2018 جىلى ارمەنيا استاناسى ەريەۆاندا  ريەۆوليۋسيا بولدى. ۇكىمەت تولىق قۇرامدا دوعارىسقا كەتتى. قان توگىلمەسە دە، قالىڭ جۇرت ميتينگىگە شىقتى. سول كەزدە «ارمەنيادا ساقتاۋلى حريستوستىڭ نايزاسىن قۇپيا تۇردە شەت ەلگە شىعارىپ جىبەرىپتى» دەگەن جەل ءسوز حالىقتىڭ قۇلاعىن  كوتەرىپ جىبەردى. جۇرت جاپا-تارماعاي  ەريەۆانعا ءتيىپ تۇرعان ەچميادزين قالاسىنداعى  حرامعا  باسىپ كىرىپ، ءدىندارلاردان  «تاعدىر نايزاسىن» كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. شىنىندا دا ءدال سول كەزدە نايزا نيۋ-يوركتەگى كورمەگە اكەتىلگەن ەكەن.  ارميان شىركەۋى ەلگە امالسىز ەلۋ جىل بويى كوزدەن تاسا ەتىپ كەلگەن نايزانىڭ كوشىرمەسىن كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

حريستيان ءدىنىنىڭ قاسيەت تۇتار زاتتىق بەلگىسى، يسا پايعامباردىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن نايزاسى شىنىمەن دە اياستان ەلىندە مە؟

 اعىلشىن ماماندارىنىڭ ەڭ سوڭعى زەرتتەۋلەرى انىقتاعان­داي، يسا پايعامباردىڭ نايزا­سىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى ارمەنيادا ساقتاۋلى تۇرعان شولاق نايزا دەلىنگەن-دى. ال ۆەنا مەن ريمدەگى (ۆاتيكان)، كراكوۆتەگى  نايزالار جاساندى كوشىرمە دەپ تانىلعان. ايتىپ وتىرعانىمىز، ايشىق­قا تاڭىلعان يسانىڭ جان توزگىسىز ازابىن توقتاتىپ، اجال قۇشتىرعان لونگيننىڭ نايزا­سى تۋرالى بولىپ وتىر. ءشىر­كەۋدىڭ جەتكىزۋىنشە، يسا پاي­عامباردىڭ قابىرعاسىن نايزا­مەن سوككەن جانە ودان اققان قان­نان كوز اۋرۋىنان جا­زىلعان جاۋىنگەر – ءدال وسى اتى اتالعان لونگين. يسا پاي­عامباردى كەرىپ ولتىرگەننەن كەيىن لونگين ءوزىنىڭ جاساعى­مەن يسا عالەيكۋم اسسالامنىڭ جات­قان ورنىن كۇزەتەدى. يۋدا بولسا ولاردى قۇدايدىڭ ءقۇدى­رەتىمەن كوككە ۇشىپ كەتكەن يسانىڭ دەنە­ءسىن شاكىرتتەرى ۇرلاپ كەتكەنى ءجو­نىندە جالعان تۇسىنىك بەرۋگە ۇگىتتەپ، التىن­مەن ساتىپ الماق بولادى. ال لونگين مەن ونىڭ ەكى سەرىگى التىن­نىڭ بۋىنا اربالماي، حريستياندىقتى قابىلداپ، يۋدادان سىرت اينالىپ، يسا پايعامباردىڭ وسيەتىن ورىن­داۋ ءۇشىن ەل ارالاۋعا شىعادى. سول ءۇشىن باستارى الىنىپ، مايىتتەرى قوقىسقا تاستالعان. كەيىننەن ازاپپەن ولگەن لونگين مەن ونىڭ سەرىكتەرى شىركەۋ تاراپىنان قاسيەتتى اۋليەلەر ساپىنا قوسىلعان. ال اتالعان قاسيەتتى قارۋ كىمنىڭ قولىنا تۇسسە، سول الەمدى بيلەيدى دەگەن تۇسىنىك بەرىك قالىپتاسقان.

 جوعارىدا اتالعان قاسيەتتى نايزا ءقازىر ارمەنيانىڭ رۋ­حاني استاناسى ەچميادزيندەگى كونە حرامدا ساقتاۋلى دەدىك. ال ونىڭ كۇزەتى ەڭ سوڭعى ساقتانۋ-دابىل قۇرالدارىمەن جاراق­تان­عان ءجا­نە وعان جاۋاپتى موناحتار يادرو­لىق بومبانى كۇزەتكەن اسكەريلەردەن دە ساق. حريس­تياندار نايزانى قۇدىرەت­كە يە قىلار كىلت دەگەنگە يمان­داي سەنەدى. نايزا كىمنىڭ قو­لىنا تۇسسە، سول بۇكىل ادام­زاتقا بي­لىگىن جۇرگىزبەك-دۇر.

