇيقى سۇراپ وتىرعانداردىڭ شەشىمدەر قابىلداپ جاتاتىنى كوڭىل قاۋزايدى. ەلمەن ەسەپتەسپەگەن، حالىقپەن تالقىعا تۇسپەگەن شەشىمدەر قابىلدانباۋى كەرەك. حالىقپەن ساناسقان، اقىلداسقان قادامدار جاسالسا، بۇل ناعىز دۇرىس قادامدار بولار ەدى.

– شىندىعىندا دا، ءوز باسىنان گورى، قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايىن كىم ارتىعىراق ويلاسا، سونى زيالى دەۋ كەرەك. بيلىك باسىندا وتىرعاندار حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلاماسا، ۇستانعان باعىتتارى وزگەشە بولسا، بۇل حالىق ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت. ءتىل، ءدىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتار جايلى جان ايقايلارى بەكەر ەمەس. بۇنىڭ ءبارى بيلىكتىڭ باسىندا وتىرعاندار، قۇجاتتارعا قول قوياتىندار ءوز باسىنان بۇرىن حالىقتىڭ دا قامىن ويلاسا ەكەن دەگەن نيەتتەن شىعىپ وتىر. زيالى قاۋىمى ءوز حالقىنىڭ مۇڭىن مۇڭدامايتىن حالىق مۇلدە حالىق ەمەس. بۇل جاي عانا توبىرعا اينالىپ قالۋى دا مۇمكىن.زيالى قاۋىمدا ۇلتتىق رەڭك مىندەتتى تۇردە بولۋ كەرەك. ءوز حالقىنا ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ جۇرگەن ادامدى، ادامزاتقا ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ ءجۇر دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتسىز كيبورگتار (اعىلشىن تىلىندە قىسقارتىلىپ بەرىلگەن كيبەرنەتيكالىق ورگانيزم دەگەن ءسوز، ونىڭ ەكىنشى ماعىناسى مەديسينادا بيولوگيالىق ورگانيزمگە جاتادى – ا.ي.) كەڭ ەتەك الىپ، كەيبىر ءمينيستردىڭ كرەسلوسىندا وتىرعان، ءبىراق، ساناسى جاعىنان ويناپ جۇرگەن بالادان اسپايتىندار بولادى. بۇل ۇلتتى قاسىرەتكە الىپ كەلۋى دە مۇمكىن. جاڭادان قىزمەتكە كەلگەن كەيبىر جىگىتتەرىمىز ۇلتسىزدىقتى، جاھاندانۋ داۋىرىندەگى كيبورگ ادامدى ماقسات-مۇرات ەتەتىن سياقتى كورىنەدى. بۇل دەگەنىمىز ولاردا ۇلتتىق مۇددە بولمايتىنىن كورسەتەدى. بولسا تەك ەكونوميكالىق مۇددە عانا بولار. اقشا ساناۋ دا كەرەك. ءبىراق، سونىمەن قاتار، ۇلتتىق يمان قوسا ءجۇرىپ وتىرسا دەيمىز. ءبىز ءقازىر قاي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟ قايدا بارا جاتىرمىز؟ بولاشاعىمىز قانداي؟ ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز قاي ەلدىڭ بولاشاعىنا سايكەس؟ بولاشاعىمىز داعدارىسقا ۇشىراعان كاپيتاليست مەملەكەتتىڭ بولاشاعىمەن سايكەس پە؟ الدە، ءبىزدى جارقىن بولاشاق كۇتىپ وتىر ما؟ مىنە، وسى ساۋالدارعا جاۋاپ تاۋىپ، باعا بەرەتىن كەز جەتتى. جالپى، مەملەكەتىمىزدىڭ قايدا بارا جاتقانىنا تالداۋ، بولجاۋلار جاساۋ كەرەك

: – زيالى، بۇل قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ اقىل-ويى. قاي زاماندى الماساق تا، زيالى بولعان، بولادى دا. تەك قوعامىنا قاراي دەڭگەيلەرى ءار ءتۇرلى بولادى. وسى تۇستا ءوزىم تۋرالى ايتا كەتكىم كەلەدى. مەنى بىرەۋ زيالى دەسە، ماعان مازاق سىقىلدى كورىنەدى. عالىم بولارمىن، اتاعىم بار شىعار، ءبىراق، زيالى ەمەسپىن. قالاي زيالى بولام، كە­ڭەستەر كەزىندە پارتيانى ماقتاپ، كانديداتتىعىمدى قورعاسام، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، پارتيانى جامانداپ، دوكتورلىق قورعاسام؟! قانشا ديپلومى بولماسىن، ۇلتتىڭ مۇددەسىن ويلاماعان ادام زيالى ەمەس. تاريحشى رەتىندە، تاريحىمىزعا توقتالا كەتەيىن. بۇكىل ءومىرىن ۇلتىنا ارناعان الاش زيالىلارىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ بار عۇمىرىن حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋمەن بولدى. 24 جاسىندا كوتەرىلىسكە شىعىپ، قارا تىزىمگە ەندى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سول قارا تىزىمنەن شىعا الماي ءولتىرىلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ حالقى ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن ازاپپەن وتكىزگەندەردىڭ ءبىرى. ۇلت زيالىسىنىڭ ۇلگىلەرى دەپ ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ زيالىلىعىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى، ۇلتشىلدىعى بولدى. ءقازىر، ۇلتشىلدىق دەگەن تەرمين كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سالدارىنان ترانسفورماسياعا ۇشىراپ، ماعىناسىن جوعالتتى. بۇگىندە، ۇلتشىل دەسە قورقىپ، قاشاتىنداي دارەجەگە جەتتىك. ال، نەگىزىندە ۇلتشىل دەگەن ازاماتتىڭ ازاماتتىعىن كورسەتەتىن تەرمين. كەزىندە 1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن وتكەن