وتكەندە پرەزيدەنت پارمەنىنەن كەيىن ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ جيىنى  باستان اياق قازاق تىلىندە ءوتتى. قۋانباعان ادام قالمادى، الاقايلاپ بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق. ءتىپتى پارلامەنتتەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى دەپۋتاتتىق ساۋالنامالارىن دا مەملەكەتتىك تىلدە وقىدى. ۇزاعىنان بولعاي دەستىك. ارادا كۇن وتپەي جاتىپ، «جوق. بىردەن، ءبىرجولا ولاي ەتۋگە بولمايدى» دەۋشىلەر دە تابىلدى. ەندى مىنە بۇرىنعى تاز كەپەش كەيپىمىزگە تۇسكەن جايىمىز بار. ءبىراق ماسەلە بيلىكتە عانا ما؟

«ۇكىمەت جينالىستارى نەگە رەسمي تىلدە وتەدى» دەپ جوعارى بيلىكتى، ۇكىمەتتى ءماجىلىستى كىنالاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ءوزىمىز تەرەڭ تۇسىنەتىن ءبىر نارسە بار: مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعامداعى قاجەتتىلىگىن ءوزىمىز تۋدىرۋىمىز قاجەت. وزگەرىس پەن تالاپتىڭ جوعارىدان ەمەس، كوپ جاعدايدا تومەننەن باستالعانى ساناعا تەرەڭ سەرپىن بەرەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەلباسى، تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ  بىلاي دەپ ايتقانى بار: «ەلىمىزدە 100 ۇلت پەن ۇلىس وتىر، سولاردىڭ بارلىعى پرەزيدەنتتىڭ ءسوزىن تۇسىنبەسە قالاي بولادى؟!. سوندىقتان مەن ەكى ەسە كوپ جۇمىس ىستەيتىن اداممىن. ورىسشا دا، قازاقشا دا. رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى تەك قانا ءوز تىلىندە، امەريكانىكى دە، تۇركيانىكى دە ءوز تىلىندە سويلەيدى، مەن امالسىز ەكى تىلدە بىردەي سويلەيمىن. بۇل جاعداي ماڭگى سولاي بولا بەرمەيدى، ءقازىردىڭ وزىندە قازاقتىڭ سانى 70 پايىزعا جاقىنداپ كەلە جاتىر. مەن ايتقانداي، 2025 جىلعا دەيىن دايىندالىپ، ءبىز قازاقتىڭ ءتىلىن بارلىق سالادا ەنگىزۋگە جۇمىس جاسايمىز. ءوز ىشىمىزدە، ەلىمىزدە، مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى مەن باسقا سالالاردا، بارلىعى دا ءوز تىلىمىزدە جۇرەتىن بولادى، قۇداي بۇيىرتسا...».

پرەزيدەنتتىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسى دۇرىس، ءبىراق بار كىلتيپان – وزىمىزدە. مەملەكەت بىزگە مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى بارلىق قاجەتتىلىكتى زاڭنامالىق تۇرعىدان جاساپ بەردى. ال ونىڭ تەتىگىن جۇزەگە اسىرۋ – قازاقتاردا. ءبىراق مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيىن قالاي اسىرامىز، ءتىلىمىز قالاي مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بارلىق سالاسىندا تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى؟ بۇل ۇلكەن ماسەلە. راس، پرەزيدەنتىمىز بولاشاقتا لاتىن عارپىنە كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتتى. جارلىققا قول قويدى. ءبىراق ول كەيىنىرەك جۇزەگە اساتىن نارسە. ماسەلەنى بۇگىنگى كۇنگى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، قازىرگى كەزدە بىزگە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ وسكەنى كەرەك. ارينە، ءتىل ماسەلەسى وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا، ماڭقىستاۋ، اتىراۋ جانە تاعى باسقا قازاقى وبلىستار ءۇشىن پروبلەما ەمەس. بۇل وڭىرلەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيى ۇستەم. ءبىراق قالاي ايتقاندا دا، قاي ماسەلەدە بولسىن، حالىقتىڭ تالابى جوعارى بولۋى كەرەك.

دەگەنمەن، «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قايتسەك، ارتتىرۋعا بولادى؟» دەگەن ساۋالعا باس قاتىرىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تەتىگىن كورسەتىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قايراتكەر ازاماتتارى بار. سولاردىڭ ءبىرى ۇلتقا ەسىمى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى  – دوس كوشىم. ونىڭ وزىق ويلارى مەن ۇسىنىستارى بۇعان دەيىن جاريالانسا دا، ءبىر ءسات قۇلاق ءتۇرىپ قويساق ەش ارتىعى جوق.

«حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك، تىلگە قاجەتتىلىك ەكى جولمەن عانا جاسالادى­­ – دەيدى ول. – ءبىرىنشىسى – قۇقىقتىق، زاڭدىق جولمەن تىلگە دەگەن  قاجەتتىلىكتىڭ جاسالۋى. مەملەكەت بەلگىلى ءبىر زاڭدار ارقىلى مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىكتى تۋدىرادى. ول زاڭداردا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەن جانداردى بەلگىلى ءبىر قىزمەت تۇرىنە قابىلداماۋ سياقتى تالاپتاردان باستاپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى قاتە جازعان جارناما بەرۋشىگە قوماقتى ايىپ سالۋعا دەيىنگى باپتار بولادى. قىسقاسى، ازاماتتاردىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەن ادامداردىڭ تىرشىلىك اۋقىمىن تارىلتادى، ولاردى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ماجبۇرلەيدى. مۇنداي تالاپتار وركەنيەتتى ەلدەردىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدارىنىڭ بارلىعىندا بار (زاڭنىڭ باستى مىندەتى دە ازاماتتاردى ماجبۇرلەۋ بولىپ تابىلادى). 90-جىلداردىڭ باسىندا پريبالتيكا ەلدەرى دە وسى باعىتتاعى باپتاردى وزدەرىنىڭ زاڭدارىنا ەنگىزىپ، مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جۇمىس ىستەۋىن جۇزەگە اسىردى. ول زاڭداردا ءاربىر ماماندىق يەلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيى دە كورسەتىلدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى تالاپ ەتەتىن ماماندىقتاردىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى بىلاي قويعاندا، ساۋىنشىلار مەن سىلاقشىلار، قۇرىلىسشىلار مەن جۇرگىزۋشىلەر دە بار... ال باسشى ورىندار (مينيسترلىكتەر) وزدەرىنە باعىنىشتى تومەندەگى قۇرىلىمدارعا وزگە تىلدە (مىسالى، ورىس تىلىندە) جازىلعان قاعاز جىبەرسە، زاڭنىڭ اياسىندا ايىپپۇلدىڭ استىندا قالادى.  قازاق ەلىندەگى تىلدەردىڭ قولدانىلۋىن رەتتەيتىن «ق ر تىلدەر تۋرالى» زاڭىنىڭ – قوس تىلدىلىكتى ساقتاۋ، دامىتۋ زاڭىنىڭ – بۇل تالاپتى جۇزەگە اسىرا  المايتىنى بارىمىزگە بەلگىلى، سوندىقتان ۇلتشىل ازاماتتار بىرنەشە جىل بويى «ق ر مەملەكەتتىك ءتىلى» تۋرالى زاڭىنىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ كەلەدى. ايتىپ قانا قويماي، وسىنداي زاڭ جوباسىن دايىنداپ، جۇرتشىلىققا، پارلامەنتكە ۇسىنىپ تا كوردى. الايدا، بۇگىنگى بيلىك، ،ۇمعان اۋىزدارىن اشار ەمەس. دەمەك، بۇل جول – زاڭ ارقىلى تىلگە قاجەتتىلىك جاساۋ جولى – جاقىن ارادا جۇزەگە اسپايتىن ماقسات.

