(گەوپوليتيچەسكيي راكۋرس دۆيجەنيا نيەۆيديمكي، كوتورومۋ ۆ 2020 گودۋ يسپولنياەتسيا 245 لەت)
بولشينستۆو سەگودنياشنيح چيتاتەلەي نە زناەت و فەنومەنە «نيەۆيديمكي» - ساپارى ماتەنكىزى - پرولەتيەۆشەي مەتەوروم پوچتي دۆا س پولوۆينوي ۆەكا نازاد. توگدا ستوليسى روسسييسكوي يمپەريي موسكۆۋ ي پەتەربۋرگ، ا تاكجە سترانى ەۆروپى، پوترياسلا وشەلومليايۋششايا ۆەست، كوتورۋيۋ منوگيە پروسۆەششەننىە ەۆروپەيسى ۆوسپرينيالي كاك زنامەنيە: «ۆ كايساسسكيح ستەپياح پوياۆيلاس «نوۆايا جاننا د ارك» ي شتۋرمۋەت س باتىريامي پريلينەينىە روسسييسكيە كرەپوستي، دۆيگاياس نا ساراتوۆ ي دالشە!»… ي، ۆيديمو، بەسپوكوياس و توم، چتوبى دۆيجەنيە نە پرينيالو وبششەروسسييسكيي حاراكتەر ي نە پەرەكينۋلوس بى دالشە نا زاپاد، نەكيە مۋدرىە ليۋدي دالي سوۆەت سارستۆوۆاۆشەي توگدا ەكاتەرينە II – ۋدوۆلەتۆوريت ۆ وسنوۆنوم ترەبوۆانيا ۆوسستاۆشيح ستەپنياكوۆ. ساريسا ەتو سدەلالا. چتوبى سنيزيت نا ۆرەميا ناكال ستراستەي… رەدكوە رەشەنيە كرۋپنىح پراۆيتەلەي، پريۆىكشيح سترەليات يز پۋشەك پو ماسسام، ۆ پودوبنىح سلۋچاياح...
يستوريچەسكايا وبستانوۆكا
نو سناچالا وب يستوريچەسكوي وبستانوۆكە… 18 ۆەك دليا كازاحوۆ بىل ۆەكوم وبورونيتەلنىح ۆوين پروتيۆ ناستۋپاۆشيح نا ستەپ زاحۆاچيكوۆ ي نەپروستوگو سبليجەنيا س سيەۆەرنوي كرەپوستنيچەسكوي يمپەريەي. ۆ 1731 گ. ۆ ۋسلوۆياح پروتيۆوبورستۆا س ناستۋپايۋششەي س ۆوستوكا دجۋنگاريەي ي سلابوستي گرانيس س يۋگا ي سو ستورونى كاۆكازا (يرانسكيي ناديرشاح ۆ تو ۆرەميا ۆزيال دەربەنت ي داگەستان، ا ۆ 1740گ. دوشەل دو ارالسكوگو موريا)، حان ملادشەگو جۋزا ابىلكايىر (زاتەم ي درۋگيە جۋزى) زاكليۋچيل دوگوۆور س روسسيەي و ۆنەشنەپوليتيچەسكوي وريەنتاسيي كازاحوۆ نا روسسييسكۋيۋ يمپەريۋ. سوگلاسنو توگو دوگوۆورا ۆزايمووتنوشەنيا ۆەليس چەرەز كوللەگيۋ ينوستراننىح دەل ۆ پەتەربۋرگە ي روسسييسكايا ستورونا نە دولجنا بىلا پەرەحوديت گرانيسۋ (لينيۋ) ي نە دولجنا بىلا ۆمەشيۆاتسيا ۆو ۆنۋترەننيە كازاحسكيە دەلا. فاكتيچەسكي سلوجيلوس تاك، چتو تە ۆزايمووتنوشەنيا كازاحسكايا ستورونا ۆوسپرينيمالا كاك «پاتروناتنو-كليەنتنىە»، س ۆزايموۆىگودوي دليا وبەيح ستورون، ا روسسييسكايا ادمينيستراسيا – دەيستۆوۆالا پو پرينسيپۋ «يا ناچالنيك، تى حولوپ» (ي. ەروفەيەۆا/س. دومنين. ەكسپەرت-كازاحستان. راسچەرچيۆانيە