قۇرىلتايعا سايلاۋعا تۇسكەن كانديداتتارعا بەرىلگەن مىنەزدەمەدە ۇلتشىل ازامات دەگەن باعا ەڭ جوعارعى باعا بولىپ ەسەپتەلگەن. وعان ءاليحان بوكەيحانوۆتار دەپۋتات بولىپ ءوتتى. سول كەزدەگى گازەت بەتتەرىنە قاراساڭىزدار، سايلاۋعا تۇسكەن دەپۋتاتتاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى كورسەتكىشى ۇلتشىل ازامات دەپ جازىلعان. مىنە، وسىدان ايتارىم قازاق زيالىلارىنىڭ تاريحى – قاسىرەتتى تاريح. قازاق زيالىلارى بارلىق زاماندا دا وقتىڭ وتىندە تۇردى. زيالىلاردىڭ تاعدىرى سول. زيالى بولام دەگەن ادام قاي كەزدە بولماسىن ۇلتىنىڭ جاناشىرى بولۋ كەرەك. قاي قوعامدا بولماسىن زيالى قاۋىم وپپوزيسيادا تۇرادى. ويتكەنى، ەشقانداي بيلىك تولىعىمەن حالىقتىڭ مۇددەسىمەن ساناسپايدى. 30-جىلدارى قازاق زيالىلارىنىڭ تاعدىرى قالاي بىتكەنى بەلگىلى. قازاق زيالىلارى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قىرىلدى. سوندا دا ءبىز زيالىنى ىزدەپ وتىرمىز. ءبىراق، سوعان قاراماستان زيالى قاۋىم بار. مىسالى، ۇشكىلتاي سۇبحانبەردى قىزى دەگەن اپايىمىز بۇكىل عۇمىرىن قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ بيبليوگرافياسىن جاساۋمەن وتكىزدى. ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن ءوزى عانا اتقاردى. 20-دان استام كىتاپ شىعاردى. ەشقانداي اتاق تا داڭق تا قۋمادى. ومىردەن وتكەن جاعدا بابالىق اتامىزدىڭ ءبىلىمى، بىلىكتىلىگى قانداي ەدى؟! وندا ناعىز ەنسيكلوپەديالىق ءبىلىم بولاتىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە شي جۇگىرتۋشىلەرمەن، ياعني، مىڭمەن جالعىز الىسقان الدان اعا ايىمبەتوۆتى قايدا قويامىز. ول كىسىنىڭ جالعىز ءوزى شىعارعان «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتى سول كەزەڭدە ۇلتتىق نامىستى وياتىپ، قازاق قوعامىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولعان جوق پا؟ وسى كىسىلەردى زيالى دەمەگەندە كىم دەيمىز؟ ال، ەندى، بۇگىنگى كۇنگە كەلسەك، ءقازىر دە زيالىلار بار. زيالى ءۇنى ەستىلمەي، زيالىلارعا مۇمكىندىك بەرىلمەي جاتقان شىعار، قايدام؟ مىسالى، سول ب.اتابايەۆ، ج.ماماي سەكىلدى وپپوزيسيونەر سانالاتىن توپتا دا زيالىلار بار عوي. قاسىمدا وتىرعان دوس ءىنىمدى زيالى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى. ول دا ينتەلليگەنسيانىڭ ءبىر وكىلى.

– اركىمنىڭ جەكە پىكىرى بار. مەنىڭشە، وپپوزيسياداعىلاردىڭ نەگىزگى ماقساتى – بيلىكتى الۋ.ولار بيلىكتى الۋ ءۇشىن، ارينە، حالىقتىڭ ويىنداعى ءسوزدى ايتىپ، حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاۋ كەرەك. سول ۋاقىتتاردا سولاردىڭ جۇمىستارىنان زيالىلىققا جاقىن رەڭك بايقايمىز. دەسەك تە، ولاردىڭ باستى ماقساتى – بيلىكتى الۋ. مەن ولاردى زيالىلارعا قوسپاس ەدىم. سەبەبى، زيالىلىق پەن ساياساتكەرلىكتىڭ اراسى ەكى ءتۇرلى. مەنىڭ گاۆريل حاريتون ۇلى پوپوۆ دەگەن دوسىم: «ينتەلليگەنسيا ۆسەگدا ۆ وپپوزيسيي» دەيتىن. سوعان وراي: «سەندەر وپپوزيسيا بولدىڭدار، ءقازىر دەموكراتيا ورناپ جاتىر، تاعى وپپوزيسيا بولاسىڭدار ما؟ سەندەردىڭ ايتقاندارىڭ ورىندالاتىن بولۋ كەرەك. مەن تۇسىنبەيمىن»، – دەپ سۇراعانىم بار. سوندا ول ماعان: «جوق، دوس. ولار ءارقاشان وپپوزيسيا بولادى. ويتكەنى، ولار ءومىردى قالاي جاقسارتۋ كەرەكتىگىن بىلەدى. سوعان قاتىستى ۇسىنىستارىن ايتادى. سوسىن، سول ۇسىنىستاردى تۇزەتىپ قايتا ۇسىنادى»، – دەگەن بولاتىن. سوندىقتان، ينتەلليگەنسيا دەگەن قوعامعا ءارقاشان جول كورسەتىپ، باعىت بەرىپ وتىراتىندار. «ينتەلليگەنسيا ۆسەگدا ۆ وپپوزيسيي» دەگەن دە، ول سونى مەڭزەيتىن. سوندىقتان، زيالى قاۋىم قاي ۋاقىتتا بولماسىن ويىن اشىق ايتۋعا مىندەتتى. ال، بيلىككە قاتىستى ءتۇرلى وي-تاسىلدەر ويلاپ، بىرەسە بيلىككە جاقىنداپ، بىرەسە الىستايتىندار ساياساتكەرلەر. سوندىقتان دا، مەنىڭ ويىمشا، وپپوزيسيانىڭ دا، باسقا دا ساياسي ماقسات پەن زيالىلىقتىڭ ەكەۋىنىڭ اراسى ەكى ۇلكەن ماسەلە. ۇلت ءوزىنىڭ مەملەكەتىن قۇرعان ۋاقىتتان باستاپ ينتەلليگەنسيا قاجەت بولادى. سەبەبى، ول سول مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىن، ۇلتتىڭ يماندىلىعىن، ادامگەرشىلىگىن، قوعامنىڭ ادىلەتتى بولۋىن ويلاپ، جولىن كورسەتىپ، ناسيحاتتاي بىلەدى. ولاردىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەتتەر تۇرادى. ەگەر، ۇلت ءوزىنىڭ مەملەكەتىن قۇرماسا، زيالىنىڭ قاجەتى جوق. مەنىڭشە، قازىرگى داعدارىسىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى، مەملەكەتكە