تاريحتا «تورعاي ءىسى» دەگەن اتاۋمەن  قالعان ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ ۇزىن سونار ءۇش جىلدان استام تەرگەۋ، تەكسەرۋ سوڭىنان سوتقا ۇلاسقان ءىس باستالدى. اقيقاتىن ايتساق، بۇل اشتىق القىمنان العاندا ەل جايى دەپ جانى اۋىرىپ، حالىقتى كومەككە جۇمىلدىرىپ، ەل ارالاپ جىلۋعا مال جيناپ، «قايتسەم كومەگىم تيەدى» دەگەن نيەتتە بولعان جانى تازا ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ج.ايماۋىتوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ  جانە ت.ب. جىگەرىن قۇم قىلدى. قانشاما جاساعان ەڭبەكتەرى ەش كەتكەندەي بولدى.

1923 جىلى ورتالىق كوميتەتتىڭ جانە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن مال تاراتۋعا تىكەلەي قاتىسقان تورعاي ۋەزىنىڭ قىزمەتكەرلەرى احمەتساپا ءجۇسىپوۆ (يۋسۋپوۆ)، شايقى قۇلجانوۆ، ءىلياس بايمەنوۆ، قازگەلدى قارپىقوۆ، رۇستەم ءابدىعاپاروۆتاردىڭ ءىسى قارالىپ، ايىپتالدى [19]. تەكسەرۋ، تەرگەۋدە ا.ءجۇسىپوۆتىڭ الاشورداشىل م.دۋلاتوۆتىڭ باجاسى، ال، رۇستەم ءابدىعاپاروۆتىڭ ەل ىشىندە امانگەلدى يمانوۆتى ولتىرۋگە قاتىسى بار دەپ ايىپتالىپ، كەيىن قىزىلدار قولىنان قازا بولعان ءابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ كەنجە ۇلى ەكەندىگى، ءارى رۇستەمنىڭ الاشورداشىل ا.بايتۇرسىنوۆقا جاقىندىعى، تۋىسقاندىعى بار ەكەندىگى ايتىلدى. شىنىندا، رۇستەمنىڭ اكەسى ءابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ اناسى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اپاسى الۋا ەدى. رۇستەم ا.بايتۇرسىنوۆقا قازاقى ۇعىممەن جيەننەن تۋعان جيەنشار. سونىمەن قاتار، رۇستەم ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قىزى كاتەزگە ۇيلەندى [20،40؛ 57؛ 86 بب].

رسفسر جوعارى سوتىنىڭ قازاق ءبولىمى 1924 جىلى 13 ماۋسىمدا بۇل ءىستى تاعى قاراپ اتالعان ازاماتتاردى ءىس بويىنشا قىلمىستى دەپ سانادى [21، 16پ.]. بۇل ءىس ودان ءارى كەلەسى جىلى تاعى قارالىپ ج.ايماۋىتوۆ، ا.ءجۇسىپوۆ، ش.قۇلجانوۆ، ر.ءابدىعاپاروۆ، ءى.بايمەنوۆ، ق.قارپىقوۆتى مال ۇلەستىرۋ بارىسىندا قولحات الىنباعىنىن نەگىز قىلىپ، ءارى مال «بايلار مەن ورتاشالارعا ۇلەستىرىلدى»، تورعايدىڭ جاۋاپتى قىزمەتەرلەرىنە مال ۇلەستىردى، دەگەندى جەلەۋ قىلىپ ايىپتى دەپ تاپتى. ج.ايماۋىتوۆ مال ۇلەستىرۋ ىسىنە ارالاسقان اتالعان تورعايلىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە قىلمىستىق كودەكستىڭ 110 بابى بويىنشا ايىپتالدى [22، 1-2 پپ.]. ج.ايماۋىتوۆ بىرنەشە رەت تەرگەۋگە شاقىرىلىپ، ءىس 1925 جىلدىڭ 3 قازانىندا اياقتالدى.  ءىس اياقتالعاننان كەيىن قوسىمشا تەرگەۋ جۇمىستارى ءجۇردى. ون ەكى تومدىق «تورعاي ءىسى» تولىق ءبىتىپ، سوتقا جىبەرىلدى.