يستوريي)!.. ۆەد ۆ يمپەريي كورەننوي رۋسسكيي نارود ناحوديلسيا ۆ كرەپوستنوم رابستۆە ي، پو مىسلي ۋپراۆلەنسيەۆ يمپەريي، ۆسە پريسوەدينەننىە ي سويۋزنىە ۆ كونەچنوم سچەتە دولجنى بىلي ستات ۆ بولشينستۆە ءسۆووم تاكيمي جە زاكرەپوششەننىمي... پوتومۋ ۋجە س پەرۆىح لەت سبليجەنيا يمپەرسى ناچالي وتتەسنيات ستەپنىح سويۋزنيكوۆ س يح رودنىح زەمەل، سترويت تام نوۆىە كرەپوستي ي لينيي، زاپرەششات پاستي سكوت پو يايكۋ ي درۋگيم رەكام، پەرەحوديت چەرەز يايك، پريبليجاتسيا ك پوبەرەجيۋ كاسپيا ي ستالي ناتراۆليۆات نا ستەپنياكوۆ كازاكوۆ، كالمىكوۆ، باشكير، مەششەرياكوۆ، پروۆوسيروۆات نا وتۆەتنىە دەيستۆيا، پوسىلات ۆ ستەپ كاراتەلنىە وتريادى. (ن.جەتپيسباي. و نەكوتورىح اكتۋالنىح ۆوپروساح وسۆوبوديتەلنوگو دۆيجەنيا ۆ كازاحستانە XVIII – XIX ۆۆ.)... ۆ ينتەرنەتە ەست «زاپيسكي» ي.ي.نەپليۋيەۆا، پەرۆوگو ورەنبۋرگسكوگو گۋبەرناتورا، گدە ون وتكرىتو راسسكازىۆاەت، كاك ناتراۆليۆال باشكورتوۆ ي كازاحوۆ درۋگ نا درۋگا، دوۆوديل دو ستولكنوۆەنيا ي ۆوودۋشيەۆلوننو پودۆوديل يتوگ: «سيە پرويشەستۆيە پولوجيلو تاكۋيۋ ۆراجدۋ مەجدۋ تەمي نارودامي، چتو روسسيا ناۆسەگدا وت سوگلاسيا يح موجەت بىت بەزوپاسنا»… ەت و ۆسەگو ليش ودين پريمەر…
پري ەكاتەرينە II، ستاۆشەي ساريسەي ۆ 1762 گ. ۆ رەزۋلتاتە سۆەرجەنيا س ترونا ەە مۋجا پەترا III، پرويزوشلو ماكسيمالنوە زاكرەپوششەنيە رۋسسكيح كرەستيان، كوتورىە سوستاۆليالي 95% ناسەلەنيا، ا كرەپوستنىە كرەستيانە – 90%. دۆوريانە – 1%.، وستالنىە سوسلوۆيا – 9%. س راسشيرەنيەم گوسۋدارستۆا كرەپوستنوە پراۆو ۆۆوديلوس ۆ مالوروسسيي، نا دونۋ، سيەۆەرنوم كاۆكازە، ۋجەستوچەن رەجيم كرەپوستنوگو پراۆا ۆ پولشە، ۆ بەلورۋسسيي، ليتۆە ي ت.د. ۋبوركا ۆولنوستەي كازاچەستۆا، ليكۆيداسيا كالمىسكوگو حانستۆا، زاپوروجسكوي سەچي، رەپرەسسيي پروتيۆ سۆوبودوليۋبيۆىح باشكير، ي پروچەە، پروچەە، پروچەە… پريمەر وتنوشەنيا ك پريسوەدينەننىم سترانام: «…ناسيونالنايا پولسكايا پاميات نە موجەت يزجيت تاكوي فاكت گلۋملەنيا: ۆو ۆرەميا ترەتەگو رازدەلا پري ەكاتەرينە II ترون پوسلەدنەگو كوروليا بىل ۆىۆەزەن ۆ روسسيۋ ي پريەۆراششەن ۆ نۋجنيك، نا كوتوروم، سۋديا مولۆە، ۋپوكويلاس ۆەليكايا يمپەراتريسا» (كوروليەۆ ا.ا. ەتنومەنتاليتەت: سۋششنوست، سترۋكتۋرا، پروبلەمى فورميروۆانيا).