ونىڭ كەرەكسىز بولىپ قالۋى. سەبەبى، بيلىك باسىنداعىلار كوپ ماسەلەلەردى وزدەرى شەشەدى. پرەزيدەنت جەكە ءبىر وي ايتسا، ودان تومەنگى شولاق بەلسەندىلەر سول ماسەلەنى وزدەرىنىڭ بىلىمىنشە، دەڭگەيىنشە ورىندايدى. نە بولماسا، وزدەرىنىڭ ىشكى ماقساتتارىمەن ارالاستىرا جۇزەگە اسىرادى. مىنە، سودان زيالىنىڭ قوعامعا قاجەتتىلىگى بىرتە-بىرتە تومەندەيدى. بۇل ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپ دەپ ويلايمىن. دەسەك تە، حالىقتى العا الىپ جۇرەتىن زيالىدان باسقا ەشكىم جوق. بۇل ولاردىڭ تاريحي ميسسياسى. كەي ۋاقىتتا ولار داعدارىسقا ۇشىرايتىن شىعار، كەي ۋاقىتتا توقىرايتىن دا بولار. ءبىراق، ءقازىر، وسىلاي كەلەلى كەڭەس ۇيىمداستىرىلىپ، تالقىلاۋلار وتكىزىپ جاتقانىمىز زيالىلاردىڭ ءالى دە ءبىر نارسە ايتقىسى كەلەتىنىن كورسەتەدى. ەكىنشى ماسەلە، ولارعا مۇمكىندىك بەرىلۋى دە، بەرىلمەۋى دە مۇمكىن. 1960 جىلى مەن حات تانىدىم. سودان باستاپ، بارلىق قازاق گازەت-جۋرنالدارىن وقيمىن. مەنىڭ تاڭقالاتىنىم، سول ۋاقىتتا «زيالى قايدا؟» دەگەن بىردە-بىر ماقالا وقىماپپىن. ال، تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ، «زيالىمىز قايدا؟» دەگەن ماقالالار جازىلا باستادى. بۇل مەملەكەت بوپ قۇرىلعاننان كەيىنگى، زيالى قاۋىمعا دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ تۋعانىن كورسەتەدى. بۇنداعى قاجەتتىلىك حالىققا عانا تۋدى. بيلىككە بۇل قاجەتسىز. سەبەبى، زيالىلاردىڭ اياققا ورالعانداي، ءار قاتەنى تۇزەتىپ وتىرۋى ەشقانداي بيلىككە ۇنامايدى. ءتىپتى، امەريكاداعى بيلىككە دە ۇنامايدى. ءبىراق، ولاردا زاڭ جۇزىندە جازۋعا، ايتۋعا، پىكىرتالاس تۋعىزۋعا مۇمكىندىك بار. بيلىكتەگى ءبىر قاتەلىك، نەگە زيالى قاۋىمدى جيناپ، ەۋرازيالىق وداق، كەدەندىك وداق قۇرۋ جايلى پىكىرلەرىن، ۇسىنىستارىن تىڭداماسقا؟ نەگىزىنەن، بيلىك باسىنداعىلار كەلەلى ماسەلەلەردى شەشۋ كەزىندە زيالىنىڭ پىكىرىمەن، ويىمەن ساناسۋ كەرەك. مەنىڭشە، زيالىلىقتىڭ ءسينونيمى پاراساتتىلىق. پاراساتتىلىقتىڭ ىشىنە مادەنيەت تە، اقىلدىلىق تا، ادامگەرشىلىك تە، يماندىلىق تا كىرەدى. ال، وسىنداي ادامدار ارالاسقان قوعام ادىلەتتى، يماندى قوعام بولاتىنى انىق. سوندىقتان، بيلىك زيالىلاردى كەرى يتەرە وتىرىپ، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ قالىپ جاتقان سياقتى. زيالى قاۋىمنىڭ ەكىنشى توقىراۋى بۇل – قۋ تىرشىلىك. ويتكەنى، قازىرگى قوعامدا ۇلت مۇددەسىن ويلاعاننان بۇرىن، ءوزىنىڭ، مىسالعا، بالالارىن قالاي وقىتسام ەكەن دەگەن ويلارى كوبىرەك مازالايدى. بۇل قاشىپ قۇتىلا المايتىن سۋبەكتيۆتى فاكتورلار. وپتيميست ادام سان ساپاعا اينالادى دەر. كەزىندە ون شاقتى ۇلتتىق ۇيىم بولسا، ءقازىر دە ولاردىڭ سانى سول قالپى. ۇلت بولعان سوڭ، ونىڭ پروبلەمالارى كوپ. نەگە، ءار پروبلەمانى ءار ۇيىم ءوز باسىنا الىپ، سول توڭىرەكتە جۇمىس اتقارماسقا؟! بىرەۋى ايتالىق، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ پروبلەماسىمەن، بىرەۋى ورالمانداردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسسىن. جوق، سول بۇرىنعى مۇحاڭ، قاسەڭدەر عانا جۇگىرىپ جۇرەدى. سول 80-90 جىلداردان بەرى جۇگىرىپ جۇرگەنىمىزگە ۇيالامىز. سودان، ساننىڭ ساپاعا اينالعانىن كورە الماي ءجۇرمىز. ونى اينالدىراتىن دا زيالى. ءقازىر ءتۇرلى ازاماتتىق ۇيىمدار مەن جەكە تۇلعالاردىڭ ءبىزدى باسىپ وزاتىن كۇنى كەلدى. 1937 جىلى تالاي زيالىلارىمىز اتىلدى. سودان كەيىن، 50-جىلدارى دا باسقا زيالىلار شىعىپ جاتتى. سول كەزدە، مەنىڭشە، توتاليتارلىق جۇيە جاقسى ايلا تاپتى. ولار زيالى قاۋىمنىڭ بارلىق ماتەريالدىق جاعدايىن جاساپ، شىعارماشىلىق مۇمكىندىك بەردى. سول ارقىلى ولار زيالى قاۋىمدى ازدىردى. مەنىڭ ويىمشا سول ازدىرۋدىڭ اياعى قازىرگى جاعدايعا جەتكىزدى. 90-جىلدارى «ازات» قوزعالىسى قۇرىلعان كەزدە، ياعني، العاش اشتىق جاريالاعان كەزىمىزدە مەن بىر-ەكى عانا زيالىنى كوردىم. قالعانى، تراكتوريستەر، ەگىنشىلەر، قويشىلار. ولار ەلىمىزدىڭ 16 وبلىسىنان كەلىپ پالاتكا تىگىپ جاتتى. سوندا، ولاردىڭ تاڭ قالعانى، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ بىردە-بىرەۋىن كورە الماعانىندا. قاراپ وتىرساڭىز، جازۋشىلار وداعى 150 مەتر جەردە. بۇل زيالى قاۋىمنىڭ جالتاقتىعىن كورسەتەدى. ول ءوزىنىڭ ولىمىنەن قورقۋ ەمەس، قولداعى بار نارسەدەن ايىرىلىپ قالامىن-اۋ دەگەن جالتاقتىق. مەنىڭ ويىمشا، بۇل اۋرۋ ۋاقىت وتە شىعادى.

