قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازاربايەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتەمىن دەپ ناۋرىزدىڭ 19-ىندا مالىمدەمە جاسادى. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى ساياساتكەر، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەرىكبولسىن ابدىلدينگە جولىعىپ، جەدەل سۇحبات ۇيىمداستىرعان بولاتىن.
– سەرىكبولسىن ءابدىلدا ۇلى، كەشە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وكىلەتتىلىگىن توقتاتتى. نە ايتاسىز؟ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– بۇل ساۋاتتى جانە ءساتى تۇسكەن بايلام بولدى. ازىرگە ورنىنا قاسىم-جومارت توقايەۆتى تاعايىنداپ كەتتى. مەن كەزىندە 1993 جىلدارى بيلىك ەشالونىندا جۇرگەن كەزدە قاسىم-جومارت توقايەۆ سىرتقى ىستەر ۆيسە-مينيسترى بولىپ تۇرعان ەدى. سول كەزدەن بەرى ول كىسىنى بىلەمىن. ول كەزدەگى جاڭادان ءوسىپ كەلە جاتقان كادرلارعا تالاي كوز سالعانمىن. توقايەۆتى يناباتتى، ءبىلىمدى، ءوز ۇستانىمى بار ازامات دەپ باعالايمىن. بولاشاقتا قاسىم-جومارت توقايەۆقا ەكونوميكانى تىعىرىقتان الىپ شىعۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇك ارتىلىپ وتىر. سىرتقى قارىزدىڭ كولەمى ءوسىپ تۇر، ودان قۇتىلۋ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك بولادى، ەل ەكونوميكاسىنا قوماقتى ينۆەستيسيا تارتۋ قاجەت بولادى. سوندىقتان توقايەۆقا وسىنداي اۋىر جۇكتەر ارتىلىپ تۇر.
– ءبىز جاڭا ينۆەستيسيالىق ەكونوميكالىق قادامدارعا بەت بۇرىپ جاتقان ءتارىزدىمىز. بۇل تۇرعىدا قابىلدانىپ جاتقان باعدارلامالار مەن جوبالار لەگى جەتكىلىكتى. ءسىز ەكونوميست عالىم رەتىندە اتقارىلىپ جاتقان شارۋالارعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– نەگىزىندە، ناق ءقازىر ءبىز ەكونوميكالىق وركەندەۋ جولىندا ءبىراز ىستەردى تىندىرعان ءتارىزدىمىز. جالپى، يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ جولىنا تۇسكىمىز كەلەدى. ءبىرقاتار رەفورمالارعا دا رەڭك بەرۋدەمىز. ءبىراق كۇنگەيدىڭ كولەڭكە تۇسى بولاتىنى ءتارىزدى ءبىزدىڭ وسى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدىڭ دا كولەڭكەلى جەرلەرى بار ەكەنىن جاسىرماۋىمىز قاجەت. وسى تۇستا باسىمدىق بەرىپ ايتاتىن نارسە: بىزدە بۇيرىق ايتىلادى، جوسپار جاسالادى. ايتسە دە سونى ورىنداۋ جاعى كەمشىن. ءسوز بەن ءىستىڭ اراسى بايلانىسپايدى. بۇل – ۇلكەن كەمشىلىك. ادام بالاسىندا وتكەندى سارالاۋ دەگەن بولۋ كەرەك. ال ءبىزدىڭ موينىنا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەگەن قۇزىرلى تاراپتا وسى وتكەندى سارالايتىن قاسيەت از. بەلگىلى ءبىر ەنگىزىلگەن جاڭا جۇيەنىڭ، رەفورمانىڭ ناتيجەسىن باقىلاۋ جوقتىڭ قاسى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ناۋقانشىلدىق باسىم. اسىرە ناۋقانشىلدىقتىڭ اسىرا جاقسىلىق بەرمەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى دۇنيە. سوندىقتان ءوز باسىم ناق ءقازىر ىستەپ جاتقان تىرلىگىمىزدى «جاقسى» دەپ باعالاي المايمىن...