جەستوكوە كوۆارنوە منوگوسلوينوە پروتيۆورەچيۆوە بىلو ۆرەميا، ودناكو!.. ۆيكيپەديا: «5 نويابريا 1796 ەكاتەرينا ۆستالا ۆ 6 ۋترا، چتوبى ۆىپيت كوفە، پوشلا ۆ ۋبورنۋيۋ، گدە پروۆەلا بولشە ۆرەمەني، چەم وبىچنو، وبەسپوكوەننىە دەجۋرنىە ناحوديات يمپەراتريسۋ نا ستۋلچاكە ۆ بەسسوزناتەلنوم سوستويانيي س پەنوي ۋ رتا، كراسنىم ليسوم ي ۆىۆيحنۋتوي نوگوي. 6 نويابريا نە پريحوديا ۆ سوزنانيە ەكاتەرينا ۆەليكايا يسپۋسكاەت پوسلەدنيي ۆزدوح»… ترەتيي رازدەل پولشي ءپرويزوشول ۆ 1795گ.، پولسكيي كورول ستانيسلاۆ اۆگۋست پونياتوۆسكيي سلوجيل س سەبيا پولنوموچيا 25 نويابريا 1795گ.، ستالو بىت، نا توم ترونە پريشلوس ۆوسسەدات ۆەليكوي مەنشە گودا… نەسچاستە ءپرينوس توت ستۋلچاك….
نو ەششە زا 23 گودا دو توگو، پري پولنوم زدراۆستۆوۆانيي ي سارستۆوۆانيي ەكاتەرينى II، ۆ سەنتيابرە 1773گ. ۆ روسسيي ۆسپىحنۋلا كرەستيانسكايا ۆوينا ۆو گلاۆە س ەمەليانوم پۋگاچيەۆىم، وبياۆيۆشيم سەبيا سارەم پەتروم III. ۆوسستانيە وحۆاتيلو زەملي يايسكوگو ۆويسكا، ورەنبۋرگسكوي گۋبەرنيي، ۋرال، پريكامە، باشكيريۋ، چاست زاپ.سيبيري، سرەدنەە ي نيجنەە پوۆولجە. كازاكي، كرەستيانە، ۋرالسكيە رابوچيە، باشكيرى، تاتارى ي منوگيە درۋگيە گرۋپپى ناسەلەنيا ۆستاۆالي پود زنامەنا «سپراۆەدليۆوگو ساريا پەترا ترەتەگو»، وبەششاۆشەگو جالوۆات زەملي، ۆودى، سول ي سۆوبودۋ…
ي، كوگدا وسەنيۋ 1773گ. ۆ يايسكو-ورەنبۋرگسكيح ستەپياح پوياۆيلسيا «يمپەراتور پەتر III»، چاست پريلينەينىح كازاحوۆ پوددەرجالا كرەستيانسكوگو ساريا. ناستۋپيلي ميرنىە ي درۋجەستۆەننىە وتنوشەنيا س يايسكيمي كازاكامي، باشكيرامي، كالمىكامي ي درۋگيمي گرۋپپامي ناسەلەنيا – نيكتو نە ناتراۆليۆال نارودى پروتيۆ درۋگ درۋگا، كاك پرەجنيە چينوۆنيكي. ستالي وپيات بەزبويازنەننو پەرەحوديت چەرەز يايك ي درۋگيە رەكي، پاستي سكوت نا رودنىح زەملياح ۋ كاسپييسكوگو موريا، يايكا، يلەكا ي ۆبليزي سويۋزنىح رۋسسكيح كرەپوستەي… رادوست.