– ايتالىق، ۇلت زيالىسى ەمەس، قازاق زيالىسى دەپ ءبولىپ جاتقانىمىز تاۋەلسىزدىك الساق تا، رۋحاني دەڭگەيىمىزدىڭ تومەن دەڭگەيدە جاتقانىن كورسەتەدى. ءقازىر، زيالى دەگەن كىم ەكەنى ابدەن انىقتالىپ، اركىمنىڭ ءوز قىزمەتىنە كىرىسەتىن ۋاقىتى جەتتى عوي. زيالى دەگەنگە تولىق جانە دۇرىس انىقتاما بەرىلمەگەننىڭ ءوزى كەرى اسەرلەرىن كورسەتىپ جاتىر. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «مادەنيەت دەگەنىمىز – ۇلتتى ءولىپ-وشىپ ءسۇيۋ»، – دەيدى. مادەنيەتكە قاتىستى بارلىق انىقتامالىقتار مەن ەنسيكلوپەديالاردى قاراساق، 200 انىقتاما بار ەكەن. سول انىقتامانىڭ بىردە-بىرەۋى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ايتقانعا جەتپەيدى. سوندىقتان، مەنىڭشە، ەڭ اۋەلى زيالى ادام مادەنيەتتى جانە وزىق ادام بولۋ كەرەك. ەلدىڭ قامىن، بولاشاعىن كوبىرەك ويلايتىن ادام زيالى. ال، حالەل دوسمۇحامەدوۆ بولسا: «ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا وقىعاندار الدىمەن سەبەپشى بولادى. سەبەبى، ولار باسقالارعا ەلىكتەگىش كەلەدى»، – دەپ پىكىر بىلدىرەدى. شىن مانىندە ءقازىر حالىقتى بۇزىپ جاتقاندار وقىعاندار. تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. مەن بۇل سوزبەن، وقىعانىن حالىققا قىزمەت ەتۋگە جۇمسامايتىن زيالىلاردىڭ ىشىندەگى زياندىلار جايلى ايتقىم كەلىپ وتىر. قازىرگى تاعى ءبىر ماسەلە، ساياساتكەرلىك پەن زيالىلىقتىڭ اراسىن اجىراتۋ قيىن بولىپ كەتتى. جۇلقىنىپ الاڭعا شىققانداردىڭ بارلىعى بىزگە زيالى بولىپ كورىنەدى. نەگىزىنەن ولاي ەمەس. وسىدان 10-20 جىل بۇرىن «كازپراۆدانىڭ» ءبىرىنشى بەتىنە قازاقتىڭ 15 كاسىپكەرىنىڭ قولى قويىلعان پرەزيدەنتكە ارنالعان حاتى شىقتى. ولار ەلباسىنا نەگىزگى 3 تالاپ قويدى: جەر ساتىلسىن، مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولماسىن، مەملەكەتتىك گرافادان ۇلت بەلگىسى الىپ تاستالىنسىن. سولاردىڭ بارلىعى نەگىزىنەن، قازاققا جانى اشۋعا ءتيىستى جىگىتتەر. سونداعى قول قويعاندار، ءقازىر، وزدەرىن پاتريوتپىز، زيالىمىز دەيدى. سوندا، قازاق ۇمىتشاق حالىق پا؟! كەشەگى 10 جىلدىق تاريحىن، كىمنىڭ حالىقتى جاقتاماعانىن بىلەتىن شىعار. مىنە، وسىنداي پسيەۆدوزيالىلار حالىقتىڭ نازارىن وزىنە قاراتپاق ويدا. ءبىراق، حالىق اقىماق ەمەس. 100 جىلدىق تاريحتى بىلەتىن حالىق كەشەگى 10 جىلدىق تاريحتى بىلەدى. مەنىڭشە، ساياساتتا جۇرگەن زيالىلاردىڭ وسىنداي دا توبى بار. بۇنىڭ بارلىعى اركىمنىڭ ءوز جۇمىسىمەن اينالىسپاۋىنان. جاڭاعى ايتقان زيالىلاردىڭ ماقساتى ۇلتتىڭ مۇددەسى ەمەس، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسى. تاعى ءبىر مىسال ايتۋعا بولادى. مەن «الماتى اقشامى» گازەتىنە كەلگەننەن باستاپ ءبىر وزگەرىس ەنگىزۋدى ويلادىم. سوندا، ەسىمە ءبىر نارسە ءتۇستى. كەزىندە ۆيكتور حراپۋنوۆ قالادا الماتىنىڭ 150 جىلدىعى دەگەن ۇندەۋلەر جازىپ، مەرەكەلىك شارالار وتكىزىپ جاتتى. 1000 جىلدىق تاريحى بار الىپ شاھارىمىزدى وسىلاي مازاق ەتۋدىڭ ءبارى بىلمەستىكتەن. وسىعان قاتىستى تالاي ماتەريالدار دا جازدىق. سوسىن، ەڭ جاقسى وي، گازەتتىڭ ماڭدايشاسىنا «مىڭ جاساعان شاھاردىڭ شامشىراعى» دەپ جازدىق. گازەتتى وقىعان ءاربىر ازامات قالامىزدىڭ 1000 جىلدىق تاريحى بار ەكەنىن ءبىلىپ جۇرەدى. بىلمەيتىندەرىنە ايتادى. سوندىقتان، زيالى دەگەن حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن، ءوزى قاي سالادان بولماسىن، ءوز سالاسىندا حالقىنا قىزمەت ەتەتىن ادام بولۋ كەرەك.

– قالەكە، «حالىقتى بۇزىپ جاتقاندار وقىعاندار» دەگەننەن شىعادى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءدىنتانۋشى سەرگەي بۋلگاكوۆ ءبىر گەنەرال كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا: «پروكلياتايا رۋسسكايا ينتەلليگەنسيا! سناچالا ودۋريلا سۆويۋ سوبستۆەننۋيۋ گولوۆۋ، ا پوتوم وتراۆيلا ي رازۆراتيلا ۆەس نارود» دەگەن ءسوزدى سالادى. شىنىندا دا، قاي كەزەڭدە دە كوپ جاعدايلاردا حالىق ينتەلليگەنسيانىڭ ىس-ارەكەتتەرىن ۇلگى-ونەگە كورگەن. بۇگىندە سولاي. ەندەشە، قازاق ينتەلليگەنسياسى بىلىمدىلىك پەن بىلىكتىلىكتى بىلاي قويعاندا، تاڭىرلىك سەنىم-نانىمنان باستالىپ، مۇسىلماندىق يمانمەن ۇلاسقان جولدى قالىڭ كوپشىلىككە نەگىزگى باعىت-باعدار ەتىپ كورسەتە وتىرىپ، وزدەرى سوعان لايىق جاندار بولسا عوي دەپ تە ويلايتىنىمىز راس ەمەس پە؟! سوندىقتان، ەڭ الدىمەن، ءوزىن زيالى سانايتىن ازاماتتارىمىز حالىق جاناشىرى بولا بىلسە عوي، شىركىن! مەملەكەتىمىزدىڭ دە ارقا سۇيەرى سولار بولسا نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟! ۇلتىمىز سوندا عانا وركەنيەتى دە، مادەنيەتى دە ىلگەرى كەتكەن ەل-جۇرتپەن يىق تىرەستىرىپ، باسەكەلەستىككە لايىق ۇلت بولار ەدى-اۋ!

