سەيسەنبى كۇنى فرانسيانىڭ باس قالاسى پاريجدەگى قۇداي -انا (notre dame) شىركەۋى وتقا وراندى. كەش باتا تۇتانعان ءورتتى 500 - دەن اسا ءورت ءسوندىرۋشى سەگىز جارىم ساعاتتا ارەڭ ءوشىردى. الايدا 9 عاسىرعا جۋىق تاريحى بار كونە عيماراتتىڭ ءبىر مۇناراسى مەن شاتىرىن ءتىلسىز جاۋ جالماپ كەتتى. مۇنى فرانسيالىقتار ءوز ەلى تاريحىنداعى «ۇلكەن تراگەديا» دەپ باعالاسا، الەم حالقى اتالعان شىركەۋدى «ادامزات مادەنيەتىنىڭ اسىلى ەدى» دەپ اھ ۇرىپ جاتىر.

«قۇداي اناعا» الەم قايعىردى

16 ءساۋىر كۇنى جارىق كورگەن تانىمال باسىلىمدارىنىڭ تاقىربىنىڭ ءوزى ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. فرانسيا «Libération» گازەتى باس ماقالانىڭ تاقىربىن «ءبىزدىڭ تراگەديامىز» دەپ قويسا، «Le Figaro»  گازەتى باس تاقىرىپتى «اپات» دەپ الىپتى. «La Croix»  گازەتى «جۇرەگىمىز كۇلگە اينالدى» دەسە، «Les Échos»  گازەتى «فرانسيانىڭ تراگەدياسى» دەگەن تاقىرىپپەن ءسوز قوزعاپتى. اقش، ۇلىباريتانيا سياقتى ەلدەردەن شىعاتىن اعىلشىن ءتىلدى گازەتتەر دە «قابرعاسى قايىسقان» تاقىرىپتارمەن تولدى.

سونىمەن قاتار، اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تۆيتتەردەگى پاراقشاسىندا «پاريجدەگى Notre-Dame سوبورىندا بولعان سۇراپىل ءورت وتە قورقىنىشتى. ونى ءسوندىرۋ ءۇشىن سۋى بار ۇشاتىن سيستەرنالاردى پايدالانۋعا بولادى. تەز ارەكەت ەتۋ كەرەك» دەپ جازدى. ۇلىبريتانيا پرەمەر-مينيسترى تەرەزا مەي، گەرمانيا كانسلەرى انگەلا مەركەل باستاعان الەم ەلدەرى باسشىلارى دا فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكروننان حال سۇراپ، وقىس جاعدايدىڭ وكىنىشىن ءبولىستى. ەۋرووداق باسشىلارى جان-كلود يۋنكەر دە فرانسۋز حالقىنا كوڭىل ايتىپ، قولداۋىن ءبىلدىردى. «يotre dame - بۇكىل ادامزاتتىڭ مۇراسى. ول دۇنيەجۇزىنىڭ قانشاما جازۋشىسىن، سۋرەتشىسىن، فيلوسوفىن جانە كورۋگە كەلگەن ادامداردى شابىتتاندىردى. وزەكتى ورتەگەن وقيعا. مەن فرانسۋز حالقىنىڭ قايعىسىنا ورتاقپىن. بۇل ءبىزدىڭ دە قابىرعامىزدى قايىستىرادى» دەپ جازدى ول. تەك ەل بيلەۋشىلەرى مەن لاۋازىمدى تۇلعالار عانا ەمەس، تۇتاس الەم حالقى بۇل جاعدايعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، فرانسۋزداردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ جاتىر. ءتىپتى وزدىگىنەن اقشا جيىپ، اتالعان شىركەۋدى قالپىنا كەلتىرۋگە اتسالىسۋعا ازىرلەنۋدە. فرانسيالىق ميللياردەر «Pinault» جانۇياسى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ءۇشىن 100 ميلليون ەۆرو بولەتىنىن مالىمدەگەنى – سونىڭ ايعاعى. تەك «شوق بالەم» دەپ شۋلاپ جاتقان قىتايدىڭ الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى عانا.