نا روسسييسكوي ستورونە لينيي توگدا شلي بوي س پەرەمەننىم ۋسپەحوم، كرەستيانسكيە ۆويسكا وسەنيۋ 1773-گو ي زيموي وساجدايۋت ورەنبۋرگ، ا 12 يۋليا 1774گ. بەرۋت گورود كازان، دۆيجۋتسيا دالشە. نا «پەترا III» ساريسا ناپراۆلياەت پروسلاۆلەننوگو پولكوۆودسا الەكساندرا سۋۆوروۆا. 12 سەنتيابريا 1774گ. پۋگاچيەۆ-«سار پەتر III» سحۆاچەن، پولكوۆودەس سۋۆوروۆ ليچنو ەتاپيرۋەت ارەستوۆاننوگو ۆ موسكۆۋ، ۆەزۋت ساريا كرەستيانسكوگو ۆ تەسنوي جەلەزنوي كلەتكە نا دۆۋحكولەسنوي اربە. سۋد پوستانوۆلياەت: «ەمەلكۋ پۋگاچيەۆا چەتۆەرتوۆات، گولوۆۋ ۆوتكنۋت نا كول، چاستي تەلا رازنەستي پو چەتىرەم ستورونام گورودا ي پولوجيت نا كولەسا، ا پوزجە نا تەح مەستاح يح سجەچ». ۆ يانۆارە 1775گ. پريگوۆور پريۆەدەن ۆ يسپولنەنيە نا بولوتنوي پلوششادي ۆ موسكۆە. ۆو ۆسەح روسسييسكيح تەرريتورياح، وحۆاچەننىح ۆوسستانيەم، كاراتەلنىە ۆويسكا دوبيۆايۋت وتريادى وستاۆشيحسيا ستوروننيكوۆ كرەستيانسكوگو ساريا ي پروۆوديات جەستوكيە رەپرەسسيي ناد پوددەرجاۆشيم «ساريا» ناسەلەنيەم – «رۆۋت نوزدري»، ناپريمەر...
چتو كاساەتسيا كازاحسكيح تەرريتوريي، ۆ كنيگە پروفەسسورا نايلي بەكماحانوۆوي «لەگەندا و نيەۆيديمكە. ۋچاستيە كازاحوۆ ۆ كرەستيانسكوي ۆوينە پود رۋكوۆودستۆوم پۋگاچيەۆا ۆ 1773-1775 گوداح» پيشەتسيا تاك: «پوسلە كازني پۋگاچيەۆا ۆ يانۆارە 1775گ. سارسكيە ۆويسكا ناچالي كاراتەلنىە پوحودى ۆگلۋب كازاحسكيح ستەپەي. كازاحي وكازالي مۋجەستۆەننوە سوپروتيۆلەنيە ي داجە سامي ناپادالي نا كرەپوستي پو جايكۋ ي ەديليۋ… ۆ كاراتەلنىە دەيستۆيا پروتيۆ كازاحوۆ كرومە يايسكيح كازاكوۆ پريۆلەچەنى وتريادى دونسكيح كازاكوۆ، گۋسارسكيە ي دراگۋنسكيە پولكي، باشكيرى ي كالمىكي، رەگۋليارنايا پەحوتا… ناچالي ۋنيچتوجات ۆسە كازاحسكيە اۋلى نا سۆوەم پۋتي. ۆسە لەتو كاراتەلنايا ەكسپەديسيا ۆدول جايكا، وتكوچيەۆكا، رەپرەسسيي ۆرەمەننو سنيزيلي ناكال بوربى… سارسكوە پراۆيتەلستۆو بويالوس سوەدينەنيا كازاحوۆ س وستاتكامي ارميي پۋگاچيەۆا»… ۆوت پريمەرى راسپراۆ ناد تەمي، كتو نە ۋسپەل پوكينۋت رودنىە مەستا دو پريحودا كاراتەلەي: «…مايور گولۋب وتمەچاەت بەسپريمەرنوە مۋجەستۆو، س كوتورىم زاششيششاليس كازاحي: «حوتيا يا نە وجيدال، ودناكو، بىل