– بۇرىنعى قوعامنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى – سول قوعامداعى ادامداردىڭ ءوزىنىڭ كىناسىن، ايىبىن ەشقاشان مويىنداماۋىندا. باستى ماسەلە وسىندا شىعار. قاراڭىز، بۇگىندە ءبىز تاۋەلسىزدىك دەپ ايتىپ تا، جازىپ تا جاتىرمىز. ەندى قاراڭىز، ءبىز تاۋەلسىزدىكتى كىمنەن الدىق ؟! الۋشى – قازاقستان. ال، بەرۋشى جوق. 20 جىلدىڭ ىشىندە باسپا ءسوز بەتتەرىنەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى رەسەي يمپەرياسىنان الدىق دەگەن ءسوزدى مەرزىمدى باسپاسوزدەردىڭ نەمەسە تەلە-راديو ارنالاردان ەستىپ، وقىپ كوردىڭىزدەر مە ؟! نەمەسە ۇلكەن مىنبەرلەردە ءوزىن ينتەلليگەنت سانايتىندار ايتتى ما؟ ارينە، ايتقان جوق. بۇل ءبىزدىڭ وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزبەگەنىمىزدى كورسەتەدى. ەندەشە، ۇلت زيالىلارى وسى ماسەلەلەردى ايتپاي، جازباي قايدا ءجۇر. سوعان قاراماي، ۇلت زيالىسى بار. ءبىراق، ولاردى تىڭدايتىن قۇلاق جوق. ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن جۇگىرىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە، ۇلت زيالىسى تۋرالى ەڭ دۇرىس انىقتاما ايتقان – مۇستافا شوقاي. ول ۇلتتىڭ زيالىسى بولۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ تالاپ-تىلەگىمەن، ۇلتتىڭ زەردەسىمەن، ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىمەن ۇيلەسۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتقان. ەگەر، حالىق قولداماسا، زيالى بولعانىمەن ەشنارسە ىستەي المايسىز. ءدال سول سياقتى، ءقازىر ءبىزدىڭ زيالى دەگەندەرىمىز باتىستان ءبىلىم الىپ كەلىپ، باسقاشا سويلەيتىندەر. حالىق ءوز الدىنا. بۇلار ءوز الدىنا. شىندىقتى ايتىپ، اركىمنىڭ اتىن ءوز اتىمەن اتاي السا، سونى مەن زيالى دەپ ەسەپتەيمىن. ول قويشى، تراكتوريست نە بولماسا اكادەميك بولۋى دا مۇمكىن. ۇلت ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگە العان ادام عانا زيالى دەپ سانالادى. –

– وسى تۇستا حالىقتىڭ جازۋشىسى رەتىندە ەلباسىمىزعا العىسىمدى بىلدىرگىم كەلىپ وتىر. ونىڭ بيىلعى جىلعى اتقارعان ىستەرىن ايتقىم كەلەدى. اشارشىلىق جايلى اڭگىمە جوعارى دارەجەدە ايتىلىپ ءوتتى. بۇل ەلباسىنىڭ تىكەلەي ءوز باستاۋىمەن بولدى. جەكە كەزدەسۋدە ول كىسىگە اشارشىلىق كەزىندە ومىردەن وتكەن ازاماتتارعا ەسكەرتكىش قويىپ، بۇل پارىزدان قۇتىلمايتىنىمىزدى ايتتىم. ارتىندا 4 ميلليون قۇربان، ارۋاق تۇر. بۇعان «حولوكوستا» دەڭگەيىندەگى مەموريالدىق كەشەننىڭ الماتىدا سالىنۋى كەرەكتىگىن جەتكىزدىم. ەلباسى بۇنى قۇپتادى. ەكىنشى ماسەلە، ميلليونداعان قازاق جاستارى كوشەدە اربا سۇيرەپ ءجۇر. سولاردى كورگەن سايىن جانىمىز اۋىرادى. مىنە، بيىل قولجەتىمدى باسپانا باعدارلاماسى جۇزەگە اسىپ جاتىر. بۇل جاستارىمىزعا دا، ءتىپتى اقشاسى جوق ازاماتتارعا دا تۇرعىن ءۇي الۋعا ۇلكەن ءۇمىت وتىن جاقتى. كەلەسى ايتارىم، كەشەگى وتكەن الەم دىندەرىنىڭ باس قوسۋى. وندا ەلباسىمىز يماندىلىق جايلى ۇلكەن اڭگىمەلەر ايتتى. سوندا، مەنىڭ كوزىم، ەلىمىزدە يماندىلىقتىڭ بار ەكەنىنە جەتتى. يمان ارقىلى ءبارىن جەڭۋگە بولادى. ۇلتسىزدىقتى دا، قىلمىستاردى دا يمان ارقىلى تىيا الامىز. ەندى، ەۋرازيالىق وداق تۋرالى ايتقىم كەلەدى. ءبىز ءۇشىن بۇل ەۋرووداق ىسپەتتەس بولسا، رەسەي ءۇشىن قۇلاعان كەڭەس وداعىن قۇرۋ سياقتى. مەنىڭشە، بۇندا وداق ەمەس، فەدەراسياعا اينالىپ كەتۋ ءقاۋپى بار. وسى جەردە زيالىنىڭ داۋسى قاجەت دەپ ويلايمىن. زيالى قاۋىمنىڭ اينالىساتىن باستى ماسەلەسى، ءبىزدىڭ قانداي وداق قۇرۋىمىز جايلى بولۋى كەرەك.