ەندى ەكىنشى جولعا، ەكىنشى تاسىلگە كەلەيىك. كەيدە مەن بۇل ءتاسىلدى – «پريبالتيكا ءتاسىلى» دەپ تە اتايمىن.  «پريبالتيكا ءتاسىلى» بويىنشا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ وزدەرى جاسايدى. 90-جىلداردىڭ باسىندا لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا مەملەكەتتەرىندەگى ءورىستىلدى تۇرعىندار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن – مەملەكەتتىك ستاتۋس العان ءتىلدى – مويىنداماي، كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگىدەي، باسقالاردىڭ ورىس تىلىندە سويلەۋىن تالاپ ەتۋىن توقتاتپادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى، ۇيرەنۋدى كەرەك ەتپەدى. بۇل ەلدەردە دە بىزدەردەگى سياقتى، العاشقى كەزەڭدە «بۇل – سەنىڭ مەملەكەتىڭنىڭ ءتىلى، ونى ءبىلۋ، قولدانۋ – سەنىڭ پارىزىڭ» دەگەن سياقتى اقىل-كەڭەستەر، جۇمساقتاپ ايتۋلار بولدى. الايدا ورىس ءتىلدى ازاماتتار «وزگەلەرمەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن مەن ولاردىڭ ءتىلىن بىلۋگە ءتيىستى ەمەسپىن، مەنىمەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن باسقالار مەنىڭ ءتىلىمدى ءبىلسىن!» دەگەن شوۆينيستىك ۇستانىمنان ايرىعىلارى كەلمەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەۋ باستالعاندا ورىس تىلدىلەر «ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى كەمسىتىپ جاتىر!» دەپ ايقاي-شۋ كوتەرىپ، جاھانعا جار سالدى.  مۇندايدى كۇتپەگەن پريبالتيكا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى العاشقىدا توسىلىپ تا قالدى. الايدا، وسى جاعدايدا، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى جاڭا ءتاسىلدى – مادەنيەتتى، ادام قۇقىعىن بۇزبايتىن جاڭا ءادىستى ويلاپ تاپتى. بۇل ءتاسىلدىڭ نەگىزىندە «سەنىڭ قانداي تىلدە سويلەيتىنىڭدە مەنىڭ جۇمىسىم جوق، ال مەن ءوزىمنىڭ تىلىمدە سويلەيمىن» دەگەن ۇستانىم جاتتى. جوعارىداعى ەلدەردىڭ دۇكەندەرى مەن كاسسالارىندا، ترانسپورتتارى مەن تۇرمىستىق قاجەتتى وتەۋ ورىندارىندا، ت.ت. ورىس تىلىندە سويلەگەن ادامدارعا مەملەكەتتىك تىلدە، سول مەملەكەتتى قۇرعان ۇلتتىڭ  تىلىندە جاۋاپ بەرىلە (نەمەسە مۇلدەم جاۋاپسىز قالدىرۋ دا ورىن الدى) باستادى.  العاشقى كەزەڭدە ورىس تىلدىلەر اڭتارىلىپ قالدى دا، كەيىننەن «ورىس ءتىلىن كەمسىتۋشىلىك (ديسكريميناسيا) ءجۇرىپ جاتىر!» دەپ سان ءتۇرلى ورىندارعا، ادام قۇقىعىن قورعايتىن، باقىلايتىن ەۋروپا ۇيىمدارى مەن قۇرىلىمدارىنا ارىز جازىپ، كومەك سۇرادى. الايدا بۇل ماسەلەنى تەكسەرۋگە كەلگەن سان ءتۇرلى كوميسسيالار ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنىڭ ەشقانداي دا دەرەگىن تابا المادى. پريبالتيكانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى: «ماعان ورىس، اعىلشىن، نەمىس، ت.ب. تىلدەردە سويلەگەن ادامعا ەشقانداي رەنىشىم جوق. سەبەبى، ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ سويلەۋ ءتىلىن تاڭداۋ قۇقىعىن تولىق مويىندايمىز، قۇرمەتتەيمىز. سوندىقتان باسقا تىلدە سويلەگەن ادامعا «اۋزىڭدى جاپ، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ءتىلى – لاتىش ءتىلى. سەن سول تىلمەن سويلەۋگە ءتيىسسىڭ» دەگەن ءسوزدى ايتپايمىز. ءبىراق ولار دا ءبىزدىڭ قاي  تىلدە سويلەۋدى تاڭداۋ قۇقىعىمىزدى سىيلاسىن. ءبىز ءوز تىلىمىزدە سويلەۋدى تاڭدايمىز. وعان رەنجىمەيتىن شىعار» دەپ جاۋاپ بەردى. ورىس تىلدىلەردىڭ: «ولار ورىس ءتىلىن بىلەدى، ال مەن لاتىش ءتىلىن بىلمەيمىن. سوندىقتان ولار بىزگە ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرۋلەرى كەرەك» دەگەن سوزدەرىن ەستىگەن ەۋروپالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋشىلار تالىپ قالا جازداپتى.  ەستەرىن جيناعان كوميسسيا مۇشەلەرى: «كەشىرىڭدەر، ولاردىڭ – لاتىشتاردىڭ - ىس-ارەكەتىندە ادام قۇقىعىن بۇزاتىن ەشقانداي بەلگى جوق. ولار سەندەردىڭ اۋىزدارىڭدى جاۋىپ، لاتىش تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەگەن جوق. ءۇنسىز تىڭداپ، تۇسىنبەگەندەرى جاۋاپ بەرە الماي، ال تۇسىنگەندەرى ءوز تىلدەرىندە جاۋاپ بەردى. بۇل جەردە ەشقانداي تىلدىك ديسكريميناسيانى كورىپ تۇرعان جوقپىز. ەگەر سەندەرگە ورىس تىلىندە سويلەۋگە تىيىم سالسا، تىلدىك ديسكريميناسيا دەپ سونى ايتۋعا بولادى. جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋى – مادەنيەتتىلىك پەن وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىن، مەملەكەتتىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەۋى عانا. بۇل – ولاردىڭ تاڭداۋى. ال سىزدەردىڭ «مەنىڭ تۇسىنەتىن تىلىمدە جاۋاپ بەرىڭدەر» دەپ تالاپ ەتۋلەرىڭ –ادام قۇقىعىن سىيلاماۋشىلىق» دەگەن تۇجىرىم ايتىپتى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، وسى «پريبالتيكا ءتاسىلى» ارقىلى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن - مەملەكەتتىك  ءتىلدى  ءتىرىلتىپ الدى.  كوپشىلىگى جەرگىلىكتى ءتىلدى بىلمەيىنشە ءومىر سۇرە المايتىنىن جاقسى ءتۇسىنىپ، ءوز قالتالارىنان اقشا تولەپ  مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىپ الدى، بالالارىن لاتىش، ەستون تىلىندەگى مەكتەپتەرگە بەرە باستادى.   

