«ماسكەۋ بارلىق بولجامداردى جان-جاقتى قاراستىرىپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قولايسىز سەنارييدىڭ ءبىرى - ۋكرايناداعى مايدانعا ۇقساس جاعداي قازاقستاندا دا قايتالانۋى مۇمكىن دەگەن بولجام»، - دەپ مالىمدەگەن بولاتىن جازۋشى دميتريي ۆەرحوتۋروۆ يا REGNUM سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا.

ەۆگەنيا كيم: –تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن ونىڭ مۇراگەرى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزۋدە قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: – قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسى كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتى ەكى سەبەپكە بايلانىستى جۇرگىزەدى.

ءبىرىنشىسى – ول بۇرىنعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جولىن جالعاستىراتىنىن بىرنەشە رەت مالىمدەگەن بولاتىن. ەكىنشىدەن – ول وتە تاجىريبەلى ديپلومات جانە قازاقستاننىڭ رەسەي، جۇڭگو نەمەسە ەۋروپا سىندى سىرتقى كۇشتەردىڭ تەك بىرەۋىنە عانا جۇگىنە المايتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. مەملەكەت بارلىق سىرتقى سەرىكتەستەرگە تاۋەلدى. سول سەبەپتى پرەزيدەنت قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ تۇتاستاي جۇيەسىن قالىپتاستىرادى.

ەۆگەنيا كيم: – ماسكەۋ مەن نۇر-سۇلتان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ءبىرقاتار شەشىلمەگەن ماسەلەلەر بولدى. مىسالى، قىرىمعا قاتىستى قازاقستاننىڭ ۇستانىمى ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنىكسىز. ارى قاراي ەكى ەل اراسىنداعى ديالوگتى جالعاستىرۋ  قانشالىقتى ماڭىزدى؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: – ماسكەۋدىڭ جاڭا پرەزيدەنتكە جەتكىزەر ۋاجىنە قاتىستى ايتار بولساق، بۇل ماسەلەنى بىرنەشە بولىمگە ءبولىپ قاراستىرۋعا كەڭەس بەرەمىن.

ءبىرىنشى ءبولىم، قىرىم مەن قازاقستاننىڭ ۇستانىمىنا بايلانىستى. البەتتە، ماسكەۋدىڭ ويىنشا، نۇر-سۇلتان ەڭ جاقىن سەرىكتەس رەتىندە قىرىم رەسەيدىكى ەكەنىن مويىنداۋى كەرەك ەدى. الايدا جاعداي تولىق انىقتالماعاندىقتان، كرەملدەگى كەيبىر توپتاردى بۇل ماسەلە الاڭداتپاي قويمايدى.

سول سەبەپتى مىناداي زاڭدى ساۋال تۋىندايدى: ەگەر ەكى ەل اراسىنداعى جاعداي قازىرگىدەن ۋشىعىپ كەتسە، قازاقستان كىمنىڭ جاعىنا شىعادى؟ قىرىمداعى جاعدايعا بايلانىستى ەاەو، ۇقشۇ (ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىم) جانە شىۇ (شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى) بويىنشا سەرىكتەس مەملەكەت ءۇنسىز قالۋدى ءجون كوردى. قازاقستان سول ساتتە ءوز مىندەتتەرىن ورىنداي الا ما نەمەسە باسقا مىندەتتەردى سىلتاۋراتا ما، بالكىم سىرتتان باقىلاپ قانا وتىراتىن بولار؟

ماسكەۋ مەن نۇر-سۇلتان اراسىنداعى قازىرگى قارىم-قاتىناستا تۇسىنىسپەۋشىلىك بار. الايدا رەسەي باسشىلىعى، ارينە، قازاقستاندىق بيلىكتىڭ ۇستانىمىن تۇسىنۋگە تىرىسادى.

باسقا ماسەلەلەرگە ويىساتىن بولساق، 30 - جىلدارداعى اشارشىلىق جانە قازاقستاندى لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تاقىرىبىن كوتەرۋىن ۋكرايناداعى وقيعالارمەن سالىستىرۋعا بولادى.  ويتكەنى كييەۆتەگى مايدان «اشتىق» تاقىرىبىنان باستالعان. 2000- جىلدارى كوتەرىلگەن ماسەلە 10 جىلدان كەيىن شىڭىنا جەتتى. بۇل تاقىرىپ مايداننىڭ دامۋىنىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى بولدى.