– شىنىمەن دە، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءىلياس وماروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ سىندى بيلىكتە وتىرسا دا، حالىقتىڭ قامىن ويلاعاندار بار. ايتالىق، تاشەنوۆ جەردى ساقتاپ قالامىن دەپ باسىن بايگەگە تىكتى. ءبارىن قويا تۇرا قونايەۆتىڭ ءوزىن دە ايتۋعا بولادى. ەل وسى كۇنگە دەيىن قونايەۆتى قۇرمەتتەيدى. بۇل ونىڭ پاراساتتىلىعىن كورسەتەدى. ماناعى، ءالىمعازى اعامىز ايتقانداي، بىزدەگى ەڭ نەگىزگى پروبلەمانىڭ باسى – وتارسىزداندىرۋ پروسەسىنىڭ جۇرمەۋى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزبەن، وتارسىزداندىرۋ پروسەسى جۇرمەدى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ تولىق قالىپتاسپاعانى دا سونىڭ سالدارىنان. مەملەكەتىمىزدەگى نەگىزگى ۇلت – قازاق ۇلتى. قالعاندارى، دياسپورالار. ال، بيلىك بولسا بىزدە 130 ۇلت بار دەپ حالىقتى شاتاستىرادى. ءوز مەملەكەتىندە، ءوز جەرىندە وتىرىپ، قازاق ءالى نەگىزگى ۇلتقا اينالعان جوق. ءتىل قازاقتىكى، جەر قازاقتىكى، مەملەكەت قازاقتىكى. باسقا ۇلت وكىلدەرى مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان ۇلت رەتىندە قازاقتاردى سىيلاۋ كەرەك. ۇلت زيالىلارىنىڭ ايتارى دا سول توڭىرەكتە بولماسا بولمايدى. جاڭاعى سماعۇل ايتىپ وتىرعان اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ مونۋمەنت ورناتۋ دۇرىس وي. دەگەنمەن، اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعى الدا كەلە جاتىر. سوندىقتان، مەنىڭ ۇسىنىسىم، قىستىڭ ءبىر كۇنىن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ اتاعاندى دۇرىس سانايمىن. ال، ەندى، قازىرگى باسپاسوزگە باعا بەرسەك، «قازاق» گازەتىنىڭ دەڭگەيىنە ءبىزدىڭ قازىرگى بىردە-بىر ءباسپاسوزىمىز جەتە الماي كەلەدى. 2-اقپاندا «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى بولادى.وسىعان بايلانىستى ۇسىنىسىم، وسى 100 جىلدىقتى رەسپۋبليكا كولەمىندە وتكىزۋ كەرەك. – ورىس ءدىنتانۋشىسى، جازۋشى دميتريي مەرەجكوۆسكيي ورىس ينتەلليگەنسياسىن پەتر ى-دەن باستاۋ كەرەك دەگەن وي ايتادى. شىنىندا دا، رەسەيگە ەۋروپانىڭ تەرەزەسىن اشىپ بەرگەن سول ەمەس پە؟! ول ورىستاردى ەۋروپالىق الەمگە شاقىرعان ءبىرىنشى ينتەلليگەنت. ال، فيلوسوف پەتر سترۋۆە بولسا، پاتشالىق رەسەي كەزىندەگى ۇلى تولستويدان باستاپ، باسقا دا اقىن-جازۋشىلاردى زيالىلار قاتارىنا قوسپاي، تەك حالىقتى ريەۆوليۋسياعا شاقىرعان ءبىرىنشى ينتەلليگەنت باكۋنين دەيدى. جۋىردا «قازاق زيالىلارى» دەگەن كىتاپتى قاراپ شىقتىم. وندا تەك باتىستان ءبىلىم العانداردى جازىپ، زيالىلار تاريحىن حVIIIء-حىح عاسىردان باستايدى. سوندا ءبىز، ۇلت زيالىلارى تاريحىن كىمنەن، قاشاننان باستاۋىمىز كەرەك. العاش، قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرعان ارىسى كەرەي مەن جانىبەك، بەرىسى جاڭگىر حان زيالى ەمەس پە؟

– ۇلت زيالىلارى ۇلتىنىڭ ازاتتىعى، ۇلتىنىڭ باقىتى ءۇشىن ەشنارسەدەن تايىنبايتىن ادامدار توبى. ولاردىڭ ساۋاتتى، ساۋاتسىز بولۋى ەكىنشى ماسەلە. مەنىڭ اتام، شىردالىم اقىن دەگەن كىسى بولعان. سول كىسى 1924 جىلى مەشىت سالدىرىپتى. مەشىتتىڭ وڭ جاق جانە سول جاق بوساعاسىندا مىناداي ولەڭ جولدارى جازىلعان ەكەن: «يسلامنىڭ انىق اتقان تاڭىن كورسەم، ستامبۋل اسكەرىنىڭ شاڭىن كورسەم. دۇنيەدەن ارمانسىز وتەر ەدىم، مەككە مەن مادينەگە بارىپ ولسەم». 1950 جىلدارى كەڭەس وداعى الدىمەن سونى قۇرتتى. دەمەك، سول ءبىر تۇكپىردە جاتقان مولدا يسلامنىڭ تۇتاستىعىن جىرلاعان ەكەن. بۇنىڭ ءوزى ونىڭ زيالىلىعىن كورسەتەدى. دوس كوشىم: – ءار زاماندا زيالىلىققا ءار ءتۇرلى كريتەريي قويىلعان. قازىرگى زامانداعى سونىڭ نەگىزگى بەلگىسىنىڭ ءبىرى – بۇل ازاماتتىق كوزقاراستى ۇستانىمدى ۇستاۋ. ءالى ەسىمدە، وسىدان 7-8 جىل بۇرىن ءولىم جازاسىنىڭ كەرەك نە كەرەك ەمەستىگى جايلى ۇلكەن تالقىلاۋلار ءوتتى. مەن سوندا ساراپشى ەدىم. كوپشىلىك ءولىم جازاسىنا قارسى بولدى. ءبىراق، ءبىر پروفەسسور ءولىم جازاسىنىڭ كەرەك ەكەندىگىن دالەلدەدى. سوندا، مەن و كىسىگە «ءولىم جازاسىنا موراتوريي جاريالانسا، ءسىز باسقا پىكىردەگى ماقالا جازاسىز-اۋ، ءتۇبى» دەگەن ويىمدى ايتتىم. 