1926 جىلدىڭ 13-23 ناۋرىز ارالىعىندا قازاقستاننىڭ استاناسى قىزىلوردا قالاسىندا «تورعاي ءىسى» دەگەن اتپەن سوت ءوتتى. سوتقا تارتىلعاندار وزدەرىن ايىپتاۋ ىسىمەن كەلىسپەدى. تەرگەۋدىڭ ءبىر جاقتى وتكەندىگىن، ايىپتاۋدىڭ ەش نەگىزسىزدىگىن، ايىپتاۋشى كۋاگەرلەر كورسەتۋلەرى جالا ەكەندىگىن الدىن الا مالىمدەدى. ج.ايماۋىتوۆ سوت پروسەسسىنە كۋاگەر رەتىندە اشتىق جىلدارىنداعى احۋالدى جانە وسى ءىستى بىلەتىن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ن.نۇرماقوۆتى، قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنان توقجىگىتوۆتى، ساۋدا حالىق كوميسسارياتىنان ا.كەنجيندى، اكادەميالىق ورتالىقتان ا.بايتۇرسىنوۆتى، الەۋمەتتىك ىستەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنان ءا.جانكەلديندى، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنان لەكەروۆتى شاقىرتۋدى سۇرادى [23]. 

وسى ۋاقىتتا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى س.ءسادۋاقاسوۆ ازاماتتىق پوزيسياسىن كورسەتتى. ول اشتىق قىسپاققا العان جىلدارداعى قازاق زيالىلارىنىڭ جانكەشتى ۇلت ءۇشىن جاساعان ىستەرىن جوعارى باعالادى. سوت پروسەسسىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىردى. سوت ءجۇرىپ جاتقاندا موسكۆادا بولعان س.ءسادۋاقاسوۆ «تۇرمەدەگى ايىپ ورىندىعىندا وتىرعان تورعايلىقتاردىڭ ءىسىن تولىق اقتايتىن اسا ماڭىزدى دەرەك مەندە بار. مەن كەلگەنشە سوت ءىسىن توقتاتا تۇرۋلارىڭىزدى وتىنەمىن» - دەپ جەدەلحات جولدادى [3، 92 ب؛ 24،92-96 پپ.].  «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى سوتتىڭ ءوتۋ بارىسى جونىندە 1926 جىلدىڭ 15-26 ناۋرىز ارالىعىندا ساندارىندا حابار بەرىپ وتىردى. باستاپقى سوت وتىرىستارى بىرىندە، قويىلعان سۇراققا ج.ايماۋىتوۆ «مالدى بولگەندە كوميسسيانىڭ باسقا مۇشەلەرى – قۇلجان ۇلى، بالعاباي ۇلىنىڭ كورسەتۋىمەن اۋىلدىق، بولىستىق وكىلدەردىڭ قولىنا بەرمەك وردەردى مەن جازىپ تۇردىم. جەكە ادامدارعا قىزمەتكەرلەرگە مال بەرگەندە كوميسسيانىڭ ۇيعارعان ادامدارىنا عانا بەردىم. مالدىڭ دۇرىس بولىنۋىنە، مۇقتاجدارعا، اشتارعا بولىنۋىنە كوڭىل ءبولدىم» - دەپ ورنىقتى جاۋاپ بەردى[25].

  سونىمەن قاتار، بۇل سوت پروسەسسىنىڭ ساياسي استارى بولعانى دا اقيقات. اشتىقتا ابىروي بەدەل جينايىن دەپ ەمەس، ەل جاناشىرى بولىپ بەلسەنە كومەك كورسەتكەن كەشەگى الاشورداشىلاردى، ولاردىڭ كورنەكتى وكىلى ج.ايماۋىتوۆتى ءسۇرىندىرۋدىڭ ءبىر مۇمكىندىگى تۋعان ەدى. سەبەبى، اشتىق جىلدارى كەڭەستىك وكىمەت ەمەس، حالىققا الاشورداشىلاردىڭ جاقىن بولىپ، ولاردىڭ مۇڭىن جوقتاپ، اشتىق القىمنان العاندا جانكەشتىلىكپەن قىزمەت ەتكەنى انىق ەدى.

