بىردەن ايتايىق، قورعالجىن ەلىندە ءماريام اتتى ورىس قىزىنا ۇيلەنگەن ەكى قازاق بولىپتى. ونىڭ ءبىرى – اۋىل جىگىتى دۇيسەن. ول كەزدە (قازان توڭكەرىسىنەن بۇرىن) اۋىل اراسىندا شاش قويۋ ادەت بولماعاندىقتان،  دۇيسەننىڭ دۋدار باس اتاناتىنداي شاش قويۋى نەعايبىل كورىنەدى.  ال وسى دۇيسەننىڭ ورىس ايەلى ءماريامدى اۋىل ادامدارى «توبان اياق ءماريام» دەيدى ەكەن. «توبان اياق» ونشا جەتىسىپ تۇرماعان ءسوز بولعاندىقتان، دۇيسەن ۇيلەنگەن ورىس قىزى ءماريام ونشا كورىكتى بولماسا كەرەك.

 ال جاگور قىزى ءماريام (شىن اتى ماريا ەگوروۆنا رەكينا)  – بويى ۇزىن، كورىكتى، ءبىرسىدىرعى داۋسى بار، ياعني ءان سالاتىن  ادام بولعان. ونداي جاندى «توبان اياق» دەپ ەشكىم كەمسىتىپ ايتا الماسا كەرەك. ال وسى ءماريام جاگور قىزى عاشىق بولعان قازاق جىگىتى – قالادان كەلگەن، ورىسشا وقىعان، ورىس ءتىلىن، ورىس سالتىن جەتىك بىلگەن، شاش قويىسىنا بولا ەل ىشىندە دۋدار باس اتانىپ كەتكەن جان كورىنەدى. ءسىرا، وكىمەت قۋعىنىنان بوي تاسالاپ جۇرگەن ادام دا بولسا كەرەك. ونىڭ  اتى دۇيسەن ەمەس، شىن ەسىمى بەلگىسىز بولىپ قالعان.

كەڭەستىك زاماندا ۇلتارالىق ساياساتقا بايلانىستى «دۋدار-اي» ءانىن ءماريام جاگور قىزى، ياعني رەكينا ماريا ەگوروۆنا شىعاردى» دەگەن جاڭساق دەرەك تارادى. بۇل كۇندە ول ءاننىڭ اۆتورى ۇلەباي  انەت ۇلى ەكەنى ناقتىلاندى، وعان ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى.

كەزىندە «ايقىن» گازەتىنە «وسى جۇرت ۇلەبايدى بىلە مە ەكەن؟» دەگەن ماقالا جازعانمىن. سوندىقتان ۇلەبايدىڭ ءومىر تاريحىنا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالىپ جاتپايمىن. سول كەزدە قورعالجىن اۋدانىنىڭ «وركەندەۋ» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى  راقىمبەرگەن قوزىباعاردان حات العانمىن. سول دەرەكتى عانا ايتا كەتەيىن. ول كىسىنىڭ  ايتۋىنشا، «ۇلەباي اقىن 1966 جىلى ومىردەن وتكەن. وقىماعان، حات تانىماعان. 1954 جىلى كىشى بالاسىنا كەيىنگى ەڭبەكتەرىن داپتەرگە جازدىرتقان. ول داپتەردى 1955 جىلى اقىن قاليجان بەكحوجين سۇراپ اكەتكەن، ودان كەيىن حابار جوق. ۇلەبايدىڭ شاعىن ولەڭدەرىن بىلەتىن ادامدار ومىردەن ءوتىپ كەتكەن. مەن ۇلەبايدىڭ كىشى بالاسىمەن بىرگە ءوسىپ، بىرگە جۇرگەم، سودان بىلەمىن. ەستۋىمشە، ۇلەباي اقىن ولەڭىن ءماريامعا باسى ءبۇتىن بەرگەنى ءۇشىن ول كىسىگە سىيلىق بەرىپتى. ونى كەز كەلگەن ادامعا ايتا بەرمەيتىن». مىنە، ۇلەباي اقىن تۋعان «وركەندەۋ» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى وسىلاي دەي كەلىپ، بۇل ولەڭنىڭ ءسوزىن كەيىن بىرەۋلەر زامانعا ساي وڭدەپ، تۇزەتكەنىن ايتقان-دى.