3 كۇننەن كەيىن، پرەزيدەنت ءولىم جازاسىنا موراتوريي جاريالادى. ارتىنشا، ءولىم جازاسىن جاقتاعان الگى پروفەسسور، مەنىڭ ايتقانىمداي، كوپ ۇزاماي-اق ءولىم جازاسى قاجەت ەمەس دەگەنگە ساياتىن ماقالا جازدى. مۇنداعى ايتايىن دەپ وتىرعانىم، زيالىلىقتىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – ايتقان سوزىنە جاۋاپ بەرىپ، تۇراقتىلىق تانىتا، ايتقانىنا بەرىك بولۋى كەرەكتىگى. ال، ەندى، زيالىلار تاريحىنىڭ قاي ۋاقىتتان باستالعانىن تاريحشىلار شەشۋ كەرەك شىعار. مەنىڭشە، اسان قايعىنىڭ ءوزى زيالىلار اتاسى ىسپەتتەس. ءار ايتقان ءسوزى، مادەنيەتتىلىگى، ونىڭ زيالىلىعىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز، ول ءاربىر كەزەڭىمىزدە زيالىلارىمىزدىڭ بولۋى جانە ونى حالقىمىز ۇمىتپاي، وزدەرىنىڭ جادىندا ساقتاپ، سوزدەرىن ولمەستەي كۇيىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىپ كەلە جاتۋىندا. ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ولاردان ۇيرەنىپ، ولاردى قۇرمەتتەپ كەلە جاتۋىمىزدىڭ سىرى سوندا. سوندىقتان، مەنىڭشە، زيالىلىق ماڭگىلىك قۇبىلىس. قامبار اتابايەۆ: – مەنىڭشە، قازاق زيالىلارى سوناۋ ءال-فارابي، جۇسىپبەك بالاساعۇنداردان باستاۋ الادى. بىزدە زيالىلىقتىڭ مەكتەبى بولعان. كەزىندە اباي 20 جاسىندا بۇكىل بي-شەشەندەردىڭ شىعارمالارىن، تاريحتى جاتقا بىلگەن. بۇل دا ۇلكەن پاراساتتىلىق. سوندىقتان، زيالىلار تاريحى تەرەڭدە جاتىر. اشىربەك سىعاي: – زيالىلىققا الىپ كەلگەن تۇلعالار بار. ابىلاي حاننىڭ ءوزى ەلدى ەل قىلعان ءى پەتردان كەم ەمەس تۇلعا بولعان. ونىڭ ۇرپاعىنا ايتقاندارىندا كورەگەندىلىك، كورىپكەلدىلىك جاتىر. ال، ەندى ابىلايدىڭ 300 جىلدىعىن نەگە ۇمىتىپ وتىرمىز؟! ول ءبىزدىڭ حالقىمىزعا ەڭبەگى سىڭگەن، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ءىرى تۇلعامىز. ال، وسىنداي كىسىنى نەگە ماداقتاماسقا؟! ونىڭ قازاق ءۇشىن اتقارعان ىس-ارەكەتتەرى زيالىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟! ابىلاي ەل باسىن قوسىپ، زيالىلىق تانىتقاندا، ەندى، ءبىز نەگە ونى قۇرمەتتەپ ينتەلليگەنتتىك ءىلتيپات كورسەتپەيمىز؟! قالي سارسەنباي: – باعانا ءبىر قوناق تاراپىنان قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى جايسىزداۋ اڭگىمە ايتىلىپ قالدى. سوعان بايلانىستى ايتارىم، قاي زاماندا بولماسىن، قازاققا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان قازاق ءباسپاسوزى. شىندىعىنا كەلگەندە، ەلىمىزدە شىعاتىن ورىس ءتىلدى باسىلىمنىڭ بىرەۋى دە حالقىمىزدىڭ تاريحىن ەشقاشان جازبايدى. ءتىل، ۇلت، جەر تۋرالى كەلەلى ماسەلەلەر كوتەرىپ جاتقان ورىس باسىلىمدارىن كوردىڭىزدەر مە؟ بولا قالعاننىڭ وزىندە دە ونداي جاعدايلار نەكەن-ساياق. سوندىقتان دا، قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭدايتىن دا سول قازاقتىڭ ءداستۇرلى باسىلىمدارى. ەندەشە، ولار تۋرالى پىكىر ايتقاندا، وتە بايقاۋ كەرەك سەكىلدى، مەنىڭشە. وسى تۇستا قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر كەمشىلىگىن ايتقىم كەلىپ وتىر. ول – ماسەلەگە ءبىرجاقتى كوزقاراسپەن قاراۋىندا. قازاقتىڭ ەشقانداي زيالىسى ەشۋاقىتتا حالقىنان كەشىرىم سۇراعان ەمەس. مەنىڭشە، حالقىنان كەشىرىم سۇراعان ءبىر-اق زيالى بولعان. ول – نۇرتاس وڭداسىنوۆ. ال، 3 ۇسىنىستى ۇسىنىپ، پرەزيدەنتكە حات جولداعان 15 ازاماتىمىزدىڭ ويىندا كەشىرىم سۇراۋ دەگەن مۇلدە جوق. سوندا، ءبىز ولاردى ۇلتىن سۇيەدى دەپ، ەلگە قىزمەت ەتەدى دەپ قالاي ايتا الامىز؟! زيالىلىقتىڭ نەگىزگى بەلگىسى تەكتىلىكتە بولۋ كەرەك.

– قازاق ءباسپاسوزى حالقىمەن بىرگە بولعىسى كەلسە، ەڭ ومىرلىك ماسەلەلەردى تالقىلاپ جازۋ كەرەك. بۇعان ەۋرازيالىق وداق، كەدەندىك وداق ماسەلەلەرى كىرەدى. ال، زيالىلىقتىڭ نەگىزگى بەلگىسى – نە ءۇشىن كۇرەسەتىنىمىزدى انىق ءبىلۋ. سوندىقتان، نە ءۇشىن كۇرەسەتىنىمىزدى انىقتاپ العان ءجون. بىرىنشىدەن، ۇلكەن ەۋرازيالىق وداققا قاۋىپپەن قاراۋىمىز كەرەك. ونى كەشىكتىرگەن دۇرىس دەگەن پرەزيدەنتتىڭ ويىنا قوسىلامىن. كەلەسى ماسەلە، ابىلايدىڭ 300 جىلدىعى. ول دەگەن ەلىمىزدى بىرىكتىرگەن الىپتارىمىزدىڭ ءبىرى. مىنە، قىركۇيەك ايىندا تۇركىستاندا ابىلايدىڭ 300 جىلدىعىن ۇلكەن دەڭگەيدە وتكىزبەكشىمىز. بۇل «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندى اڭعارتسا كەرەك. كەلەسى ماسەلە، قازاق ءتىلى ماسەلەسى. 2020 جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ 95 پايىزى قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك. ونىڭ نەگىزىن ءقازىر قالاماساق، 2020 جىلى دا، 2040 جىلى دا قازاق تىلىندە ەشكىم سويلەمەيدى. تاعى ايتارىم، اشارشىلىققا قاتىستى مەموريالدىڭ فۋندامەنتى الماتىدا بيىل سالىنۋى كەرەك. مىنە، زيالىلاردىڭ بار مۇمكىندىگىن، ءارى جان-جاقتىلىعىن تانىتاتىن تۇسى دا وسى جەردە بولۋى قاجەت.

