ءبىزدىڭ ءبىراز قاۋىم حەنلەرلەر ويلاپ تاپقان «باربي» قۋىرشاعى قازاقستاندىق نارىققا جەتكەن تۇستا «بۇل – ۇرپاقتى جالاڭاشتاندىرۋدىڭ ءبىر ساياساتى. بۇل قۋىرشاقتاردىڭ قىز بالاعا بەرەرى جوق» دەپ داۋرىققان-دى. ءبىراق 1959 جىلدان بەرى الەمدىك نارىقتا وزىندىك برەند قالىپتاستىرىپ العان بۇل قۋىرشاقتى قازىردە كەز كەلگەن كىشكەنتاي قىزى بار ۇيدەن كەزىكتىرە الاسىز. دەرەك كوزدەرى الەمدەگى ويىن بالالارىنىڭ 80 پايىزى وسى قۋىرشاقتىڭ وزىندە بولعانىن قالايتىنىن ايقىندايدى(!). مىنە، ءبىر عانا قۋىرشاق ويلاپ تابۋ ارقىلى حەنلەرلەر ويىنشىق يندۋسترياسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الا الدى. وزىندىك برەند قالىپتاستىردى. 1959 جىلدان بەرى ءباربيدىڭ اتاعى ءالى داۋىرلەپ تۇر.

ارزان ويىنشىق قىمبات دەرت

الدىمەن «قازاق بالاسى قانداي ويىنشىقتارمەن ويناپ ءجۇر؟» دەگەنگە كەلەيىكشى. راسىمەن دە، ءبىز وسى بالالارىمىزدى قانداي ويىنشىق قۇرالدارىمەن ويناتىپ ءجۇرمىز؟ بالانىڭ ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى دۇنيە بولعاندىقتان، ءبىز سول ويىنشىقتاردىڭ ساپاسىنا، سەرتيفيكاتتالعاندىعىنا، ونىڭ قۇرامىنا قوسىلاتىن حيميالىق زاتتارعا قانشالىقتى ءمان بەرىپ جاتىرمىز با؟ بۇل جونىندە ارنايى دەرەكتەردى كەلتىرەر بولساق، ويىنشىق ماسەلەسىمەن «ويناپ» جۇرگەنىمىزدىڭ كۋاسى بولامىز. مىسالى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وندىرىلەتىن ويىنشىقتاردىڭ 90 پايىزى تالاپقا ساي كەلمەيدى ەكەن. بۇعان قاتىستى 2018 جىلدىڭ اياعىندا تەحنيكالىق رەتتەۋ جانە مەترولوگيا كوميتەتى ەلىمىزدەگى ويىنشىق شىعارۋمەن اينالىساتىن 84 كاسىپورىندى تەكسەردى. ناتيجەسىندە 75 كاسىپورىننىڭ ءونىمى تالاپقا ساي كەلمەگەن. تەكسەرۋ بارىسىندا وتاندىق ويىنشىق وندىرۋشىلەرگە 33 ميلليون تەڭگە كولەمىندە 1003 ويىنشىق توپتاماسى تاركىلەنىپ، 4 ميلليون تەڭگەلىك ايىپپۇل سالىندى. «سونداي-اق ەلدەگى ويىنشىق ساۋداسىمەن اينالىساتىن كاسىپورىنداردىڭ دا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى» دەسەدى ماماندار. ماسەلەن، بىزدەگى بۇگىنگى بالانىڭ قولىندا جۇرگەن ويىنشىقتاردىڭ باسىم بولىگى جۇڭگو، رەسەي، بەلارۋس ەلدەرىنەن اكەلىنەدى. ەڭ قىزىعى، سول سىرتتان كەلگەن ويىن شىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىك سەرتيفيكاتى دا بولمايدى ەكەن. ماماندار قىتايدان اكەلىنەتىن ويىنشىقتاردىڭ قۇرامىندا ستيرولدىڭ كورسەتكىشى 2،5 پايىزعا جوعارى بولاتىنىن باسا ايتىپ وتىر. ال بۇل پلاستماسسا جاساۋعا ارنالعان توكسيندىك ءقاۋپى بار سۇيىقتىقتى حيميكتەرىمىزدىڭ اراسىندا «كوپ مولشەر دە قوسىلسا ناعىز «ۋ» دەپ اتايتىندار دا بار.