 ەكى مىڭ جىلدىڭ ىشىندە وتكەن حريستيان پاتشالارى مەن يمپەراتورلارى يسانىڭ قاسيەتتى قانى جۇققان قارۋ وزدەرىنە الەمدى بيلەۋ مۇمكىن­دىگىن سىيلايدى دەپ سانادى. تاريحي جىلنامانىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، كوپتەگەن ەل بيلەۋشى­لەر قاسيەتتى نايزانىڭ ءتۇپ­نۇسقاسىنا يە بولعاندارىنا وزدەرىن سەندىرىپ كەلگەن. سوعان وراي وزدەرىن دە ۇلى جاۋ­لاۋشى سەزىنگەن. ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى الەمدى جەكە-دارا بيلەي العان جوق. قاسيەتتى نايزانى قولىنا العانداردىڭ اراسىندا عۇنداردىڭ بيلەۋشىسى ەدىل پاتشا (اتيللا)، ريم يمپەراتورى يۋستينيان ءى، كو­رول ۇلى كارل، گەنريح ءىV، فريدريح باربوروسسا، كارل ءىV، ت.ب. اتتارى اتالادى.

 عاسىرلار كوشىنە ىلەسكەن قارۋ قوڭىز مۇرت گيتلەردىڭ دە قولىنا تۇسكەن. تاريحشىلار­دىڭ ايتۋىنشا، جاس شاعىندا ميستيكاعا قاتتى ەلىككەن ادولف ۆەناداعى ونەر تاريحى مۋزەيىندەگى نايزا قويىلعان سورە الدىندا ساعاتتاپ تۇرا­تىن بولىپتى. كەيىن اۆستريا ءۇشىنشى رەيح قۇرامىنا وتكەن كەزدە، گيتلەر تاريحي قارۋدى «يمپەريانىڭ قۇتتى قازى­ناسى» ەتىپ جاريالاعان. جانە «تاعدىر نايزاسى» ارقىلى بۇكىل الەمدى بيلەپ-توستەي­تىنىنە سەنىمدى بولعان. ياعني ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستاردا ميستيكالىق قارۋ­دىڭ جەڭىلمەيتىن كۇشىنە دەگەن سوقىر سەنىمىنە قىلاۋداي داق تۇسىرمەگەن. ءتىپتى 1945 جىلى گەرمانيا كۇيرەي جەڭىلگەن كەزدە دە فيۋرەر اسىل زاتتى جا­سىرۋعا تىرىسقان. بۇعان گيت­لەردىڭ نايزانى انتاركتيداعا سۋاستى قايىعىمەن اتتاندىرۋ­عا بۇيرىق بەرگەنى جونىندە ساقتالىپ قالعان قۇجاتتىق ءدا­لەلدەمە كۋا. ءبىراق بۇيرىقتى ورىنداۋعا ۇلگەرمەگەن، سو­عىس­تىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا نيۋرنبەرگتەگى قۇدىق ىشىنە جاسىرعان دەلىنەدى.

 قۇدىقتاعى قارۋدى امەري­كالىقتار 1946 جىلى تاۋىپ، اۆسترياعا قايتاردى. ءبىراق نايزانىڭ ءتۇپنۇسقاسى اقش-تا قالدىرىلىپ، ۆەناداعىسى تەك كوشىرمە ەكەندىگى جونىندەگى ءسوز بەرتىنگە دەيىن، ياعني نايزانى جان-جاقتى ساراپ­تاۋ­دان وتكىزگەنگە دەيىن تولاس­تاعان جوق. اقىرىندا تالاي ءامىرشىنىڭ قولىنىڭ تابى قال­عان نايزانىڭ تاريحى وتە كونە بولعانمەن، بار بولعانى «تاع­دىر نايزاسىنىڭ» كوشىرمەسى ەكەندىگى انىقتالدى. بالكىم، الەمدى جەكە-دارا بيلەمەك بولعان قاندى جاۋلاۋشى­لاردىڭ جولىنىڭ بولماعان­دىعى وسىدان ەمەس پە ەكەن؟

 ۆەناداعى ونەر تاريحى مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇرعان نايزانى جاڭا فيزيكالىق ادىسپەن زەرتتەگەن – پروفەسسور روبەرت فرەزەر. ونىڭ دالەل­دەۋىنشە، اڭىزعا اينالعان قارۋ جاسالعان تەمىر Vءىى عا­سىردا وندىرىلگەن. دەگەنمەن جارتى مەتردەن ءسال عانا ۇزى­­ن­­ىراق شولاق نايزانىڭ ءدال ورتاسىندا وتە كونە زاماندا جاسالعان تەمىردىڭ بولىگى بار كورىنەدى. زەرتتەۋشىلەر مۇنى نايزاعا سىڭىرىلگەن كونەريمدىك شەگە دەپ تاۋىپتى. بالكىم، يسانىڭ دەنەسىنە اياۋسىز سۇ­عىلعان تەمىر دە سول بولار! نايزادان «قۇدايدىڭ نايزاسى مەن شەگەسى» دەگەن جازۋدى دا وقۋعا بولادى. دەگەنمەن الەم­دىك وقىمىستىلار نايزانىڭ ءتۇپنۇسقاسى ارمەنيادا ساق­تاۋ­لى دەگەن پىكىرگە ءبىراۋىزدان توقتاپ وتىرعانىن ايتىپ وتتىك.