مەن قازاق ءتىلدى ازاماتتارعا وسى ءتاسىلدى ۇسىنامىن. قازاق ءتىلىن ساقتاۋدىڭ، دامىتۋدىڭ، قوعامدا تىلدىك قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋدىڭ جالعىز جولى – مادەنيەتتى، ادام قۇقىعىن تولىق ساقتايتىن جولى دا وسى دەپ بىلەمىن. بۇل ءتاسىلدى جۇزەگە اسىرۋدا ەشكىمگە جالتاقتاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بىلە-بىلسەڭىزدەر، بۇل ءتاسىل – قازاق جەرىندەگى ورىس ءتىلدى ازاماتتارعا ناقتى كومەك.  بارلىق جەردە قازاق تىلىندەگى سوزدەردى ەستىپ، جازۋلاردى كورگەن ادام عانا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەتتىگىن تۇسىنە باستايدى.

«پريبالتيكا ءتاسىلىن» جۇزەگە اسىرۋدا ەرەكشە كوڭىل قوياتىن بىرنەشە ماسەلە بار. ونىڭ باستىسى جانە بۇل ءتاسىلدىڭ تيىمدىلىگىن جوققا شىعاراتىن قادام – «قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل، سەن ونى بىلۋگە ءتيىستىسىڭ!» دەگەن ارانداتۋشى، انايى، باتىراشتىق ۇراندار. وسىدان اسا ساق بولعانىمىز ابزال. كىمنىڭ قاي تىلدە ءسوز سويلەۋىن سول ادامنىڭ تاڭداۋىنا قالدىرايىق تا، ءوزىمىز قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن جاۋاپ بەرەيىك، ويىمىزدى بىلدىرەيىك. دۇرىس جولى وسى عانا. ءبىز – كوپپىز. ءبىز – ءقوستىلدى حالىقپىز. ءبىز وسى ەكى ارتىقشىلىعىمىزدى پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، «پريبالتيكا ءتاسىلى» - حالىقتىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلەتىن ارەكەت. بارلىعىمىز نەمەسە كوپشىلىگىمىز ءبىر كىسىدەي وسى ءتاسىلدى جۇزەگە اسىرماساق، ءتيىمدى ناتيجە بەرمەۋى مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قازاقتىلدىلەر، ونىڭ ىشىندە قازاق ازاماتتارىنىڭ وزدەرى وسى ارەكەتكە قارسى شىعىپ (بىرەۋلەرى – ءبىلىپ، ەندى بىرەۋلەرى - اقىماقتىقتان)، اياقتان تارتۋى عاجاپ ەمەس. ءبىراق، تاعى دا قايتالايمىن، كوپشىلىگىمىزدىڭ ىس-ارەكەتىمىز ءبىر جەردەن شىقسا، قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك تابيعي تۇردە ومىرگە كەلەتىندىگىندە تالاس جوق.سوندىقتان دا ەشكىمگە جالتاقتاماي-اق، وزىمىزگە كەرەك بولسا، قازاق تىلىنە قاجەتتىلىكتى ءوزىمىز جاسايىق». 

مەملەكەتتىك تىلگە جاناشىر بولىپ جۇرگەن قايراتكەر دوس كوشىمنىڭ ايتقانىندا شىندىق جوق ەمەس. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ ءوزىمىزدىڭ عانا قولىمىزدا ەكەنىن ۇمىتپايىق. ءبىراق تالاپ ەتۋ ادەپ پەن زاڭ اياسىندا جۇرگىزىلگەنى ابزال.

ميۋا باينازار