بۇل رەتتە حيميك-عالىم نۇرگۇل بيمۇراتوۆا:

«ەگەر قانداي دا ءبىر زاتتا ستيرول شامادان تىس بولسا، ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسى سىر بەرىپ، قان اينالىمى، اسقورىتۋ جۇيەسى بۇزىلادى. ءتىپتى قۋىرشاق ويناتۋ ارقىلى قىز بالانى بولاشاق ومىرگە تاربيەلەيمىز. قىتايدان ەلىمىزگە اكەلىنەتىن ويىنشىقتاردىڭ دەنىندە ستيرولدىڭ باسىم ەكەنى انىقتالدى. بۇعان قوسا سىرتتان كەلەتىن ويىنشىقتاردىڭ قۇرامىندا فورمالدەگيد تە بار. بۇل – ادامنىڭ تىنىس الۋ جولدارى نا وزىندىك زاردابىن تيگىزەتىن ۋلى ءيىستى گاز. مۇنىڭ بارلىعى ارزان ويىنشىقتاردا كوبىرەك كەزدەسەدى. ءوزىڭىز بىلەسىز، قازىردە ارنايى برەندى بار قىمبات ويىنشىقتارعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان جۇرتتىڭ باسىم بولىگى قارا بازاردان ارزان ويىنشىق ساتىپ الىپ، بالاسىنا ۇسىنادى. ال ول ويىنشىقتاردا ارنايى سەرتيفيكات تا بولمايدى. ارزان ويىنشىقتىڭ قىمبات دەرت اكەلەتىنىنە قاراپايىم كوپشىلىك نازار اۋدارمايدى. سوندىقتان بۇل جەردە ەلىمىزگە سىرتتان ەنەتىن ويىن شىقتارعا ارنايى شەكتەۋ قويعان دۇرىس»،-دەدى.

قىتايدا ويىنشىققا قاتىستى زاڭ مىقتى

نەگىزىندە، شەكتەۋ قويۋ تۋرالى مامان ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەنى داۋسىز. اڭداساق، سىرتتان كەلەتىن ويىنشىقتارعا بەلگىلى ءبىر باقىلاۋ ورناتۋ قاجەتتىلىك بولىپ تۇر. مىسالى، بىزگە ارزانىن تىقپالاپ، ءتۇرلى زياندى قوسپالارى بار ويىنشىقتارىن نارىققا ەنگىزەتىن سول جۇڭگو ەلىندە تۇتىنۋشىنىڭ ساتىپ العان ويىنشىعىندا ءبىر گرامم قورعاسىن كوپ بولاتىن بولسا، الگى تۇتىنۋشى ويىنشىقتى شىعارعان كومپانيانى زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە، ءىرى كولەمدى ايىپپۇل تولەۋىنە ماجبۇرلەۋگە تولىق قۇقىلى. سوندىقتان بولار قىتايدىڭ ويىنشىق وندىرىسشىلەرى ءوز ەلدەرىندە تۇتىنۋشىنىڭ تالاپ-تىلەگىن ورىنداۋعا كەلگەندە ءمىنسىز بولىپ كەلەدى. ال سول جۇڭگو ەلى سىرت مەملەكەتتەرگە ويىنشىقتارىن ناسيحاتتاۋعا كەلگەندە تىم ايلاكەر. ءقازىر الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىن جاۋلاپ العان جۇڭگو ويىنشىقتارى تۋرالى تارقاتار ماسەلە دە كوپ. ماماندار «جۇڭگو ەلى ءتۇرلى ناسيحات جۇرگىزۋ ارقىلى ويىنشىقتارىنىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ وتىر» دەسەدى.

ينتەلەكتۋالدى ويىنشىقتار جوقتىڭ قاسى

ابزالىندا، بالاسىنا بەسىكتەن باستاپ تاربيە بەرۋدى ماقسات تۇتقان ەل ەكەندىگىمىز راس. بۇل جونىندە قازىردە ءبىراز شارالار اتقارىلىپ جاتىر. ويىنشىق يندۋسترياسىنا اتسالىسىپ، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزدى بالالاردىڭ بويىنا سىڭىرۋگە تالپىنىپ جۇرگەندەرىمىز بارشىلىق. بۇل رەتتە ۇلتتىق قۋىرشاقتار شىعارىپ، ولاردى ۇلتتىق تىلدە سويلەتىپ، قازاقتىڭ ان-كۇيلەرىن سول قۋىرشاقتارعا ورىنداتۋ ارقىلى بالالارىمىزدىڭ تانىمىن دامىتقىسى كەلەتىن ازاماتتاردى تىزبەلەي الامىز. ءبىراق ساراپشىلارىمىز مۇنىڭ قازاق بالاسىنىڭ وي-ورەسىن دامىتۋدا ازدىق ەتەتىنىن، ەلىمىزدە ءالى دە بولسا ينتەللەكتۋالدى ويىنشىقتاردىڭ تاپشىلىعىن ءسوز ەتۋدە.

