قيسىنعا كەلمەيتىن تۇستارى كوپ بولعاندىقتان بەكىتىلگەن ءالىپبيدىڭ سوڭعى نۇسقاسى دا حالىق اراسىندا جانە عىلىمي ورتادا قولداۋ تاپپادى. الىپبيدەگى كەمشىلىكتەر ەملە ەرەجەلەرىنە دە سالقىنىن تيگىزىپ وتىرعانىن كوپشىلىك بايقاپ وتىر.

قازىرگى تاڭدا ءتىل ماماندارى اراسىندا وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعىداي /ي/ جانە /ۋ/ ارىپتەرىنىڭ دىبىسىن بىرىكتىرىپ جازۋ نەمەسە ەكى تاڭباعا اجىراتىپ جازۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. ەكى تاراپتىڭ دا وزىندىك دالەلدەرى مەن ۋاجدەرى بار. بەكىتىلگەن الىپبيگە وزگەرىس ەنگىزبەس بۇرىن، الدىمەن وسى ەكى ءارىپتىڭ دىبىسىن بىرىكتىرىپ نە اجىراتىپ جازۋ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپقانى ءجون. ونسىز ءالىپبي ماسەلەسى دە، ەملە ەرەجەلەرى دە دايرابايدىڭ كوك سيىرىنىڭ كۇيىن كەشپەك. ويتكەنى بۇل ەكى ءارىپتىڭ دىبىستارىن بىرىكتىرىپ جازۋعا نەگىزدەلگەن ءالىپبي، ولاردى اجىراتىپ جازۋعا نەگىزدەلگەن الىپبيدەن وزگەشە بولۋى ءتيىس.

كەزىندە ج.ايماۋىت ۇلى جازۋداعى قازداي تىزىلگەن ۋ-لاردى ۇناتپاعاندىقتان [ۇۋ] دىبىس تىركەسىن بىرىكتىرىپ جازۋدى ۇسىنعان بولاتىن. ويتكەنى اراب گرافيكاسىندا (توتە جازۋدا) [ۇ] جانە [ў] دىبىستارىنىڭ تىرەك ارپىنە /و/ تاڭباسىنان وزگە تاڭبا بەرۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن، ياعني [ۇ] دىبىسىنىڭ تاڭباسى / ۇ/، ال [ў] دىبىسىنىڭ تاڭباسى /ﯟ/ بولاتىن. سوندا ج.ايماۋىت ۇلى مىسالعا كەلتىرگەن سۇۋ، بۇۋ، قۇۋ، تۇۋ سوزدەرى توتە جازۋدا /ﺳﯘﯟ/، /بوُﯟ/، /قوﯟ/، /توُﯟ/، ال جۇۋۇۋ، تۇۋۇۋ، قۇۋۇۋ سوزدەرى /جوُﯟوُﯟ/، /توُﯟوُﯟ/، /قوُﯟوُﯟ/ بولىپ جازىلماق بولاتىن. توتە جازۋدا، راسىندا دا، قازداي تىزىلگەن /و/-لار كوزگە وعاش كورىندى. ج.ايماۋىت ۇلى [ۇۋ] دىبىس تىركەسىن بىرىكتىرىپ جازۋعا امالسىزدان بارعان ەدى، ياعني قيسىنى بار ەدى. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل دىبىس تىركەستىڭ ءارقايسىسىنا، ياعني داۋىستى [ۇ] مەن داۋىسسىز [ۋ] دىبىستارىنا بولەك-بولەك ءارتۇرلى تىرەك تاڭبا بەرۋگە اراب گرافيكاسىنىڭ مۇمكىندىگى بولمادى (ال بەكىتىلگەن الىپبيمەن جازىلعان كەيبىر سوزدەردە ۇقساس ارىپتەر قيسىنسىز ءتىزىلىپ وتىر).

لاتىن گرافيكاسىنداعى بەكىتىلگەن قازىرگى قازاق ءالىپبي ي مەن ۋ-دى (ياعني [ىي]، [ءىي]، [ۇۋ]، [ءۇۋ]، [ىۋ]، [ءىۋ] دىبىس تىركەستەرىن) بىرىكتىرىپ جازۋدى قولدايتىندارعا دا، اجىراتىپ جازۋدى قولدايتىندارعا دا قولايسىز بولىپ وتىر.