ج.ايماۋىتوۆقا «توعىز مىڭ مالدىڭ باسقا جاققا اپارىلماي، تورعايعا اكەلىنگەن سەبەبى نە؟ تورعاي ۋەزى ازاماتتارىمەن بۇرىن تانىس پا ەدىڭىز؟ تورعايدىڭ سەمەي جاقتا جۇرگەن ازاماتتارىنىڭ ىشىندە تانىسىڭىز بار ما؟ – دەپ قويعان سۇراقتاردىڭ مانىنە نازار اۋدارساق، تورعاي الاشورداشىلارىمەن بايلانىسىڭىز بار-اۋ، ايتپەسە وسىنشاما مال نەگە تورعايعا اكەلىندى؟ دەگەن جىمىسقى استار جاتقانى دا ايقىن ەدى.

ج.ايماۋىتوۆ ساقتىقپەن، ءارى دالەلدى تۇردە، «باسقا اشىققان ەلگە اپارۋعا وتە الىس بولعاندىقتان، اشىققان ەلدىڭ جاقىنى تورعايعا اكەلىندى. تورعاي ازاماتتارىمەن بۇرىن تانىستىعىم جوق. سەمەي جاقتا جۇرگەن م.دۋلاتۇلىمەن تانىس ەدىم. م.دۋلاتوۆ سەمەيدە گۋبسوتتىڭ مۇشەسى. جىلۋ مالدى بىرگە جيناستى، - دەپ جاۋاپ بەردى.

وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ 1. مالدى اشتارعا تاراتىپ بەرەتىن كوميسسيانىڭ مۇشەلەگىنە قاساقانا كىرىپ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ تۋىستارىنا زاڭسىز ۇلەس بەردى. كەدەيلەردى ۇلەستەن قاقتى. 2. ۇلەستىرىلگەن مالدى كىم العانى تۋرالى قولحات المادى. 3. ءۇشىنشى ءوز بەتىنشە باقتاشىلارعا مال ۇلەستىرگەن، - دەپ [3، 96 ب.] تاققان ايىپتارىنا ءوزىنىڭ اقتىق سوزىندە دالەلدى، بۇلتارتپاس جاۋاپ قايتاردى.

قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قارىم قاتىناسى مەن زاڭدى ساقتاۋ ءتارتىبىن بايلانىستىرا كەلىپ، سول كەزدەگى جاعداي مەن اش ادامداردىڭ كوڭىل كۇيىن سيپاتتاپ شىنايى تازالىقپەن سويلەگەن ءسوزى تىڭداۋشىلارعا ەرەكشە اسەر ەتىپ، تەبىرەنتتى. جۇسىپبەكتىڭ ادالدىعى مەن ىزگىلىگىنە دەگەن سەنىم تۋدىردى. ج.ايماۋىتوۆ «...بۇل ىسكە، مەنىڭشە كەيبىرەۋلەر زاڭ جۇزىنەن قاراپ، بىرەۋلەر سۇرقيالىق كوزبەن قۇرعاق سوزگە سالىنىپ جاتىرعان كورىنەدى. بۇل مالدىڭ جينالۋ رەتىنە كەلسەك، قازاق اراسىندا جينالعان مال – قازاق ادەتىمەن جينالدى، سوندىقتان ءبولۋ دە قازاقشىلىق رەتىمەن بولدى. ال ەندى مالدىڭ ءبولىنۋى تۋرالى نارازىلىق – كورىنەۋ تۇردە، رۋ رەتىمەن، ەسكى ادەتتەن شىقتى. تورعاي ەلىنە 4 000 مال كەلگەندە كوكتەن تۇسكەندەي بولدى. مال ادامنىڭ ەتىنە جاقىن بولعاندىقتان دا ولار وتە قۋانىپ تىك كوتەرىلە دايارلاندى. مالدىڭ باسىنا بارعان كەزدە ادام، حالىق مالعا قاپتاپ كەتكەن ەدى. اشتارعا مالدى بەر باستاعاندا حالىقتىڭ قىزىعۋى، القىمنان الۋى سولايشا كۇشەيە باستادى. ءبىر جاعىنان – اشتاردىڭ ءتىزىمىن الىپ جاتساق، ەكىنشى جاعىنان – مال بەر دەپ جاعادان الىپ جاتتى.

جالپى قازاقتىڭ بۇل تۋرالى ادەتىن الساق: 8000 مالدى ۇلەستىرىپ الۋ تۇگىل، 8 كەز سيسانى جانجالسىز ۇلەسكەن ەمەس. ...سوندىقتان بۇل ىسكە داۋ شىقپايدى دەۋگە بولمايدى.