يا سام وچيەۆيدسەم، چتو وني تاك وچاياننو دراليس، چتو ۆسياكوي ستارالسيا لۋتشە ليشيتسيا جيزني، نەجەلي وتداتسيا ۆ پلەن. منوگيە، بۋدۋچي يزرانەنى، پري پوسلەدنەم پوچتي يزدىحانيي پۋششايۋت سترەلى ي سترەليايۋت يز رۋجەي. راۆنو ي جەنى پوموشش نەكۋيۋ يم دەلايۋت». سراجەنيە دليلوس وكولو ترەح چاسوۆ، كازاحي ۆىنۋجدەنى بىلي وتستۋپيت ۆ كامىشي، وتكۋدا «يز رۋجەي ي سايداكوۆ پوۆرەجدەنيە نەمالوە دەلالي». توگدا گولۋب پريكازال پودجەچ كامىش، گدە منوگيە پوگيبلي ۆ وگنە، نە جەلايا سداۆاتسيا ۆ پلەن». لەتوم 1775گ. كاراتەلنىە وتريادى بىلي وتوزۆانى يز ملادشەگو جۋزا، - پيشەتسيا دالشە. چينوۆنيكي پوتيرالي رۋكي – ستەپنياكي ۆىبيتى يز رودنىح زەمەل ۆ دالنيە پۋستىني ي پوسلە تاكوگو كروۆوپۋسكانيا ۋجە يم بولشە نە ۆەرنۋتسيا. ۆىپولنيالوس پرەدلوجەنيە گۋبەرناتورا ورەنبۋرگسكوگو ي.نەپليۋيەۆا ۆ كوللەگيۋ ينوستراننىح دەل، پوداننوە يم ەششە ۆ دوكلادنوي وت 15.05.1747گ. «وب وتبيتيي يلي وتلۋچەنيي» كازاحوۆ وت روسسييسكيح گرانيس ۆ دالنيە مەستا» (ن.جەتپيسباي).
تياجكايا مراچنايا تيشينا وبيالا ستەپ، يزرەدكا تولكو پرەرىۆاەمايا جۋتكيمي رازيارەننىمي پلاچامي ماتەرەي، پوتەرياۆشيح دەتەي. ياروست.
ۆوسستانيە
…ي وسەنيۋ توگو 1775 جە گودا گۋبەرنسكيي ورەنبۋرگ، يمپەراتورسكيي پەتەربۋرگ، ۆسە تەرريتوريي كرەستيانسكوي ۆوينى ي وستالنىە چاستي يمپەريي، ي داجە پروسۆەششەننۋيۋ زاگرانيسۋ، پوترياساەت ەتا سامايا نوۆوست – كازاحي پودنياليس، شتۋرمۋيۋت پريلينەينىە كرەپوستي ي سوبيرايۋتسيا يدتي نا ساراتوۆ!.. نايليا ەرمۋحانكىزى بەكماحانوۆا: «…ۆ سەنتيابرە 1775گ. ۆ روداح تابىن ي تاما ملادشەگو جۋزا پوياۆيلسيا چەلوۆەك، يميا كوتوروگو بىلو لەگەندوي. ستەپنايا مولۆا نازىۆالا ەگو نەزريمىم، سۆياتىم چارودەەم، نو چاششە ۆسەگو كۋكتەميروم يلي نيەۆيديمكوي… نيەۆيديمكا وبەششال سكوروە ۆوزۆراششەنيە «نوۆوگو گوسۋداريا» (ە.پۋگاچيەۆا – ن.ب.) ي پريزىۆال ك پرودولجەنيۋ ۆوسستانيا. منوگيە كاك ۆ روسسيي، تاك ي ۆ پريلينەينىح كازاحسكيح ستەپياح پرينيالي وبياۆلەنيە ۆلاستەي و كازني «ەمەلكي پۋگاچيەۆا» كاك زناك توگو، چتو «سام سار پەتر III جيۆ ي سكورو پريدەت وپيات»…