بۇعان قاتىستى ساراپشى-مامان، ايدا  ايدارجانوۆا:

 «ەۆرەيلەر بالاسىنا بەس جاسىنان باستاپ «سەن دانىشپانسىڭ، قولىڭنان ءبارى كەلەدى» دەپ ۇيرەتەدى. ونى بارلىعىمىز بىلەمىز. ولاردىڭ ويىنشىقتارعا ءمان بەرەتىنى سونشالىق، الەمدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى ينتەللەكتۋالدى ويىنشىقتار جاساۋ ارقىلى بالانىڭ ساناسىنا جەڭىل ەنگىزەدى. ولاردىڭ بالاسى جەتى جاسىندا الەمدىك زاماناۋي جاڭالىقتاردى جاڭعاقشا شاعىپ، تاقىلداتىپ تۇرادى. ءبىز ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزدى جەتىلدىرگىمىز كەلسە، قازىرگى زامانعا ساي ينتەللەكتۋالدىق قارىم-قابىلەتتى جەتىلدىرەتىن ويىنشىقتاردى شىعارۋدى قولعا العانىمىز ءجون. ەگەر مۇنداي ويىنشىقتار شىعارامىن دەگەن كاسىپورىندار، زاۋىتتار بولسا ولارعا ارنايى جەڭىلدىكتەر بەرىلگەنى دە ءجون. ماقسات – ول ويىنشىقتاردى سويلەتۋ ارقىلى باتىرلار جىرىن، داستانداردى نەمەسە كۇيلەردى ناسيحاتتاتۋ ەمەس. ءبىز مۇنداي ويىنشىقتاردى جاساۋ ارقىلى الەمدىك برەند جيناۋعا تىرىسقانىمىز ابزال. ءبىر عانا مۇسىندەرىن نەمەسە قۋىرشاقتارىن اسپەتتەۋ ارقىلى وزگە ەلدەر قانشاما بەدەل جيناپ جاتىر. بىزگە دە وسىنداي يدەولوگيا كەرەك. سوندىقتان ويىنشىق يندۋسترياسىن جەتىلدىرۋگە مەملەكەت ارالاسۋى قاجەت»،-دەدى.

راسىمەن دە، ساراپتاپ كورسەك، وزگە ەلدەردىڭ ويىنشىق بيزنەسىنە قوياتىن تالابى ەرەكشە. ايتالىق، كورشىلەس رەسەيدە ويىنشىقتاردى ساراپتاپ-تالداپ وتىراتىن ارنايى ماركەتينگتىك زەرتتەۋ ورتالىقتارى بار. بۇل ورتالىقتار رەسەي بالالارىن كۇندەلىكتى قانداي ويىنشىقتاردى تۇتىناتىنىن، بالالارىنا قانداي ويىنشىقتاردىڭ جەتىسپەي جاتقانىن، نارىقتا قاي ويىنشىققا دەگەن سۇرانىس ارتقانىن اي سايىن تالداپ، تارازىلاپ وتىرادى. مۇنداي ورتالىقتار گەرمانيا، حورۆاتيا، كانادا ەلدەرىندە دە جەتىپ-ارتىلادى. حورۆاتتار ويىنشىق الەمىنە قاتىستى اي سايىن ارنايى كورمە وتكىزىپ، بالانىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان كاسىپ يەلەرىن ۇنەمى ماراپاتتاپ وتىرادى. وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ دە ەلىمىزگە مۇنداي ماركەتينگتىك تالدامالىق ورتالىقتاردىڭ قاجەتتىگى سەزىلەدى. ناق وسى ويىن بالاسىنا قاتىستى كونفۋسيي: «جاس كۇنىندە ويىنشىقپەن قۇمارى قانىپ، ەمىن-ەركىن ويناماعان بالا كۇنى ەرتەڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشۋگە كەلگەندە دە ەمىن-ەركىن كوسىلە المايدى» دەگەن ەكەن. بۇل ويىنشىقتىڭ بالا قيالىن عانا ۇشتاپ قويماي، ونىڭ سەنىمدى تۇردە شەشىم قابىلداۋىنا دا اسەر ەتەتىنىن بىلدىرسە كەرەك. ەندەشە بولاشاقتا ۇرپاعىمىز كەرەكتى كەزىندە كەسەكتى شەشىمدەر ايتا السىن دەسەك، ويىنشىق يندۋسترياسىنا ويلى كوزقاراسپەن قارايتىن كەزەڭ جەتكەنىن باعامدايمىز...

قارلىعاش زارىققان قىزى