– ءسىز ۇنەمى سىن ايتۋعا قۇمارسىز. وسى ءسىزدىڭ بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ ناتيجەسىن كورىپ، كوڭىلىڭىز تولاتىن ساتتەرىڭىز بولا ما؟
– جوق، مەن ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىزبەن كەلىسپەيمىن. راس، مەنى ءوزىڭىز ءتارىزدى ءبىرقاتار ب ا ق وكىلدەرى «بيلىكتىڭ سىنشىسى» ەتىپ العانى دا بار. ءبىراق مەنى «سىن ايتقىش» دەگەننەن گورى «كەمشىلىكتى كوزگە ءتىزىپ ايتاسىز» دەسەڭىزدەر ورىندى بولار ەدى. مامان رەتىندە، ادامي تۇرعىدا كەمشىلىكتەردىڭ بار ەكەنىن كورىپ-بىلىپ تۇرىپ، ءتىلىمدى تىستەپ قالعىم كەلمەيدى. بولماسا مەن قايسىبىرەۋگە ءمىن تاعىپ، سىرتىنان سىن ايتىپ، جىك ىزدەپ جۇرگەن جوقپىن.
– دەگەنمەن قانداي دا ءبىر تىندىرىمدى ىستەرگە كوڭىلىڭىز كونشيتىن تۇستار بولا ما؟
– بولادى. نەگە بولماسىن؟! ماسەلەن، قازىرگى جاۋاپكەرشىلىگى مول قىزمەتتەرگە قىراعى ساياساتكەرلەردىڭ، ءبىلىمدى ەكونوميستەردىڭ كەلىپ جاتقانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويايىن، ايتسە دە ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ قارىم-قابىلەتى مىقتى. كەي ساتتەرى سول جاستاردىڭ ىسىنە شىنىمەن دە كوڭىلىم تولىپ، ءىشىم جىلىپ قالاتىنى بار. تەك سول جاستار بويىنداعى ءبىلىمىن، كورەگەندىگىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنا پايدالانىپ كەتپەسە ەكەن، حالىققا ءبىر قادام جاقىن جۇرسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. ايتپەسە ءبىزدىڭ قازىرگى اكىمقارالار وزدەرىنىڭ كورەگەندىگى مەن تالانتىن جەكە باسىنا پايدالانۋدان ءارى اسا الماي ءجۇر. وسىنداي بەرەكەتسىزدىكتى كورەسىڭ دە، ءىشىڭ اشيدى. وكىنىشتىسى – وسى...
– ءسىز كەزىندە وزىندىك جوبالارىڭىزبەن قازاقستان ەكونوميكاسى نەگىزىنىڭ قالانۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرىسىز. جاسىراتىنى جوق، ءقازىر دە جاڭاعى ءوزىڭىز ءسوز ەتكەن «جاس عالىمدار، قىراعى ماماندار» «كەزىندە نارىقتىق جۇيەگە العاش ەنگەن تۇستا ەكونوميكالىق باعىتىمىزدى دۇرىس ۇستانبادىق» دەگەن پىكىرلەردى دە ايتىپ قالادى. ال مۇنداي پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟
– بۇل – وڭدى پىكىر. كەزىندە ءبىز العاش نارىقتىق قاعيداعا باس سۇعار تۇستا جەكەشەلەندىرۋ ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەدىك. ول تۇستارى الدى-ارتىن پايىمداعان ەلدەردىڭ باسىم بولىگى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى تۇرالاتپاۋدى ويلادى. ءبىز، كەرىسىنشە، اۋىلداعى شارۋانىڭ الدىنا وتار-وتار قويىن سالىپ بەردىك تە «بولدى، ءارى قاراي ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور» دەپ بەيقام قارادىق تا وتىردىق. باستى كەمشىلىگىمىز وسى بولدى. سول جەكەشەلەنگەن تۇستا شارۋالاردى كووپەراتيۆتەندىرىپ، كولحوزداندىرىپ بارىپ الدارىنا مال باسىن بەرىپ، تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتىپ، «ازىرشە مىنا مال سەنىكى، ءبىراق مۇنىڭ ءتولىن ەرتەڭ ۇكىمەتكە بەرەسىڭ، ەتى مەن سۇتىنەن ءونىم وندىرەسىڭ» دەپ تالاپ قويعانىمىزدا، ناق قازىرگىدەي اۋىلدىڭ جاعدايىن اۋىرلاتپاس ەدىك. ەندى كەلىپ بۇگىنگى زامانعا ساي ەتىپ اۋىل مەن قالا اراسىن جاقىنداستىرعىمىز كەلەدى. ءقازىر «اۋىل شارۋاشىلىعىن جانداندىرامىز، اۋىلدى جەرلەرگە جاس مامانداردى تارتامىز» دەپ ورەكپيمىز. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، ەسكىرگەن كونە ءۇيدى جوندەۋ ءۇشىن دە ءبىرشاما ۋاقىتىڭىز بەن ءبىراز قارجىڭىز كەتەدى. ال ەلىمىزدە بۇگىندە 65-تەن اسا اۋدان ورتالىعى بار. وسى اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرىپ، كۇيىسى كەتكەن اۋىلداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، اۋىل حالقىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن ءالى ءبىراز ۋاقىت كەرەك، ۇلكەن كۇش كەرەك. كەزىندە وسىنى ساۋاتتى تۇردە جۇزەگە اسىرعاندا، ءقازىر سول ءىستىڭ جەمىسىن كورىپ، جەتىستىككە جەتىپ وتىراتىن ەدىك. بەلگىلى ءبىر ءىستى جۇزەگە اسىراردا «جەتى رەت ويلانىپ، ءبىر رەت كەس» دەگەندى ءبىزدىڭ قازاق وسىدان بارىپ ايتسا كەرەك. ال ءبىز ول كەزدەرى دۇرىس ويلانبادىق. «بۇل دۇرىس ەمەس» دەپ بايبالام سالعانداردىڭ ۇسىنىسى ەسكەرىلمەدى.
– جالپى، ءبىز سوڭعى كەزدەرى شەتەلدىڭ دايىن ينۆەستيسياسىنا، دايىن ماماندارىنا، تەحنولوگياسىنا كوبىرەك يەك ارتىپ كەتتىك. وسى ءۇردىس ءبىزدىڭ وزىندىك قارىم-قابىلەتىمىزدى تۇنشىقتىرىپ تاستاماي ما؟
– مەن بۇل پىكىرگە قوسىلامىن. «شەتەلدىڭ دايىن تەحنولوگياسىنا، دايىن ينۆەستيسياسىنا، دايىن ماماندارىنا ارقا سۇيەۋ پوتەنسيالى مىقتى قازاق عىلىمىن تۇنشىقتىرادى» دەگەندى مەن بىرنەشە رەت ايتقانمىن. ءبىز «شەتەلدىكتەر قازاقتى جارىلقايدى» دەگەن ۇعىمعا مۇلدە سەنبەۋىمىز كەرەك. وزگەنىكىنە كوز ءسۇزىپ قىزىققاننان گورى، ءوزىمىزدىڭ تالپىنعانىمىز ءجون. جات ەل بىزگە جاقسىسىن بەرىپ جاتقان جوق. ولار بىزگە جاقسى بولىپ كورىنگىسى كەلىپ، قۇندىلىقتارىمىزدى قۇرتىپ جاتىر. بىزگە مۇنى ۇعىناتىن كەز الدەقاشان جەتكەن.
– ءقازىر ءقايسىبىر ساراپشىلار «بۇگىنگى داعدارىستان ورتا ازيا ەلدەرى ۇتىپ شىعادى» دەگەن بولجام جاساۋدا. مۇنداي وپتيميستىك جورامالدارعا سەنۋ كەرەك پە؟
– نەگىزىندە، بۇل جورامالدىڭ جانى بار. ويتكەنى ورتا ازياداعى داعدارىس پەن ەۋروپاداعى داعدارىس بىرىنە-بىرى ۇقسامايدى. ەۋروپاداعى داعدارىس تاۋاردى، بۇيىمدى اسىرىپ وندىرگەنگە بايلانىستى تۋىنداپ وتىرسا، ورتا ازياداعى داعدارىس ءوزىن-وزى تاۋارمەن، بۇيىممەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرعاندىقتان تۋىنداپ وتىر. وسى جاعىنان الىپ قاراساق، بۇل داعدارىس شەتتەن كەلەتىن يمپورتتىڭ الەۋەتىن شەكتەپ، ءوزىمىزدىڭ وتاندىق تاۋاردى كوبەيتۋگە بىردەن-بىر مۇمكىندىك جاساۋى كەرەك. اينالىپ كەلگەندە بۇل – وتاندىق تاۋاردىڭ باعىن اشاتىن جۇيە. مىسالى، ءبىز رەسەيدىڭ ءتاتتى كونفەتتەرىن ەلگە ەنگىزۋدەن باس تارتتىق دەلىك، وعان، ارينە، رەسەيلىك تاسىمالداۋشىلار وكىنىش بىلدىرەدى. ال وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەر بۇعان قۋانۋى ءتيىس. سەبەبى ءبىز سول رەسەيدىڭ كونفەتىنىڭ ورنىن وتاندىق تاتتىلەرمەن تولتىرامىز عوي. مىنە، وتاندىق ءونىمنىڭ باعى اشىلادى دەپ وتىرعانىم وسى. تەك مۇنى ساۋاتتى ىسكە اسىرا بىلسەك ءجون بولار ەدى.