باتىرى شلي ۆ بوي س لوزۋنگوم «زا زەمليۋ، زا ۆودى، زا سول!» - ۆەكامي كازاحي برالي ۆكۋسنەيشۋيۋ ۆ ميرە سول س تۋزتوبە (سوليانايا گورا، سەيچاس گ. سول-يلەسك)، تاك ساريستى پوسترويلي تام كرەپوست «يلەسكايا زاششيتا» ي ناحالنو زاپرەتيلي دوستۋپ ستەپنياكام ك سولي، ستالي ۆىۆوزيت سول نا ەكسپورت!.. يا ۆ توم سول-يلەسكە ۆ 9-م كلاسسە ۋچيلسيا ۆ 1960-ح گوداح ي جيل ۆ ترەحستاح مەتراح وت مەستا، گدە بىلا تا سوليانايا گورا (تۇزتوبە)، سەيچاس سول دوبىۆايۋت ۆ سوليانىح شاحتاح نا گلۋبينە ۆ دۆا كيلومەترا ي سول تا وستاەتسيا ساموي ۆكۋسنەيشەي نا پلانەتە…
دوكتور يستوريچەسكيح ناۋك ن.بەكماحانوۆا پيشەت: «…سارسكوە پراۆيتەلستۆو بىسترو وترەاگيروۆالو نا سلۋحي و نيەۆيديمكە: گۋبەرناتوروم رەينسدورپوم بىلي سروچنو نانياتى ي وتپراۆلەنى ك دۋسالى-سۋلتانۋ پود ۆيدوم كۋپسوۆ تاتارى يز سەيتوۆوي سلوبودى. ەساۋل گۋبايدۋللا ادگاموۆ ي راحيمكۋل يبرايەۆ، ۆەرنۋۆشيس يز اۋلوۆ، كوچۋيۋششيح نا ۋستياح رەك حوبدى ي يلەكا، تاك راسسكازىۆالي و سۆويح نابليۋدەنياح. اۋل نيەۆيديمكي وحرانيال دۋسالى-سۋلتان، كوتورىي س سەنتيابريا 1775 دو ۆەسنى 1776گ. ۆرەمەننو پوددەرجيۆال دۆيجەنيە نيەۆيديمكي». كۋپسى لازۋچيكي دونەسلي، چتو پود يمەنەم نيەۆيديمكي ي كۋكتەميرا دەيستۆۋەت 22-لەتنيايا ساپارا ماتەنكىزى يز رودا تابىن، ۆ ەە اۋلە «سوبيراليس بولشيە وتريادى كازاحوۆ» ي ونا داۆالا يم سۆوي راسپورياجەنيا. «كازاحسكيە وتريادى ۆ 1775 ي 1776 گ.گ. بەسپوكويلي گارنيزونى ي كرەپوستي پو ۆسەي ورەنبۋرگسكوي لينيي ۋكرەپلەنيي وت گۋريەۆ-گورودكا دو كرەپوستي كراسنوگورسكوي. ۆ ناپادەنياح پرينيمالي ۋچاستيە كازاحي رودوۆ تابىن، تاما، بايباكتى، دجاگالبايلى، چيكلي، شومەكەي، شەكتى، كەرداري ي درۋگيە. بولشيە وتريادى دو 10 تىسياچ چەلوۆەك سوسرەدوتوچيليس ۆ ۆەرحوۆە ر. بولشوي حوبدى، مەجدۋ گۋريەۆسكيم گورودكوم ي كۋلاگينسكوي كرەپوستيۋ ي پو رەچكە چينگۋرچە ي «نامەريايۋتسيا يدتي ۆ روسسيۋ دليا رازبيتيا كرەپوستەي» (يز دونەسەنيا چەرنورەچەنسكوگو كومەندانتا). پيشەتسيا و بوياح ۋ كراسنوگورسكوي، ۋ يلەسكوي زاششيتى، ۋ چەرنورەچەنسكوي كرەپوستي، ۋ ۆەرحنەۋرالسكوي، تانالىسكوي، كيزيلسكوي، ورسكوي، يلينسكوي، و رازبيتيي رەدۋتا كولپاسكيي، پوسەلەنيي پو يايكۋ. «چاست وتريادوۆ دەيستۆوۆالا ۆ رايونە گۋريەۆ-گورودكا، رازبيلا پوسەلەنيا كراسنىي ي چەرنىي يار ي سوبيرالاس يدتي ك ساراتوۆۋ. مەستنايا ادمينيستراسيا زاترەبوۆالا ۆويسكا»…