          يسا پايعامباردىڭ دەنەسىنە سۇعىلعان «لونگيننىڭ نايزاسى» ەكەندىگىنە ماتەريالدىق دالەل­دەمە دە بار. ول – ولگەن يسا­نىڭ مۇردەسىن وراعان زىعىردان توقىلعان كەنەپ ماتا. بۇل ماتادا جارادان قالعان ءىزدىڭ بەلگىسى ساقتالىنىپ قالعان. كريميناليست-ساراپشىلار ماتاعا ورالعان مارقۇم قا­بىر­عاسىنىڭ اراسىنان شاما­مەن ۇزىندىعى جارتى مەترلىك نايزادان جاراقات العانىن دالەلدەپ شىقتى. دارىگەرلەر­ءدىڭ پىكىرىنشە، نايزا وكپەنى كوكتەي ءوتىپ، جۇرەكتى زاقىم­داعان. ماتاعا سىڭگەن داقتاعى قاننىڭ توبى – ا+.دەگەنمەن ماتانىڭ جاسىن زەرتتەۋشىلەر ونى 800 جىلدىڭ ار جاق-بەر جاعى دەگەن-دى. 1532 جىلى بولعان ورتتەن كەيىن موناحتار ماتانىڭ جانىپ كەتكەن بولىگىن قالپىنا كەلتىرگەن. وقىمىس­تىلار ءدال سول كەيىن قالپىنا كەلتىرىلگەن ماتاعا تەكسەرۋ جۇرگىزگەندىكتەن دە ماتانىڭ جاسى 800 جىلدان اسپايدى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن-دۇر. ال امەريكالىق حيميك رەي­موند رودجەرستىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا، ما­تانىڭ جاسى ءۇش مىڭ جىلدى قۇرايدى.
           ال ۇلىبريتانيادا ءتۇسىرىل­گەن «ءحريستىڭ نايزاسى» اتتى دەرەكتى فيلم اۆتورلارى بولسا، قاسيەتتى نايزا امەري­كادا وتە قۇپيا جاعدايدا ساقتاۋلى دەگەن وي ايتادى. قارۋ قۇدىستان (يەرۋساليم­نەن) 326 جىلى تابىلعان كو­رىنەدى. الدىمەن قۇدىستا، كەيىننەن كونستانتينوپلدە، ريمدە ساقتالعان. ءىح عاسىر باسىندا ريم پاپاسى ونى سالتاناتتى تۇردە يمپەراتور ۇلى كارلگە تاپسىرعان. وسى قارۋمەن كارل 47 ۇرىستا جاۋىن جەڭىپ شىققان. اڭىز بو­يىەشا، كەزەكتى جەڭىسىنەن ورال­عان يمپەراتوردىڭ قولىنان قاسيەتتى قارۋ ابايسىزدا سۋسىپ جەرگە تۇسكەن، وسىدان كەيىن يمپەراتور كوپ ۇزاماي قايتىس بولعان. كارلدەن سوڭ نايزا ريم يمپەرياسىنىڭ ءار ۋا­قىت­تا ءومىر سۇرگەن 45 بيلەۋشىسىنىڭ قولىندا ويناعان. فيلم ءتۇ­سىرۋشىلەرىنىڭ ايتۋىنشا، 1945 جىلى كوكتەمدە اقش-تىڭ 7- ارمياسىنىڭ ارناۋلى ءبولىم­شەسى قاسيەتتى نايزانى تابۋ جانە يەمدەنۋ جونىندە جوعا­رىدان تاپسىرما العان. ۇزاق ىزدەۋدەن سوڭ ارەڭ تابىلعان نايزانى اقش گەنەرالى پات­تون اۆستريا ۇكىمەتىنە قاي­تارعان. ءقازىر ول ۆەنا مۋزەيىن­دە ساقتاۋلى. دەگەنمەن ونىڭ تىڭعىلىقتى زەرتتەۋلەر ءناتي­جەسىندە جاساندى بولىپ شىق­قاندىعىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. فيلم تۇسىرۋشىلەر ونىڭ ءتۇپنۇسقاسى اقش-تا وتە قۇپيا ورىندا ساقتاۋلى دە­سەدى.

 بۇل راس تا شىعار. ءقازىر الەمدەگى شىركەۋلەردە يسا پايعامباردىڭ نايزاسى دەلىنەتىن 30 نايزا بار. ارمەنياداعى نايزا دا سونىڭ ءبىر كوشىرمەسى  بولسا كەرەك. ال شىن نايزا  ءبىز بىلمەيتىن بەلگىسىز جەردە بولات سەيفتە جاتۋى مۇمكىن.