...مەنى: «نەگە كوميسسياعا كىردىڭ؟» دەپ ايىپتايدى. مۇنىڭ قيسىنى جوق. سەبەبى، الا جازداي بەينەتتەنىپ كەلىپ، كوميسسياعا كىرمەي، مالدىڭ قالاي بولىنگەنىن بىلمەي كەتۋىم دۇرىس پا ەدى؟ ارينە دۇرىس ەمەس. ...ال ەندى ەكى جۇما باققان 74 مالشىعا – 74 قارا، مالشىلاردىڭ تاماعى، كيىسى دەپ – 30 شامالى قارا بەرىلگەن. 2ء-شى (رەت ايداپ اكەلىنگەن) مالدان مەندە ونداي شىعىن بولعان جوق.

ال ەندى: ازاماتتارعا مال بەردى (ۇلەستىردى)، - دەگەنى تۋرالى. مەن مالدى كەدەيلەرگە بەرۋ جولىندا بولدىم. مىسالى، ورىنبوردا جاتقان جانگەلدينگە 15 قارا بەر – دەگەم جوق. سولاردىڭ كەدەي اش-ارىق  تۋىستارىنا بەرەدى دەپ سەنگەنمىن.

مەن تورعاي ويازىنىڭ پارتيا قۇمارلىعىن، اقساقالدار ءداۋىرى كەتپەگەن ەل ەكەندىگىن گازەتتە دە جازعانمىن. سوندىقتان دا ۋاكىل سايلاۋىن سول ەلدەردىڭ ءوز ورتاسىنا جىبەرگەن كۇندە دە، (ولار) بىزگە دۇرىس ۋاكىلدەرىن سايلاپ بەرمەس ەدى. سوندىقتان ءبىز سەنىمدى (ادامدى)، تورعايدىڭ جاۋاپكەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدىندا سايلاتۋدى ماقۇل كوردىك. سوندىقتان قالادى، اۋوتكوم الدىندا سايلادى – دەپ ايىپتاۋ قاتە.

...ال ەندى وسى تارىزدەس ىستەن ساياسي استار شىعارۋدى ويلايتىندار بار كورىنەدى. ءبىراق ونى جوعاردا ايتقان تورعاي ەلىنەن شىعارۋعا بولا ما؟ سەبەبى تورعاي ەلىنىڭ بولشيەۆيگى دە، الاشى دا جۋان، اتقى مىنگەندەرى – وقىعاندار. ...مىنە وسىدان ساياسات شىعا ما؟

قاعاز (قولحات) المادى دەسەدى. ول ءۇشىن بۇل ءىستىڭ قانداي ۋاقىتتا بولعانىن ەسكە الۋ كەرەك. بۇل ات ۇستىندە  بولعان ءىس، تالماۋ ۋاقىتتا بولعان ءىس – دەپ اشىعىن، ءادىلىن ايتتى [26، 208-212 بب؛ 3،96-98 بب.].

ج.ايماۋىتوۆ ءسوزىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى اشىق سوت ماجىلىسىنە قاتىسقاندارعا قازاقى ۇعىممەن تۇسىنىكتى بولدى. «قازاق ەجەلدەن قارىز بەرىپ قارىز الادى ...سوندا ول بىرىنەن ءبىرى ەش ۋاقتىتتا قولحات المايدى، ەشبىر پروتوكول جاسامايدى. ءبارىن اۋىزشا سوزبەن جۇرگىزەدى. بۇل ابدەن ادەت بولىپ كەتكەن. اشتارعا جاردەم ۇلەستىرگەن كەزدە مەنىڭ بويىمدا دا، ويىمدا دا وسى زاڭ كۇشتى بولدى. مەن اتام قازاقتىڭ وسى زاڭىن ۇستاندىم. اشتارعا نە بەرسەم دە، قولحات المادىم. حات بىلمەيتىن، اشتان كوزى قارايىپ، ولەيىن دەپ وتىرعان ادامنان قولحات سۇراۋدى قولايسىز كوردىم» دەگەندى ايتتى [16، 203-204 بب].

ءسوزىنىڭ سوڭىندا ج.ايماۋىتوۆ: «باسقا تابار ەلىم جوق. ءوز ەلىمنىڭ ورتاسىندا قۇربان بولىپ كەتسەم ارمانىم جوق. ەل زاڭىنا باعىنباۋعا بولمايدى. ەگەر حالقىمنىڭ زاڭ، عۇرپى مەنى ايىپتى دەسە امالىم نە؟ – دەپ ءسوزىن ءبىتىردى [26، 212 ب.].