ترەبوۆال پريسىلكي كاراتەلنىح ۆويسك ي نۋرالى حان، كوتورىي ستويال نا ستورونە يمپەراتريسى ەكاتەرينى II ي ەگو زا ەتو «پەتر III»-پۋگاچيەۆ وبەششال «پوۆەسيت زا رەبرو»: «نۋرالى حان پروسيل پريسلات ۆ اۋل نيەۆيديمكي كاراتەلنىي وترياد… سوۆەتوۆال ناپراۆيت نا كازاحسكيە اۋلى باشكير… سوزىۆال رودوۆىح ستارشين دليا پەرەگوۆوروۆ. نو ۆسە ەتو يمەلو مالو ۋسپەحا… «نامەرەن يا بىل يسترەبيت، ا دوم ەگو سجەچ ي «كاك ۆ تو مەستو ەحال، تو تا جەنكا سو ۆسەم تەم ۋلۋسوم، ۆ كوەم ونا ناحوديلاس، وتكوچيەۆالا نا رەچكۋ، نازىۆاەمۋيۋ كىيل» - دوكلادىۆال نۋرالى حان ۆ پەتەربۋرگ. يز ۆىشەسكازاننوگو ۆيدنو، چتو ستەپنايا ەليتا پوددەرجيۆالا نيەۆيديمكۋ، ا نە حانا. ا باتىرى ي ساربازى شلي ۆ بوي پو كليچۋ ساپارى، كاك 2300 لەت دو توگو زا ساريسەي ماساك-كەتينسيەۆ توميريس!..
زاگادكا ەكاتەرينى ۆەليكوي – ونا نە پوسلالا ارميۋ نا پوداۆلەنيە دۆيجەنيا نيەۆيديمكي، ا مولچا سوگلاسيلاس س بولشينستۆوم ترەبوۆانيي ستەپنياكوۆ. نازۆالا سەبيا (!) - «كايساسكوي ساريەۆنوي»!.. گەوپوليتيچەسكيي ۆزگلياد نا ستەپ - موست دليا سوترۋدنيچەستۆا ي ستالنوي بۋفەر، نە پروپۋسكايۋششيي «زلىح دەل».
ي پيشەتسيا ۆ كنيگە ن.بەكماحانوۆوي، چتو «…سارسكوە پراۆيتەلستۆو نە پوسلالو ۆ اۋلى تاما ي تابىن كاراتەلنىە وتريادى، نە بىلي ناكازانى پرەدستاۆيتەلي فەودالنوي ۆەرحۋشكي، پرينيماۆشيە ۋچاستيە ۆ دۆيجەنيي… س 1772گ. كازاحي ساموۆولنو پەرەگونيالي سكوت چەرەز يايك، ۆ گودى كرەستيانسكوي ۆوينى ۆ رەزۋلتاتە ماسسوۆوگو ۆوسستانيا ناسەلەنيە كازاحستانا سۋمەلو رەشيت ۆوپروس و زەملە. پراۆيتەلستۆو نە رەشيلوس پوسلات كاراتەلنىە وتريادى ۆ رايون ۆولنەنيي نيەۆيديمكي… نادەياليس پرەكراششەنيا يح پۋتەم سويۋزا س فەودالنوي اريستوكراتيەي، ۆ 1776گ. نۋرالى حان، ايچۋۆاك (پوددەرجيۆاۆشيي نيەۆيديمكۋ)، دۋسالى (پوددەرجيۆاۆشيي ي پۋگاچيەۆا ي نيەۆيديمكۋ!) ي ەرالى پولۋچيلي جالوۆانە زا 1773 – 1775 گودى»!.. رازرەشاليس زەمەلنىە ۆوپروسى، ۆ ت.