– دەمەك، ساۋاتتى جۇيەلەي الساق، بۇل ءۇردىس قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ جاندانۋىنا اشىلاتىن بىردەنءبىر جول بولعانى عوي...
– سولاي دەسە دە بولادى. ءبىراق سوعان جاعداي جاسالىنۋى كەرەك. ول ءۇشىن شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ پايدالاناتىن رەسۋرستارىنا ەش بوگەتسىز مۇمكىندىك بەرىلۋى قاجەت. قاجەت بولسا، وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردىڭ جارىق پەن سۋعا تولەنەتىن قارجىسىنا دەيىن وزىندىك جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى ءتيىس. بىزدە ازىرشە مۇنداي مۇمكىندىكتەر ساۋساقپەن سانارلىق. ءبىز اۋىلداعى ءونىم وندىرۋشىلەرگە مۇلدە جاعداي جاساي الماي وتىرمىز. اۋىلداعى فەرمەرلەردىڭ قولىندا قاراجات جوق. اۋىلدىڭ نەسيەلىك جۇيەسى مۇلدە قالىپتاسپاعان. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وندىرىستىك قابىلەتىن ارتتىرۋعا وسى ۋاقىتقا دەيىن بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتپەدىك. نەگىزىندە، بۇل داعدارىس قينالۋعا اپارىپ سوعادى. سول قينالۋدان جول تاۋىپ شىعا الساق، ءبىز تاپقىر بولاتىن ەدىك. سوندىقتان ساراپشىلار «بۇل داعدارىستان ورتا ازيا بۇرىن شىعاتىنىن ايتىپتى» دەپ بەيقامدىققا سالىنباي ۇتىپ ايتىپ، جول تاۋىپ شىعۋدى ويلاعانىمىز ءجون. سوندا عانا داعدارىستا ابدىرامايمىز، اپتىقپايمىز. بىلە-بىلگەنگە تالپىنىس بولعاندا عانا ءبىز نارىقتىق قاعيدانى تولىق مەڭگەرىپ، سانامىزدا سىلكىنىس پايدا بولاتىن ەدى.
– ءقايسىبىر جۇرت قازاقتى «بەيقام»، «جالقاۋ» حالىق دەپ تۇسىنەدى. قالاي ويلايسىز، وسى ۋاقىتقا دەيىن نارىقتىڭ قاعيداسىن مەڭگەرە الماي وتىرعانىمىز، مۇمكىن، وسى جالقاۋلىعىمىز بەن بەيقامدىعىمىزدان بولار؟!
– مەنىڭ وسىعان قاتىستى ايتارىم، بۇل جەردە ساۋاتتى ۇيىمداستىرۋ، ءاربىر رەفورمانى ساۋاتتى جۇرگىزۋ دەگەن تۇسىنىك بولۋى كەرەك. قازاق حالقى، نەگىزىنەن، ۇجىمدىق جۇمىسقا بەيىمدەلگەن. ءبىزدىڭ ءبىر قاتەلىگىمىز – العاش جەكەشەلەندىرۋدى قولعا العان كەزدە قازاقتىڭ وسى قاسيەتىنە ءمان بەرمەدىك. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز كەزىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تۇستا كيىز ءۇيىن بىرلەسىپ تىگىپ، وتىن-سۋىن بىرىگىپ قامداعان. ءوز باسىم «قازاقتىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ السىزدىگى حالىقتىڭ جالقاۋلىعىنا تىكەلەي قاتىستى» دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ونداي پىكىرلەردى قولداعىم دا كەلمەيدى.