ج.ايماۋىتوۆتىڭ ءسوزى نەعۇرلىم سەنىمدى، بايىپتى، سالماقتى شىققاندىعى سونداي سوت ماجىلىسىنە قاتىسقانداردان قولداۋ تاپتى. وسى ىستەگى باستى ايىپكەر ج.ايماۋىتوۆ سوتتا اقتالىپ شىقتى. ال، 1926 جىلى 24-ناۋرىزدا سوت ىسكە قاتىستى تورعايلىق قىزمەتكەرلەر كوممۋنيست ي.بايمەنوۆ پەن پارتيادا جوق ق.قارپىقوۆتى 1 جىل 6 ايعا، ا.ءجۇسىپوۆ پەن ش.قۇلجانوۆتى 2 جىلعا باس بوستاندىقتارىنان ايىردى. بيلىكتەگى ۇلتجاندى قازاق زيالىلارى اشتىق جىلدارىنداعى ج.ايماۋىتوۆتىڭ اتقارعان ءىسىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن بىلگەنىمەن، ىشتەي قولداعاندارىمەن كەشەگى الاشورداشىلدى اشىق قولداي المادى. ءبىراق تا، س.ءسادۋاقاسوۆتىڭ، ج.مىڭبايەۆتىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن قازاق ورتالىق كوميتەتى ارالاسۋىمەن وسى جىلدىڭ 26-ساۋىرىندە كەشىرىم جاسالىندى [27، 72 پ.].

س.ءسادۋاقاسوۆتىڭ ىقپالىمەن دەپ وتىرعانىمىز، مۇنى و.يسايەۆتىڭ سوت پروسەسسىن بايانداپ ف.ي.گولوششەكينگە جازعان حاتىنان ايقىن اڭعارامىز. و.يسايەۆ گولوششەكينگە ءبارىن بايانداپ وتىردى. ءسادۋاقاسوۆتى كىنالاپ، ءبىر جاعىنان ءتىسىن باتىرىپ ءسادۋاقاسوۆتىڭ نە ايتقانىنىڭ، ج.ايماۋىتوۆتى قالاي قورعاعانىن مالىمدەدى. ءسادۋاقاسوۆتىڭ « ...سوتتا كۋا رەتىندە نە قوعامدىق قورعاۋشى رەتىندە سويلەۋگە رۇحسات بەرىڭىزدەر، قازاقتىڭ قالامگەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ولاردى قورعاۋعا ءتيىسپىن» دەگەنىن، م.دۋلاتوۆتىڭ «ەڭبەكشى قازاققا» ج.ايماۋىتوۆتى جانە تورعاي قىزمەتكەرلەرىن قورعاپ جازعان ماقالاسىن جاريالاۋعا كەلىسىم بەرمەگەنىندە س.ءسادۋاقاسوۆتىڭ جاريالاتقانىن دا باياندادى. س.ءسادۋاقاسوۆتىڭ ايماۋىتوۆتى «قازاقتىڭ ۆەرەسايەۆى، الەكسەي تولستويى، ول «ينتەرناسيونالدى»، «جاس گۆارديانى» اۋداردى دەگەنىن، سونداي-اق «بۇل سوت پروسەسسى – «الاشوردانىڭ» ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت، ودان باسقا ەشتەمە ەمەس، سوندىقتان دا سوتتىڭ قۇرامى ... ول دەڭگەيدەن (الاشوردادان، الاشورداشىلاردان – ق.د.) تومەن» دەگەنىن دە قالدىرماي جەتكىزدى [24، ل.92-96]. گولوششەكينگە جازعان وسى حاتىندا «ءسادۋاقاسوۆ جولداستىڭ الاشورداشىلارمەن اراسىنداعى جىگى اجىراماعان. ...الاشورداشىلار وسى سوتتا ءوزىنىڭ ازۋىن كورسەتتى، ءسادۋاقاسوۆتى پايدالانا وتىرىپ، پارتيا مەن وكىمەتكە ىقپال ەتۋگە تىرىستى» - دەپ سماعۇلدى الاشورداشىلارعا قوساقتادى. سولاردىڭ باعىتىن استىرتىن جۇرگىزىپ وتىر دەگەندى جەتكىزدى. ونسىز دا ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىن ۇناتپايتىن گولوششەكيندى س.ءسادۋاقاسوۆقا قارسى قويدى.