ماسكەۋ بارلىق نۇسقالاردى قاراستىرىپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قولايسىز سەنارييدىڭ ءبىرى ۋكرايناداعى مايدانعا ۇقساس جاعداي قازاقستاندا دا قايتالانۋى مۇمكىن دەگەن بولجام.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ، البەتتە، مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتى. ءبىراق، بۇل جاعدايدىڭ ءوزى قازاقستان رەسەيمەن وداقتاسقىسى كەلمەيدى دەگەن وي تۋىنداتۋى مۇمكىن.

ەۆگەنيا كيم: – ماسكەۋ مەن نۇر-سۋلتان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ وزگەرۋىن قانداي بەلگىلەر ارقىلى انىقتاۋعا بولادى؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: – اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قازاقستان-رەسەي قارىم-قاتىناسىنىڭ جاعدايىن ءىشىنارا كورسەتە الاتىن بىرنەشە تاقىرىپ بار.

ولار – قىرىم، سيرياداعى سوعىس، «اشارشىلىق»، لاتىنعا كوشۋ. وسى تاقىرىپ اياسىندا تاراپ جاتقان اقپاراتتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ماسكەۋ تاراپى قازاقستان وداقتاس مەملەكەت رەتىندە سىن ساعاتىندا جالتارۋى مۇمكىن دەگەن شەشىم شىعارارى انىق. بۇل نۇر-سۇلتاننىڭ سەنىمسىز سەرىكتەس بولىپ قالا بەرەتىندىگىن بىلدىرەدى.

ەۆگەنيا كيم: – قازاقستاننىڭ بۇل پوزيسياسى قازىرگى قاتىناستارعا نەمەسە رەسەيدىڭ مۇددەسىنە ناقتى زيانىن تيگىزە  مە؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: –تۇتاستاي العاندا جوق. ءبىراق ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناسقا سالقىنىن تيگىزۋى مۇمكىن.

ەۆگەنيا كيم: – قازاقستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتى وسى ماسەلەلەردى رەتكە كەلتىرە الا ما؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: – ەگەر قالاسا، رەتتەي الاتىنى انىق. ول وتە اقىلدى ديپلومات جانە كەلىسىمگە كەلە الاتىن قاسيەتى بار.

دەگەنمەن، مەن ونىڭ  نە ىستەي الاتىنىن، نە ايتقىسى كەلەتىنىن بولجاۋعا تىرىسپايمىن. قىرىم ماسەلەسى ەكىجاقتى ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءبىر جاعىنان، رەسەيدىڭ قىرىمداعى ماسكەۋ ۇستانىمىنا اشىق كوزقاراس ءبىلدىرۋ قازاقستانعا ءتيىمسىز. ەكىنشى جاعىنان، ەگەر قازاقستان رەسەيدى قولداسا، وندا ول اقش پەن ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ «سانكسيالارىنا» ۇشىراۋى مۇمكىن. بۇل اۋىر جاعداي.

مۇنداي جاعدايلاردا بەيتاراپ ورىندى يەلەنۋ وتە قيىن. ەگەر قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل ماسەلەنى كوتەرسە، بارلىق تاراپتىڭ تىلەكتەرىن قاناعاتتاندىرىپ، ەشبىر شىعىنعا ۇشىراتپاي قازاقستاننىڭ ۇستانىمىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق قابىلەت قاجەت بولادى.

ەۆگەنيا كيم: – قازاقستان پرەزيدەنتى قىتايمەن ۇزاق ۋاقىت بويى جۇمىس ىستەپ كەلەدى، بۇل جۇڭگو سەرىكتەستىگىنە قالاي اسەر ەتەدى؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: –ءيا، قازاقستان توقايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇڭگو تاراپىنا بەت بۇرۋى مۇمكىن. بۇل تەك پرەزيدەنتتىڭ جەكە قالاۋىمەن عانا ەمەس، سونداي-اق كەيبىر وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە سايكەس تۋىندايدى. مىسالى، ساۋدا-ەكونوميكالىق سەكتوردىڭ ءوسۋ قارقىنىنىڭ كورسەتكىشىنە بايلانىستى.

ەۆگەنيا كيم: – جۇڭگو مەن قازاقستان سەرىكتەستىگى ماسكەۋ ءۇشىن ءتيىمدى مە؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: قازاقستان مەن جۇڭگو قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى ءسوز جۇزىندە كەلىسپەۋشىلىك بولۋى زاڭدى. ءبىراق، رەسەي مۇنداي ماسەلەگە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. بىرىنشىدەن، بۇل ءماجبۇرلى سەرىكتەستىك، ال ەكىنشىدەن – رەسەي دە  قىتايمەن قازىرگى تاڭدا وداقتاس جانە الەمدىك احۋال سەرىكتەستىككە ىقپال ەتىپ وتىر.