اتالعان ەكى ءارىپتىڭ دىبىستارىن بىرىكتىرىپ جازۋدى قولدايتىندار ءۇشىن قولايسىزدىعى:

الىپبيدە ى مەن ۋ-عا ءارتۇرلى تىرەك ءارىپ بەرۋ مۇمكىندىگى بولا تۇرا، بۇل ەكەۋىنە ءبىر عانا يگرەكتى (Yy) تىرەك ەتۋ ارقىلى /ۋ/ مەن /ى/ ارىپتەرى قاتار كەلەتىن سۋۋى-sýýy، جۋۋى-jýýy، قۋۋى-qýýy، تۋۋى-týýy، جاۋۋى-jaýýy سەكىلدى سوزدەردە يگرەكتەر قيسىنسىز قازداي ءتىزىلىپ تۇر. سول سياقتى لاتىن گرافيكاسىندا ي، ي، ءى-لەردى ءارتۇرلى تاڭبامەن بەرۋ مۇمكىندىگى بولا تۇرا، بۇلاردىڭ دىبىستارىنا ءبىر عانا ايدى (ءىى) تىرەك ءارىپ ەتۋ ارقىلى /ي/ مەن /ءى/ جانە /ي/ مەن /ءى/ ارىپتەرى قاتار كەلەتىن ءيى – ıi، ءجيى-جيى – jıi-jıi، ءيىل – ıil، ءيىن – ıin، ءيىس – ıis، ءبيى – bıi، جيىلىگى – jıiligi، ءيىرىم – ıirim، ءيىلىس – ıilisi، كۇيىم - kúıim (ءيى – II، ءجيى-جيى – JII-JII، ءيىل – IIL، ءيىن – IIN، ءيىس – IIS، ءبيى – BII، جيىلىگى – JIILIGI، ءيىرىم – IIRIM، ءيىلىس – IILIS، كۇيىم - KÚIIM) سەكىلدى سوزدەردە اي ءارپى قيسىنسىز ءتىزىلىپ تۇر.

ال ي مەن ۋ-دىڭ دىبىستارىن اجىراتىپ جازۋدى قولدايتىندار ءۇشىن قولايسىزدىعى:

كيىم، ءتيىن، ءبيى، ءيى، ءجيى-جيى سەكىلدى سوزدەردەگى /ي/  ءارپىنىڭ دىبىسىن اجىراتىپ جازار بولساق، بۇل سوزدەر كىيىم – kiıim، ءتىيىن – tiıin، ءبىيى – biıi، ءىيى – iıi، ءجىيى-جىيى – jiıi-jiıi، ال ۇلكەن ارىپتەرمەن كىيىم – KIIIM، ءتىيىن – TIIIN، ءبىيى – BIII، ءىيى – III، ءجىيى-جىيى – JIII-JIII دەپ جازىلىپ، ونسىز دا قيسىنسىز ءتىزىلىپ تۇرعان اي ارىپتەرىنە قوسىمشا ايلار قوسىپ الامىز. ال بارۋى، جاۋۋى، تۋۋى سەكىلدى سوزدەردەگى /ۋ/  ءارپىنىڭ دىبىسىن اجىراتىپ جازار بولساق، بارىۋى – baryýy، جاۋىۋى –  jaýyýy، تۋىۋىۋ – tuýyýy دەپ، ونسىز دا قازداي تىزىلگەن قيسىنسىز يگرەكتەرگە قوسىمشا يگرەكتەر قوسىپ الامىز.

دەمەك بۇل الىپبيمەن ي مەن ۋ-دىڭ دىبىستارىن بىرىكتىرىپ جازعاننىڭ وزىندە جوعارىداعى سوزدەردەگىدەي قيسىنسىز يگرەكتەر مەن اي ارىپتەرىن قاتار-قاتار قازداي تىزەمىز، ال اجىراتىپ جازار بولساق ونسىز دا قاتار تۇرعان قيسىنسىز ايلارعا قوسىمشا ايلاردى، قازداي تىزىلگەن قيسىنسىز يگرەكتەرگە قوسىمشا يگرەكتەردى تاعى دا قوسىپ الاتىن بولامىز.