ۇلتجاندى س.ءسادۋاقاسوۆ جۇسىپبەكتى جانە تورعايلىق ازاماتتاردى سوتتاتپاۋعا بار كۇشىن سالعانى انىق. 

رسفسر جوعارى سوتى قازاق ءبولىمىنىڭ انىقتاماسىندا دا تورعايدىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى الاشوردانىڭ كورنەكتى وكىلدەرى يۋسۋپوۆ، قۇلجانوۆ، بايمەنوۆ ت.ب. امنيستيا بولىپ اقتالعانى جازىلدى [28، ل.89-89 وب].

وسىلاي بىرنەشە جىلعا سوزىلعان اتىشۋلى «تورعاي ءىسى اياقتالدى».

ءبىراق، وسى ارادا ءسال شەگىنىس جاساساق، ءبىر كۇمان تۋدىراتىن مازا بەرمەي جۇرگەن جاي بار. ول – شىنىمەن جوعاردا ايتىلعان ج.ايماۋىتوۆتى ايىپتاعان، قارالاعان ماقالانى جازعان فايزوللا يشان با ەكەن دەگەن سۇراق. فايزوللا يشان ساتىبالدى ۇلى تورعاي ەلىندەگى تانىمال، ءدىن ۇستاعان، قاري اتانعان ەلگە سىيلى كىسى. بۇل كىسىنىڭ ءدال مۇنداي پەندەشىلىككە بارا قويۋى نەعايبىل دەگەن دە وي كەلەدى. وسى تۇرعىدا، بىرىنشىدەن وقىعان، ءبىلىمدى، سوزىنە ەل توقتاعان ادامنىڭ اتىن جامىلىپ باسقا بىرەۋ جازۋى مۇمكىن. سولاي بولعاننىڭ وزىندە وڭ سولىن جەتىك بىلەتىن فايزوللا يشان گازەتكە ءوزى ەمەس ەكەندىگىن جازىپ تەرىستەۋ كەرەك ەدى. ولاي بولمادى. ولاي بولماعان سوڭ، ەكىنشىدەن، الدە ءبىر بىزگە بەلگىسىز سەبەپپەن ماجبۇرلەپ جازدىردى ما ەكەن دەگەن وي تۋادى. بۇل ارادا ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى كەڭەستىك بيلىك قىسىم كورسەتتى مە دەيمىز. ۇشىنشىدەن، گازەتتە ماقالانىڭ اۆتورى «فايزۋللا يشانوۆ» دەپ جازىلعان. بۇل كىسى ءوز اتىنان جازسا ساتىبالدى ۇلى نەمەسە ساتىبالدييەۆ بولار ەدى. كەيىن 1928 جىلى «ۇلتشىل» اتانىپ، سوتتالىپ، «بەلومور كانال لاگەرىندە ايتالىپ، سوندا ەسكى دوسى، ءارى ناعاشىسى م.دۋلاتوۆپەن كەزدەسىپ بىرگە بولدى دەگەن دە دەرەك بار. احمەتتى، ءمىرجاقىپتى قۇرمەت تۇتقان، ءارى تەتەلەس ناعاشىسى مىرجاقىپپەن كىشكەنتايىندا ارالاسىپ بىرگە وسكەن، ەلگە سىيلى ادام ءوز اتىنا كىر جۇقتىرماسى كەرەكتى. اشتىققا ۇشىراعان ەلگە سەمەي گۋبەرنياسىنان كەلىپ جاتقان كومەكتىڭ سىرتىندا سول جىلدارى ەل ىشىندە ءالى دە ابىروي بەدەلى جوعارى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ تۇرعانى دا كۇمانسىز ەدى. اشىققان ەل، كەلگەن كومەكتەن ورىندارىنان تىك تۇرىپ كەتپەسە دە، اشتىقتان ەسەڭگىرەگەن ەلگە دەمەۋ بولاتىندىعىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ فايزوللا يشاننىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ج.ايماۋىتوۆتىڭ مال تاراتۋعا تورعاي ەلىنە كەلگەندە فايزوللا يشانمەن كەزدەسۋى دە كادىك. الاش زيالىلارىن قاتتى قادىرلەگەن فايزوللا يشاننىڭ ج.ايماۋىتوۆتىڭ تورعاي ەلىنىڭ ازاماتتارى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ، ك.توقتابايەۆ ت.ب. قاتار جۇرگەن ۇزەڭگەلىسى ەكەنىن ەكەنىن بىلگەنى دە انىق. وسىنى بىلە تۇرا جالا جاۋىپ، ماقالا جازدى دەگەنگە سەنۋ قيىن. ءبىراق، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1923 جىلى №69 سانىندا فايزۋللا يشانوۆ دەپ تۇرعانى دا تاسقا تاڭبا باسقانداي.