دەگەنمەن، بۇل وداقتاستىق رەسمي تۇردە ايتىلماعانمەن، ونىڭ بارى راس. سوندىقتان قازاقستاننىڭ قىتايعا قاتىستى ساياساتىن تۇسىنۋگە بولادى.  

ەۆگەنيا كيم: – ماسكەۋ قانداي جاعدايدا قازاقستانعا قاتالدىق تانىتۋى مۇمكىن؟

دميتريي ۆەرحوتۋروۆ: – ەگەر قازاقستان اراداعى قاتىناستى ءۇزىپ، اقش جانە باتىس ەلدەرىمەن وداقتاسقان جاعدايدا.

ءيا، بۇل جاعداي بارلىعى ءۇشىن جاقسى اياقتالماۋى مۇمكىن. اسكەري شابۋىلدارعا دەيىن بارادى. بۇل وتە ءقاۋىپتى. جانە تەك باتىسپەن عانا قارىم-قاتىناس ورناتۋدى ۇسىنىپ جۇرگەن ۇلتشىل-پاتريوتتار مۇنىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوقتىراتىنىن بىلمەيدى. شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل ماسەلە رەسەي مەن جۇڭگو اسكەرلەرىنىڭ  قازاقستاندى باسىپ الۋىمەن اياقتالادى.

نەگە بارلىعى قيىن دەپ سۇراۋىڭىز مۇمكىن؟ ءيا، ويتكەنى تۇرىكمەنستاننان قىتايعا دەيىنگى نەگىزگى گاز قۇبىرى («ورتالىق ازيا - جۇڭگو» گاز قۇبىرى ءۇش باعىتتان تۇرادى جانە تۇركىمەنستان، قازاقستان جانە وزبەكستان ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى) قازاقستان اۋماعىنان وتەدى. سوعان سايكەس، قازاقستاندا امەريكا اسكەرى پايدا بولسا، بۇل رەسەي مەن قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەلەۋلى سوققى بەرەتىنى انىق. جانە بۇل جاعدايدا ماسكەۋ مەن پەكيننىڭ جاۋابى بەلگىلى.

بۇل ايتۋعا بولمايتىن اسكەري-ساياسي تالداۋ، ءبىراق بۇل جاعدايدى ءاردايىم نازاردا ۇستاۋ كەرەك. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ لاتىنعا كوشىپ، باسقا ارىپتەرمەن جازا باستاساق، «باتىس» بولىپ كەتەمىز دەپ ويلاۋى وتە كۇلكىلى. جاعداي ۋشىعىپ كەتسە، رەسەي مەن قىتايدىڭ باسىپ الۋىنا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن.

اتاپ وتەيىن، بۇل قولايسىز بولجام قازاقستان قازىرگى سىرتقى ساياساتىن كۇرت وزگەرتكەن جاعدايدا عانا بولادى. سول ۋاقىتتا رەسەي مەن قىتايدىڭ وداقتاسى بولىپ سانالاتىن قازاقستان سوعىسقا دايىندالىپ، رەسەيلىك نەمەسە قىتايلىق اسكەري تانكتەردىڭ اراسىندا تاڭداۋ جاساۋىنا تۋرا كەلەدى. ولارعا قايسىسى ۇنايتىنىن مەن ناقتى بىلمەيمىن.

 ر.S. ۆەرحوتۋروۆ دميتريي نيكولايەۆيچ – تاريحشى، 20-دان استام كىتاپ پەن كوپتەگەن ماقالالاردىڭ اۆتورى. حح عاسىردىڭ جوسپارلى جانە اسكەري ەكونوميكاسىن زەرتتەگەن. «اشارشىلىق. ۇلى اشارشىلىقتىڭ تاريحى»، «ستاليندىك يندۋسترياليزاسيا»، «ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ: نان ءۇشىن كۇرەس»، «ءۇشىنشى رەيحتىڭ جەراستى زاۋىتتارى» جانە ت.ب. ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. ءقازىر حالىقارالىق اسكەري-ساياساتقا تالداۋ جاساۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن ساراپشى. ەڭ كولەمدى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى «رەسەي ناتو-عا قارسى: ىقتيمال سوعىستى تالداۋ» دەپ اتالادى.

سۇحبات يا REGNUM سايتىنان اۋدارىلدى