– بىزدە داعدارىستان شىعۋ شارالارى، ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋ جوبالارى قاراستىرىلىپ جاتادى. ال بۇل شارالار، جوعارىدا ءسوز ەتكەنىمىزدەي، ناۋقانشىلدىقتىڭ قۇربانىنا اينالىپ كەتسە، ەكونوميكامىز نەندەي كۇي كەشەدى دەپ ويلايسىز؟
– ارينە، ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن. ءبىراق وسى اتقارىلىپ جاتقان شارالار ۋاقىتىلى ناتيجەسىن كورسەتپەسە، ءسوز بەن ءىستىڭ باسى بىرىكپەسە، وندا تەگەۋرىندى دەگەن كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسى قۇلدىرايدى. سوندىقتان حالىققا ىستەگەن ءىستىڭ ناتيجەسىن كورسەتە ءبىلۋدى ويلاستىرعان ءجون. باستىسى، حالىق پەن بيلىك اراسىندا تەرەڭ بايلانىس بولۋى كەرەك. بۇل جەردە باسىمدىق بەرىپ ايتا كەتەتىن نارسە، ماسەلەن، ءبىز «جەمقورلىققا سوققى بەرەمىز» دەيمىز. ءبىراق سول جەمقورلىقپەن كۇرەسىپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى جەمقورلار عوي. ولاردىڭ باسىم بولىگىندە جەكەلەگەن ءوندىرىس ورىندارى بار، كوبىسى – شالقىعان باي. ال مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ جالاقىسىمەن مۇنداي بايلىقتى ولار قايدان جيناپتى؟ مىنە، وسى جاعى ەسكەرىلۋى كەرەك. باياعىدا كەڭەس زامانىندا وكىمەتتىڭ جۇمىسىن ىستەيتىن ءبىر مەكەمەنىڭ باستىعىندا باسى ارتىق باسپانا بولسا، ونى پارتبيۋرو تەكسەرىپ، ابدەن دىڭكەلەتەتىن. ول كەزدەرى بايلىققا قىزىعۋدى بىلمەيتىنبىز. ءقازىر دە وسىنداي جۇيە بولسا دەپ ويلايسىڭ. حالىقتىڭ بايلىعى، تاپقان تابىسى تالان-تاراجعا تۇسپەۋى كەرەك. سوندا عانا ءبىز قۇلدىراۋ حاقىندا ءسوز قوزعامايتىن بولامىز.
– جالپى، ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىزعا قازىرگى ەكونوميكالدىق جاعداي قالاي اسەر ەتۋدە؟
– ءقازىر مەن سونشالىقتى اقشا شىعاراتىن جاستا ەمەسپىن. ءبىزدىڭ وتباسىنا اناعۇرلىم كوپ قارجى كەرەك ەمەس. پروفەسسورلىق ەڭبەگىم بار، زەينەتاقىم بار. وسى تابىسىم ءبىر وتباسىن اسىراۋعا جەتەدى.
– ال ءسىز بالالارىڭىزعا ينۆەستيسيا جينايسىز با؟
– بالاعا ينۆەستيسيا سالۋ جايى قوزعالعاندا، ءسوز جوق، ءبىراز قاراكوزدەردىڭ «ايلىعىمىز شاي-پۇلىمىزعا جەتپەي جۇرگەندە، قايداعىنى قوزعايدى-اق» دەپ قولدى ءبىر-اق سىلتەرى انىق. بىزدە بالاسى ەرجەتىپ، ءۇي بولعىسى كەلگەندە عانا ەس جياتىن اتا-انالار جەتىپ-ارتىلادى. ءتىپتى بالاعا ينۆەستيسيا سالۋ ءوز الدىنا، بالاسىن نەسيە الىپ ۇيلەندىرىپ، نەسيەنىڭ ارقاسىندا ءسابيلى بولىپ جاتقاندار دا بارشىلىق. ال جەكە باسىما كەلسەم، مەن دە بالا-شاعاما ارناپ بايلىق قالدىرۋ جاعىنان ۇياتتىمىن. مەنىڭشە، ءار ادام ءوزىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءوزى ەڭبەكتەنىپ، وزدىگىمەن قاجىرلانسا، ءسويتىپ تاپقان نان ءتاتتى...
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان: قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