كەيىن 1937-38 ءدىڭ زۇلماتىندا شەيىت بولعان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاسىن ەستىگەندە  قاتتى قايعىرىپ فايزوللا ساتىبالدى ۇلى:

«...شىنىمەن بۇل دۇنيەدەن وتكەنىڭ بە،

قايرىلماي الدى ارتىڭا كەتكەنىڭ بە؟

احمەت وپات بولدى دەگەندى ەستىپ،

ەگىلىپ جىلاي بەردىم، تەك دەدىم دە!...

...باقۇل بول، قايران احمەت اق سۇڭقارىم،

قوش ايتىپ رۋحىنا باسىڭدى ءيدىم!» – دەپ كۇڭىرەنگەنى ەل ەسىندە [29، 95 ب.].

تاعى دا ايتساق، ءمىرجاقىپتىڭ قازاسىن ەستىگەندە:

««ءمىرجاقىپ ءولدى دەگەن ءسوز،

ءىشىمدى ورتەپ كەتتى لەز...

دىرىلدەپ جۇرەك دەمىگىپ،

مالىندى جاسقا ەكى كوز.

قاسيەت تۇتقان الاشىم،

كەڭگە جايعان قۇلاشىن.

نامىستى قولدان بەرمەگەن،

قايران دا مەنىڭ ناعاشىم.

ءمىرجاقىپ پەن احمەت

ناقاقتان-ناقاق بولدى شەت

ءبىر ۋاقىتتار بولعاندا

اقتالار ورناپ ادىلەت.

قيانات كەتپەس توقتاۋسىز

ءادىل ءسوز قالماس قۇپتاۋسىز.

كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا

ءمىرجاقىپ كەتپەس جوقتاۋسىز...» - دەپ جوقتادى، قايعىردى، ەرتەڭگى كۇنگە ۇمىتتەندى..

وسىنداي ەلگە سىيلى ادامنىڭ تورعاي ازاماتتارىن جانە ج.ايماۋىتوۆتى سەرگەلدەڭگە سالعان ءۇش جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان «تورعاي ءىسىنىڭ» باسىندا تۇردى دەگەنگە سەنۋ قيىن-اق... كەڭەس ۇكىمەتى تارپىنان قىسىم كورىپ جۇرگەن فايزوللا يشان باسىندا ءبىز ءالى دە بىلمەيتىن، الدە ءبىر قيىن جاعداي بولدى ما ەكەن دەگەن سۇراق تۋادى. فايزوللانىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى دا كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي ەمەس پە؟

... بولسا دا كوكىرەگىم – التىن كومبە،

مەن دە ءبىر باعى جانباي كەتكەن پەندە.

اسىعىس عايباتتاما نە ىستەگەن دەپ،

بولارسىڭ قىسىم كورسەڭ مەندەي سەن دە...- دەگەنى ومىردەن از تەپەرىش كورمەگەن فايزوللا يشاننىڭ تاعدىرىنىڭ ءبىر تىلسىم سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەندەي. وسى ءبىر ولەڭ جولدارىن نەگە جازدى، قاشان، قانداي سەبەپپەن جازدى دەگەن دە سۇراق تۋادى.

نەمەسە، اۋمالى توكپەلى زامان تارتىسىندا نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگىنە جاۋاپ تاپپاي قينالعان بولۋى دا كادىك. كەڭەس جاعىندا شىعىپ، 1918-22 جىلدارى بولىستىق ميليسيا باستىعى قىزمەتىندە بولۋى، ودان كەيىن ءبىر جولا ءدىن جولىنا كەتۋى زامان داۋىلى مەن شىرعالاڭىندا جول ىزدەۋىن بىلدىرسە كەرەك. فايزوللا اقىننىڭ:

اي، زامان-اي، زامان-اي،

زامانانىڭ زاۋالى-اي.

