–1492 جىل. بۇل جىلدى بۇگىندە ۇندىستەر «قارعىس اتقان قاندى جىل» دەپ اتايدى. ويتكەنى ح. كولۋمب ءدال وسى جىلى امەريكا قۇرلىعىن اشىپ، ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى حالىق ميلليونداپ قىرىلدى.

ح. كولۋمب ەڭ ءبىرىنشى بولىپ باگام ارالدارىنا تۇسكەندە بىلاي دەپ جازدى: «بۇل جەردىڭ حالقى وتە كوپ. ءبىراق سانىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان ولار ەشقانداي قيىنشىلىق كورمەۋدە. ازىق-تۇلىك جەتكىلىكتى، جەمىستىڭ سان ءتۇرىن وسىرەدى، ال جەرگىلىكتى حالىق باقىتتى كورىنەدى. بۇلاردى جاۋلاپ الىپ، ءوز دىنىمىزگە كىرگىزسەك، ولاردان تاماشا قىزمەتكەرلەر شىعار ەدى…»

كولۋمب اشۋلارىنان كەيىن امەريكا قۇرلىعىنا ەۋروپادان سانسىز كەمەلەر جول تارتتى. ولار جەرگىلىكتى حالىقتى قىرىپ-جويىپ، جاۋلاپ الۋ ماقساتىن الدارىنا قويعان ەدى. يسپان پاتشاسى «جاڭا الەم» اتتى ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىپ، يسپاندىقتار امەريكا قۇرلىعىن ءبىرىنشى بولىپ باعىندىردى. ولار جەرگىلىكتى حالىقتى جاۋلاپ، ەگىندىك جەرلەرىن تارتىپ الدى. ءتىپتى سەبەپسىزدەن — سەبەپسىز ۇندىستەردى ءولتىرىپ، يتتەرىنە تاماق رەتىندە دە جەگىزگەن ساتتەرى بولعان ەدى. 1539 جىلى كونكيستادور فرانسيسكو دە چاۆەس «كارۋا كونچۋكوس» پاتشالىعىن جەرمەن جەكسەن ەتىپ، ءۇش جاسقا تولماعان 600 ءسابيدى ءولتىرىپ، ادامزات تاريحى كورمەگەن زۇلىمدىقتى جاسادى. ول جايلى سول ءساتتىڭ كۋاگەرى بولعان بارتولومە دە لاس كاساستىڭ «ۇندىستەردىڭ قىرىلۋىنىڭ قىسقاشا تۇسىندىرمەسى» اتتى كىتابىندا جازىلدى. وتارلاۋشىلاردى سول ساتتە تالقانداپ تاستاۋعا بولار ەدى، الايدا ۇندىستەر ءوزارا ءبولىنىپ، بىر-بىرىنە كومەككە كەلمەدى. تايپا تايپا، رۋ رۋعا ءبولىنىپ قىرقىسىپ جاتتى. ولار ءۇشىن وتارلاۋشىلاردى تالقانداعانعا قاراعاندا، ءبىر-بىرىن قىرىپ جويۋ ماڭىزدىراق ەدى. 

1622 جىلى اعىلشىندار دجەيمستاۋن ماڭىندا ۇندىستەردى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ، قىرىپ سالدى. موگييكان، نارراگانسەتت تايپالارىن پەكوت تايپالارىنا، مينگو تايپاسىن حوچي تايپاسىنا، ۆييوت تايپاسىن راكي تايپاسىنا، ناۆاحو تايپاسىن سيۋ مەن شايەنا تايپالارىنا، شوشون، الەۋت، اپاچي، پۋەبلو، مەشيكا (مەكسيكا اتاۋى سودان شىققان)، كومانچي، كايوۆا، ماييا (10 ملن)، استەك، ينك (20 ملن)، ۆاراو، بوتوكۋدو، توتوناكي، اراپاحو، پاۋني، تەۋەلچە، مودوك سەمونولو، نە-پەرسە سىندى 200-گە جۋىق تايپالار اراسىنداعى الاۋىزدىققا ماي قۇيىپ، ءوزارا قىرقىستىرىپ وتىردى. ولار اعىلشىندار مەن يسپاندىقتاردى، پورتۋگالدىقتاردى وداقتاس ساناپ، ءوز تايپالارىن قىرۋعا جول اشىپ بەردى. عاسىرلار بويى وركەندەگەن ماييا، ينك جانە استەك پاتشالىقتارى سىرتقى كۇشتەردىڭ كەرەمەت ويلاستىرعان سەنارييى بويىنشا ءوزارا تارتىستان قۇلاتىلدى، ۇندىستەردىڭ وركەنيەتى جويىلدى. 1500-1800 جىلدار ارالىعىندا سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكادا ەۋروپالىقتار اكەلگەن ەپيدەميالاردان، ءوزارا قىرقىستان جانە كۇشتەپ قونىستاندىرۋدان 80 ملن ءۇندىس قازا تاپقان. ۇندىستەردىڭ رۋ ارالىق سوعىستارى ولاردىڭ جەڭىلۋىنە اكەلىپ سوقتى.

ەتنوگرافتاردىڭ ەسەپتەۋىنشە 16 عاسىردا وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك امەريكادا 130-160 ملن ءۇندىس بولعان. ال 1926 جىلعى ساناق بويىنشا قوس امەريكادا بار جوعى 7 ملن ءۇندىس قالىپتى. د. ستەننارد 1992 جىلى شىققان «امەريكاندىق حولوكوست» كىتابىندا: «4 عاسىر ىشىندە 100 ملن ءۇندىس قىرىلدى» دەپ جازدى. ايتا بەرسە تاريح تالاي سىر مەن مۇڭدى، زۇلىمدىق پەن قاتەلىكتى بۇعىپ جاتىر. مەن بۇل جازبام ارقىلى ەشكىمدى ايىپتامايمىن، مەن تەك قانا «ۇلتىڭنان رۋىڭدى جوعارى قويۋدىڭ ءتۇبى نەگە اپارارىن، ونداي پروسەسستى تاريح قالاي جازالاعانىن» كورسەتكىم كەلدى. بۇگىندە رۋعا ءبولىنۋ ەلىمىزدە بەلەڭ الۋدا، سىرتقى كۇشتەر بۇل قۇبىلىستى ارام پيعىلىنا بۇگىن بولماسا ەرتەڭ قولدانىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. رۋىڭدى ءبىلۋ مىندەت (گەنەتيكالىق جانە شەجىرە تۇرعىسىنا)، الايدا ول ەشقاشان «قازاق» دەگەن ۇلى ۇلتىمىزدان جوعارى تۇرمايدى. تىم رۋشىلدىق، تايپاشىلدىق كەسىرىنەن 100 ملن ءۇندىستىڭ 2 ملن وتارلاۋشىدان قىرىلعانىن ۇمىتپايىق اعايىن...

اسحات قاسەنعالي