قىتايلار قۋانىپ جاتىر

«ورتەنگەنى جاقسى بولىپتى»، «ورتەنگەنىنە وتە قۋانشتىمىن، تاريحي مۇرالاردىڭ ورتەنگەنى قالاي بولادى ەكەن، سەندەر دە سەزىنىپ كورىڭدەر»، «ساۋاپ بوپتى فرانسيالىقتارعا، ءبىزدىڭ يۋان ميڭ يۋان باقشامىز قايدا؟»، «بۇعان جۇرەكتەرىڭدى اۋىرتىپ قايتەسىڭدەر، ءبىزدىڭ يۋان ميڭ يۋان باقشامىز نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ورتەندى عوي، سونى كىم ورتەدى؟ دۇنيە كەزەك دەگەن وسى، جاماندىق اينالىپ يەسىن تابادى»، «يۋان ميڭ يۋان قايدا ءقازىر؟ سونى نەگە تىلگە الماسقا، فرانسيالىقتار يۋان ميڭ يۋاندى ورتەپ جىبەردى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن نە كەشىرىم سۇراعان جوق، نە تولەم بەرگەن جوق. شىركەۋگە وبالسىنادى ەكەنسىڭدەر، يۋان ميڭ يۋانعا نەگە جاندارىڭ اشىمايدى؟» دەپ باقاداي شۋلاعان جۇڭگو جاستارى «اركىم ءوز بايىن جوقتايدى» دەگەندەي، تۇتاس الەم قۇداي انانىڭ وتقا ورانعانىن وبالسىنىپ جاتسا، بۇلار 100 جىل بۇرىن كۇلگە اينالعان يۋان ميڭ يۋان باقشاسىن كولدەنەڭ تارتىپ، فرانسۋزداردى تابالاپ جاتىر. مۇندايدا قىتايدىڭ «ءجۇز جىلدان كەيىن كەك الساڭ دا كەش ەمەس» دەگەن ماقالى ەسكە تۇسەدى.

يۋان ميڭ يۋان باقشاسى جانە ونىڭ ورتەلۋىنىڭ شىن سىرى

يۋان ميڭ يۋان باقشاسى – بەيجىڭدەگى كونە تاريحي ورىنداردىڭ ءبىرى. 300 گەكتاردان ارتىق اۋماقتى الىپ جاقتان بۇل باقتى چيڭ يمپەرياسى (سين پاتشالىعى) كەزىندە، ياعني 1707 جىلى باستاپ سالىنعان. ۇلىبريتانيا، فرانسيا بىرلەسكەن ارمياسى بەيجىڭدى باسىپ العاننان كەيىن، 1860 جىلى ورتەپ جىبەرگەن. بۇل باقشانىڭ ورتەنۋىن جۇڭگو تاريحى مەن وقۋلىقتارىندا «شەتەل شاپقىنشىلارىنىڭ قاتىگەزدىگى» رەتىندە كورسەتىپ، ۇرپاق ساناسىنا دا سولاي ءسىڭىرىپ جىبەرگەن. بەينە قازاقستان مەن جۇڭگو شەكاراسىن ايقىنداپ، زاڭ جۇزىندە بەلگىلەپ السا دا، قىتايدىڭ ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن «بالقاشقا دەيىن ءبىزدىڭ جەر» دەپ سوعاتىنىنداي، كۇللى جۇڭگو ءالى كۇنگە دەيىن يۋان ميڭ يۋاننىڭ «قۇنىن» فرانسيادان العىسى كەلەدى. جۇڭگو جاستارىنىڭ شۋلاپ، تابالاپ جاتقانىنىڭ سەبەبى وسى.

دەي تۇرعانمەن، «قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان» دەگەندەي، ەكى ەلدىڭ بىرلەسكەن ارمياسىنىڭ بۇل باقشانى ورتەۋىنە وزدەرى سەبەپشى بولعانىن قىتايلار ىشتەي ءبىلىپ تۇرسا دا مويىندامايدى.