قۇبىلىپ سوققان قۇيىنداي

ايلاسى مەن امالى-اي…

ءبىر قازاقتىڭ بالاسىن،

ەكىگە ءبولىپ اراسىن،

قىرقىستىرىپ قويعانى-اي،

اعىزىپ كوزدەن سوراسىن– دەگەن ولەڭ جولدارى ءبىر قۇپيانى بۇگىپ جاتقانى انىق.

قالاي بولعاندا دا ەستە قالاتىن جاي، تورعاي ءىسى» كوپ نارسەگە نۇكتە قويدى. ا.بايتۇرسىنوۆ اكادەميالىق ورتالىققا كەتتى. ءوزىنىڭ بۇل قادامىن: «عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن ەركىن ارالاسۋىم ءۇشىن» دەپ ءتۇسىندىرۋى جاي سىلتاۋ عانا ەدى. شىن مانىندە بۇل ونىڭ «اق بولسىن، قىزىل بولسىن، ءبارىبىر، مەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن مەملەكەتتى جاقتايمىن» [3، 103 ب.] دەپ مالىمدەگەن پىكىرىندە قالۋى ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق مۇددەسىن قرعامايتىندىعىنا، ونى تاپ مۇددەسىمەن الماستىرعانىنا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ كوزى انىق جەتتى.م.اۋەزوۆ شە، ونىڭ دا كوڭىلى بولشيەۆيكتەر پارتياسى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنەن ءبىرجولا قالدى ما، قواك مۇشەسى بولا وتىرىپ، ەشكىمگە ەسكەرتپەستەن تاشكەنتكە كەتىپ قالدى، ودان ءارى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىسىپ كەتتى. پارتيا بيلەتىن ولكەلىك كوميتەتكە پوچتامەن سالىپ جىبەردى. كەيىن وسى جايعا بايلانىستى جاۋاپ بەرگەندە تەرگەۋشىلەرگە «ەڭبەك ءتارتىبىن بۇزعانىم ءۇشىن جانە مۇشەلىك جارنا تولەمەگەنىم ءۇشىن مەنى پارتيادان شىعارىپ تاستادى» دەپ ءۋاج ايتقان بولدى [3، 104 ب.]. بۇل بولشيەۆيكتىك ۇكىمەتتىڭ پيعىلىن اڭعارۋ مەن ونىمەن تىكەلەي وداقتاسۋدان، ونىڭ ءبىر بۇرانداسىنا اينالۋدان، ءارى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءتۇڭىلىپ باس تارتۋ ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى بەلسەندى قىزمەتكە ارالاسقان م.اۋەزوۆ وسىلاي مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءبىرجولا كەتتى. عىلىمعا، بىلىمگە، اعارتۋشىلىق جۇمىسقا بەت بۇردى. مۇمكىن بۇل، بيلىكتەن تورىعۋ، ءتۇڭىلۋ ۇلى تۇلعانىڭ عىلىمعا، ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جاڭا جولىنا تۇسۋىنە، تاڭداۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن بولار. الەمدىك دەڭگەيدەگى قۇندىلىقتار قاتارىنان ورىن العان عىلىمي-كوركەم شىعارمالارىنىڭ تۋۋىنا جاسالعان بەتبۇرىس بولعان بولار دەسەك قاتەلەسپەسبىز.

تاعى دا ءبىر جايدىڭ بەتى اشىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى جىكتەلۋ پروسەسسى تەرەڭدەي ءتۇستى.

قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ەل اشارشىلىققا ۇشىرىپ، ەسەڭگىرەپ، توز-توز بولىپ جان ساقتاۋ ءۇشىن بوسىپ كەتكەندە، قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن تالعاجاۋ قىلعاندا، ءبىرى ەلگە قالاي كومەكتەسەمىز، قالاي امان الىپ قالامىز دەپ جانكەشتىلىكپەن ەل ارالادى.

ال، ەكىنشىلەرى جوعاردان بولشيەۆيكتىك بيلىكتەن، كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان قيمىل بولماعان سوڭ ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالارمىز دەگەندەي ەش ارەكەتسىز وتىردى. العاشقىلارى ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ جينالعان مالدى اشىققان حالىققا جەتكىزگەندە، ەكىنشىلەرى ولاردىڭ ىسىنەن ۇكىمەتكە، پارتياعا قارسى پالە ىزدەدى. ولاردىڭ