 سول شىققان ماقالاعا وراي  رەداكسياعا حات جازعان قورعالجىن ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا.جانتاس بىلاي دەپ ەدى:  «قورعالجىن قاريالارىنىڭ اڭگىمەلەۋىنشە، جاگور (ەگور رەكين) پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كۇشىنە سۇيەنگەن ادام بولعان. ول «قارا شەكپەن» بولعانمەن، قارا شارۋا بولا قويماعان. قۋاتتى، ءبىرسىدىرعى داۋلەتتى بولعان. قورعالجىندىق قارا قازاقپەن قويىنداسا قويماعان. ونىڭ جانىنا جۋۋ وڭاي بولا قويماعان سياقتى. ال قىزى ءماريامنىڭ سۇلۋلىعىن، انشىلىگىن بىلاي قويعاندا، جاگوردەي ورىس قىزىن جەرگىلىكتى قازاقتارعا جولاتا قويدى دەگەنگە دە ەلدە ەشكىم سەنبەيدى. دەمەك، دۋدارداي (شىن ەسىمى بەلگىسىز بولىپ قالعان) ورىس سىرىن بىلەتىن جان عانا مارياعا جۋىي الادى. كەيىن ماريا شەشەمىزدىڭ وقىعان ازامات، زاڭگەر بورانقۇلعا شىعۋىندا دا وسىنداي ءبىر زاڭدى جالعاستىق بار سياقتى بولىپ كورىنەدى.

         ەل قىزىق كورىپ، ازىلدەپ جۇرگەن دۋدار مەن ماريانىڭ اراسىنداعى حيكايا ەل ورتاسىنان شىقپاعان ولەبايعا دا ءازىل بولىپ كورىنۋى شىندىققا كەلەدى. سوعان وراي ول بۇل ءاندى ءازىل ءان ەتىپ شىعارعان».

ارى قاراي ول قورعالجىن ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، ءجۇز جاساپ قايتىس بولعان بىرگەباي اقساقالدىڭ اڭگىمەسىن كەلتىرەدى. «بىرگەباي اقساقال ماريا رەكينانى الماتىعا حالىق شىعارماشىلىعى كورمەسىنە باستاپ اپارعان ەكەن. ول كەزدە بىرگەباي كەمەلوۆ قورعالجىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مادەني-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپتى. «ماريا بويى ۇزىن، كەلبەتتى بولاتىن، ءبىرسىدىرعى داۋسى دا بولاتىن. قازاقشا ەركىن سويلەيتىن. كيىم كيۋى دە قازاقتان ەرەكشەلەنگەن جوق. اۋداننىڭ پارتيا حاتشىسى ۇلتتار دوستىعى ساياساتىنداعى وزىق ۇلگى رەتىندە كورسەتۋ مۇمكىندىگىن جىبەرگىسى كەلمەدى. ماعان وسىنى جۇزەگە اسىرۋعا تاپسىرما بەردى». وسىلاي  دەپ ەسكە الىپتى بىرەكەڭ اقساقال. كورمەگە بارار كەزدە ولار  ۇلەبايدىڭ الدىنان وتكەن كورىنەدى. «كادەگە جاراسا، وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر» دەپتى ول.

مىنە، وسى دەرەكتەن كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ءماريام جاگور قىزىنىڭ اكەسى اۋىل قازاعىنا  وڭايلىقپەن قىزىن بەرە سالاتىنداي جاي ادام بولماعان. سوعان قاراعاندا دۋداردىڭ قالادا ورىسشا وقىعان ءبىلىمدى جىگىت بولعانى راس سەكىلدى. ال الگى اۋىل جىگىتى دۇيسەن ۇيلەنگەن ءماريامدى كەلىن ەتىپ تۇسىرۋگە دۇيسەننىڭ تۋىستارى باسى ءبۇتىن قارسى بولعانى بەلگىلى. ەكەۋى  قامىس اراسىندا قاشىپ جۇرگەن. ارتىنان قۋىپ بارعان تۋىستارى دۇيسەندى ءولىمشى ەتىپ ساباعان. دۇيسەن سول العان جاراقاتىنان ءبىر جىلدان سوڭ قايتىس بولعان.  

ءسىرا، مارقۇم دۇيسەننىڭ دوسى بولعان ۇلەباي  ءوز ەلىندەگى جاگور قىزى ءماريام مەن دۋداردىڭ اراسىنداعى ماحابباتتى ءاۋ باستا دوسى دۇيسەن مەن ونىڭ ورىس ايەلى «توبان اياق» ءماريامعا ءازىل ەتىپ شىعارىپ، كەيىن  سولاي تەلىنىپ كەتسە كەرەك. وسى دەرەك كوڭىلگە قوناتىن سەكىلدى.

ال كەيىندە كەڭەستىك ساياسات ءماريام جاگورقىزىن  ارەڭ دەپ كوندىرىپ، ۇلەبايدىڭ ءانىن وعان باسى ءبۇتىن الىپ بەرگەن.  ۇلەباي كەلىسىمىن بەرىپ، ول ءۇشىن جاقسىلاپ سىيلىق تا العان كورىنەدى. «دۋدار-اي» ءانىنىڭ تالاي جىلدار بويى تاريحىنىڭ بۇلىڭعىر بولىپ كەلگەنىندە وسىنداي سان قىرلى سىر جاتىر.