سوندىقتان دا ءالىپبي وزگەرەتىن بولىپ، ي مەن ۋ-دىڭ دىبىستارى اجىراتىلىپ جازۋ ماقۇلدانعان جاعدايدا، قازاق سوزدەرىندە قاتار كەلمەيتىن [ۇ]، [ءۇ] دىبىستارىنىڭ تىرەك تاڭبالارىن بىرىنە دياكريتيكالىق تاڭبا قويۋ ارقىلى ۇقساس ەتىپ الۋدى، داۋىسسىز [ў] دىبىسى داۋىستى [ۇ]، [ءۇ] دىبىستارىمەن قاتار كەلەتىندىكتەن بۇل دىبىسقا، ياعني داۋىسسىز [ў] دىبىسىنا تاڭباسى [ۇ]، [ءۇ] دىبىستارىنىڭ تاڭباسىنا ۇقسامايتىن تاڭبانى تىرەك ەتىپ الۋدى ۇسىنامىز. سوندا بارۋى، جاۋۋى، تۋۋى سوزدەرىندەگى ۋ-دىڭ دىبىسىن اجىراتىپ جازار بولساق، بارىۋى – barıwı، جاۋىۋى –  jawıwı، تۋىۋىۋ – tuwıwı سەكىلدى جازىلىپ، ەشقانداي دا ۇقساس تاڭبا قازداي تىزىلمەس ەدى. سول سياقتى قازاق سوزدەرىندە قاتار كەلمەيتىن [ى]، [ءى] دىبىستارىنىڭ تىرەك تاڭبالارىن ۇقساس ەتىپ الۋدى، داۋىسسىز [ي] دىبىسى داۋىستى [ى]، [ءى] دىبىستارىمەن قاتار كەلەتىندىكتەن بۇل دىبىسقا تاڭباسى [ى]، [ءى] دىبىستارىنىڭ تاڭباسىنا ۇقسامايتىن تاڭبانى تىرەك ەتىپ الۋدى ۇسىنامىز. سوندا كيىم، ءتيىن، ءبيى، ءيى، ءجيى-جيى سوزدەرى كىيىم – kiyim، ءتىيىن – tiyin، ءبىيى – biyi، ءىيى – iyi، ءجىيى-جىيى – jiyi-jiyi بولىپ، ەشقانداي دا ۇقساس تاڭبا قاتارىنان تىزىلمەس ەدى. ياعني قازداي تىزىلگەن يگرەكتەر مەن قاتار-قاتار ايلاردان قۇتىلار ەدىك.

ال ي مەن ۋ-دىڭ دىبىستارى (وسى قالپىندا) بىرىكتىرىلىپ جازۋ ماقۇلدانعان جاعدايدا، جوعارىداعى نۇسقاداعىداي [ۇ]، [ءۇ] دىبىستارىنىڭ تىرەك تاڭبالارىن جانە [ى]، [ءى] دىبىستارىنىڭ تىرەك تاڭبالارىن جىڭىشكە نە جۋان سىڭارلارىنىڭ بىرىنە دياكريتيكالىق تاڭبا قويۋ ارقىلى بىرىنە ءبىرىن ۇقساس تاڭبامەن قالدىرۋدى، سونىمەن بىرگە قازاق سوزدەرىندە ي مەن ي ارىپتەرى قاتار كەلەتىن (باييدى، كەييدى سەكىلدى) سوزدەر كەزدەسەتىندىكتەن جانە (ءبيى سوزىندەگىدەي) /ي/، /ءى/ ارىپتەرى، (ءۇيى) سوزىندەگىدەي /ي/، /ءى/ ارىپتەرى قاتار كەلەتىن سوزدەردىڭ قاتارى كوپ بولعاندىقتان /ءى/، /ي/، /ي/ ارىپتەرى لاتىن گرافيكاسىنا بىرىنە ءبىرى ۇقسامايتىن تاڭبالار ارقىلى كوشۋى ءتيىس.

سونىمەن قاتار تىلىمىزدە (تۋى، تاۋىق سوزدەرىندەگىدەي) /ۋ/ مەن /ى/ ارىپتەرى قاتار كەلەتىن سوزدەر كوپ بولعاندىقتان، /ۋ/ مەن /ى/ ارىپتەرى لاتىن گرافيكاسىندا بىرىنە ءبىرى ۇقسامايتىن تاڭبادا بولعانى ءجون.

ەگەر دە بەكىتىلگەن الىپبيگە وزگەرىس ەنەتىن بولىپ، وسى ۇسىنىستار ەسكەرىلىپ جاتسا، قيسىنسىز تىزىلەتىن ۇقساس تاڭبالاردان ءبىر جولاتا قۇتىلار ەدىك.

قالدىباي ارىستانبەك ۇلى قىدىربايەۆ

نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى، PhD