جۇڭگو تاريحىندا «اپيىن سوعىسى» دەپ تاڭبالانعان ۇلىباريتانيا باستاعان باتىس ەلدەرى مەن چيڭ يمپەرياسىنىڭ سوعىسى ناعىندا، مادەنيەت سوعىسى ەدى. ۇلىبريتانيا مەن فرانسيا ءمانجۇر بيلەۋشىلەرىنەن حالىقتى ەزىپ، قاناۋىن توقتاتۋدى، شەتەلمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتقان اشىق ەل بولۋدى تالاپ ەتكەن. بۇعان توعىشار ءمانجۇر بيلەۋشىلەرى كونبەگەن. ول از بولعانداي «ەلشىگە ءولىم جوق» دەگەن قاعيدانى بەلدەن باسقان چيڭ بيلەۋشىلەرى شەتەلدىڭ 39 ەلشى، ديپلوماتىن تۇتقىنداپ، ونىڭ 21ء-ىن ءدال وسى يۋان ميڭ يۋان باقشاسىندا كەسكىلەپ، قيناپ ولتىرەدى. بۇعان كەكتەنگەن ۇلىبريتانيا مەن فرانسيا بەيجىڭگە باسىپ كىرەدى. شىرىكتەسكەن چيڭ اسكەرلەرى ويسىراي جەڭىلەدى. ءوز ەلشىلەرىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن كورگەن ۇلىبريتانيا اسكەري باسشىلارى ءمانجۇر بيلەۋشىلەرىنىڭ جىن ويناعىنا اينالعان يۋان ميڭ يۋان باقشاسىن 1860  جىلى 18 قازاندا ورتەپ جىبەرەدى. كەيبىر دەرەكتەردە «ۇلىبريتانيا مەن فرانسيا ارمياسى بەيجىڭگە كىرگەندە حالىق كوشەگە شىعىپ قىزۋ قارسى العانى» ايتىلادى. مانجۇرلەر تۇتقىنداعان 39 ادامنىڭ قاتارىندا قيناۋ كورىپ، باعىنا جاراي امان قالعان ۇلىباريتانيالىق ديپلومات حارري سميت پاركس ايەلىنە جازعان حاتىندا «مەنىڭشە باقشانى ورتەپ جىبەرگەنى دۇرىس بولدى...» دەپ جازادى. دەمەك بۇل سوعىس ءۇش ءجۇز جىل بيلىك جۇرگىزگەن چيڭ يمپەرياسىنىڭ اۋدارىلۋىنا مۇرىندىق بولدى، تازا قىتايلاردىڭ بيلىك باسىنا كەلۋىنە جول اشتى.

ونىڭ ۇستىنە، يۋان ميڭ يۋان باقشاسىن ۇلىبريتانيا مەن فرانسيا ارمياسى بۇكىلدەي قيراتىپ جىبەرگەن جوق. ولاردىڭ ورتەگەنىنەن قالعانىن 1960 جىلدارى «ءتورت كونەنى جويۋ» دەنەن جەلەۋمەن قىتايلار وزدەرى قۇرتقان. ەندى مىنە سونىڭ بارىنە فرانسيا كىنالى ەكەن دە، «قۇداي انا» شىركەۋى سونىڭ بوداۋىنا ورتەلىپتى-مىس.

P.S: ەندەشە الەم 860 جىلدىق تاريحى بار قۇرىلىستىڭ ورتەنگەنىنە قايعىرىپ جاتسا، قىتايلاردىڭ 150 جىلدىڭ الدىندا ورتەنگەن باقشانى ايتىپ بايبالام سالعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! بىزدىڭشە، بۇدان قىتايلاردىڭ "وزىمدە عانا بولسىن" دەيتىن وزىمشىلدىك يدەياسى مەن وزدەرىنە بەيىمدەگەن وتىرىك تاريحىن ولەردەي قولدايتىن قارا نيەتىن بايقاۋعا بولادى. ءبىز «جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىندا تەرريتوريا ماسەلەسى شەشىلگەن» دەپ ارقامىزدى كەڭگە سالعانىمىزبەن، وتىرىك تاريحپەن اۋىزدانعان جۇڭگو جاستارى «بالقاشقا دەيىن ءبىزدىڭ جەر» دەگەندى ماڭگى ۇمىتپايدى. «قۇداي انا» شىركەۋىندەگى ءورت بىزگە وسىنداي وي سالدى.

نارت قالي