– زيالى قويشى بولسىن، شوپان بولسىن، اقىن بولسىن، ءوزىنىڭ دانالىعىنا بايلانىستى. انا ءبىر جىلى جازۋشىلار وداعىندا ەڭبەك تاقىرىبىنا ارنالعان پلەنۋم ءوتىپتى. سوعان ىبىراي جاقايەۆ قاتىسقان كورىنەدى. ءبىر ۋاقىتتا سول كىسىگە ءسوز بەرىلىپ، اتاقتى كۇرىششى مىنبەگە شىققاندا جينالعان كەيبىر وقىعاندار «وسى شال نە ايتار دەيسىڭ دەگەندەي» وعان نەمقۇرايلىلىقپەن قاراپ وتىرماي ما؟ سوندا، ىبىراي جاقايەۆ: «جازۋشى قالامىڭا يە بول، ديقان كەتپەنىڭە يە بول، شوپان تاياعىڭا يە بول» دەپتى دە مىنبەدەن ءتۇسىپ كەتىپتى. بۇل، اركىم ءوزىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن ءىسىن ءبىلىپ، وزىنە تاپسىرىلعان قىزمەتىن دۇرىس اتقارۋ كەرەك دەگەنگە ساياتىن دانىشپاندىق تۇجىرىم ەمەس پە؟ مىنە، زيالىلىق وسىدان باستالادى. اركىم ءوزىنىڭ ورنىندا وتىرىپ، اتقارىپ جاتقان ىس-ارەكەتتەرىمەن ۇلتىنا كومەكتەسسە، زيالىلىق دەگەن سول. ايتپەسە، ءوزىنىڭ وتىراتىن ورنىن بىلمەي، قاراۋىنداعى حالىقتى باستى ۇستانىمدارىنان جاڭىلىستىرىپ، بولاشاق ۇرپاققا تەرىس ۇلگى بولارلىقتاي ىس-ارەكەتتەر كورسەتىپ جۇرگەندەر از با؟ بۇلاردى ءبىز قالايشا زيالىلار قاتارىنا قوسامىز؟!

– قالەكە، ءسىزدىڭ اركىم ءوزىنىڭ ورنىندا وتىرۋى كەرەك دەگەنىڭىزدەن شىعادى. انا ءبىر جىلدارى ارامىزدا وتىرعان اشىربەك كوكەم، سىعاي مادەنيەتكە ەش قاتىسى جوق ادامنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ كەلگەن كەزىندە «مەن مادەنيەتتەن حابارى جوق اداممەن قىزمەتتەس بولا المايمىن» دەپ ءوزىنىڭ جايلى ورنىن تاستاپ كەتۋى زيالىلىق ەمەس پە؟! ارينە، زيالىلىق قوي. جالپى، كەڭەس وداعى يدەولوگياسى مەن يدەياسى قازاق ينتەلليگەنسياسىن ءۇش جاعدايدا كۇيرەتتى نەمەسە داعدارىسقا ۇشىراتتى. ءبىرىنشى، ىشتەي رۋحاني مۇگەدەك ەتىپ، قاداعالاپ-باقىلاۋ ارقىلى ونى ەرىك-ەركىندىگىنەن ايىردى. ەكىنشى، وتارلاۋ ساياساتى نەگىزىندە سىرتتان تەلىنگەن جاتجۇرتتىق تالىم-تاربيە ارقىلى ينتەلليگەنسيانى ءوز ۇلتىنان قول ءۇزدىردى. ءۇشىنشى، بويىنا وزگە ءتىلدى ءسىڭىرۋ ارقىلى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىنەن اجىراتتى. وسىدان كەلدى دە ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا بيلىك الدىندا قۇرداي جورعالايتىن جاسقانشاق بولىپ قالىپتاستى. سوندىقتان دا، ءقازىر، ەندى زيالىلارىمىز قوعامداعى بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا كلاسسيكالىق «كىم كىنالى؟» ەمەس، «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە ىس-ارەكەتكە كوشەتىندەي وي قوزعاۋى ءتيىس. جالپى، ۇلتتىق يدەيا مەن يدەولوگيانىڭ ورىندالۋى ۇزاق پروسەسس. سول جولدا ينتەلليگەنسيانىڭ ۇلتتىق ءسوز بەن ىس-ارەكەتكە باتىل بارۋى ودان دا اۋىر قۇبىلىس ءارى قاسيەت. ولاردى ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا ىسكە اسىرۋى ءتيىس. وسى تۇستا ايتارىم، ءقازىر، قازاق قوعامىندا ينتەلليگەنسيانىڭ ءتورت توبى بار. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – تازا قازاق تىلىندە سويلەپ، وزگە ءتىلدى جاقسى مەڭگەرگەندەر. ەكىنشىسى – باسقا تىلدەردى جاقسى ءبىلىپ، ءوز ءتىلىن شالا-شارپى يگەرىپ نەمەسە ودان ءتىپتى ماقۇرىم قالعاندار. ءۇشىنشىسى – ورىس ينتەلليگەنسياسى. ءتورتىنشىسى – وزگە ۇلىستار مەن ۇلتتاردان قۇرىلعان زيالىلار توبى. مىنە، سولاردىڭ سوڭعى ۇشەۋى – ۇلتتىق يدەيا مەن يدەولوگيانىڭ قالىپتاسىپ، ۇلتتىق ءسوز بەن ىس-ارەكەتتىڭ مەملەكەتتىك-ەلدىك، قوعامدىق-ساياسي ومىرگە قويان-قولتىق ارالاسۋىنا بارىنشا كەدەرگى كەلتىرەتىندەر. ال، ەكىنشى توپتىڭ ۇلتتىق سوزدەرى دە، ىس-ارەكەتتەرى دە اۋمالى-توكپەلى بولۋى بەك مۇمكىن. ويتكەنى، ولار ۇلتتىق قۇندىلىقتار ەتەك الىپ كەتسە، ءبىز ەكىنشى سورتتى ينتەلليگەنسيانىڭ وكىلدەرى بولىپ قالامىز دەپ قورقادى. سوندىقتان، قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن ءتىلىنىڭ جانە جەرىنىڭ تاعدىرى قاشاندا دا بىرىنشىلەرگە تۇسكەن، تۇسە بەرەدى دە. ەندەشە، ەندىگى ۇلتتىق ءسوز دە، ىس-ارەكەت تە سولار تاراپىنان بولۋى ءتيىس قوي دەپ ويلايمىن.