چ. رازرەشەنيە پەرەگونا سكوتا چەرەز يايك، زاكرەپلەننوە پوزجە سپەسيالنىم ۋكازوم وت 27 اۆگۋستا 1782 گودا. انالوگيچنو رەشيليس ي زەمەلنىە دەلا ۆ سرەدنەم جۋزە. ي پيشەتسيا دالشە، چتو «ەكاتەرينا II ۋچلا منەنيا ورەنبۋرگسكوگو گۋبەرناتورا رەينسدورپا، گوسسوۆەتا ي ۆوەننوي كوللەگيي»، پراكتيچەسكي سوگلاسيۆشيس نا وسنوۆنىە ترەبوۆانيا ۋچاستنيكوۆ دۆيجەنيا نيەۆيديمكي، كوتورايا تاكجە پرەكراتيلا اگيتاسيۋ… مۋدروست يمپەراتريسى تاكجە وشەلوميلا ستەپ…
ەكاتەرينا II بىلا وبرازوۆاننوي ساريسەي، سوستويالا ۆ پەرەپيسكە س مىسليتەليامي ەۆروپى ۆولتەروم ي ديدرو، سوزدالا روسسييسكۋيۋ اكادەميۋ ناۋك، پريگلاسيلا ەۆروپەيسكيح ۋچەنىح، پەريەۆەلا يز ەۆروپى ۆ پيتەر گلاۆنىي شتاب يەزۋيتوۆ، ۆلوجيۆشيح سۆوي ۆكلادى ۆ منوگوۆەكوۆوە پەرەناپراۆلەنيە يستوريچەسكوگو سوزنانيا موگۋچەگو رۋسسكوگو نارودا پو نۋجنوي ەۆروپەيسكيم دەرجاۆام تروپە – ۋپراۆلەنچەسكيي دۆوريانسكيي كلاسس پوگولوۆنو ۋچيل تەپەر سۆويح دەتەي س پوموششيۋ گۋۆەرنەروۆ - اگليسكيح، فرانسۋزسكيح، نەمەسكيح ي پروچيح پرەمۋدرىح… ۆوكرۋگ يمپەراتريسى دوستاتوچنو بىلو ينتەللەكتۋالنىح سوۆەتنيكوۆ، زناۆشيح، كاك ۆىگودنەە پوستۋپيت ۆ توي يلي ينوي نەستاندارتنوي سيتۋاسيي…
تە «يەزۋيتى» ۋۆيدەلي ۆدرۋگ گلۋبوچايشەە زنامەنيە ۆ فەنومەنە نيەۆيديمكي – ۆوسحودياششۋيۋ ستەپنۋيۋ جاننۋ د ارك، ۆ ساموم سەنترە ەۆرازييسكوگو كونتينەنتا!.. ي پونيالي، چتو نە نادو دوجيداتسيا پريەۆراششەنيا ەە ۆو «ۆسەروسسييسكۋيۋ جاننۋ د ارك»، موگۋششۋيۋ ستات پريمەروم ي دليا درۋگيح ۆوكرۋگ، ي پوسوۆەتوۆالي يمپەراتريسە پوتۋشيت سكورەە ستەپنوي پوجار پوچتي چتو ميرنىمي پۋتيامي… تو، چتو پونيالي مۋدرىە يەزۋيتى، نەكوتورىە نە پونيالي دو سيح پور. ستەپنوي سەنتر ەۆرازيي ەست دوبرىي موست دليا سوترۋدنيچەستۆا گيگانتوۆ س سيەۆەرا، يۋگا، ۆوستوكا ي زاپادا ي ستالنوي زاسلون دليا نەدوبرىح دەل… ي ەتوت ستەپنوي سەنتر نادو سوحرانيت – دابى نە وگوليت گرانيسى س يۋگا ي ۆوستوكا - تاك سچيتالا نا توت مومەنت ستراتەگيچەسكي مىسليۆشايا ەكاتەرينا. گەرويزم ستەپنياكوۆ ەو پورازيل، ا پودۆيگ ساپارى ماتەنكىزى، وبلاداتەلنيسى تامگي (گەربا) تاراك – گەربا دريەۆنيح پراۆيتەلەي ەۆرازيي – پريۆەل سامودەرجيسۋ روسسييسكۋيۋ ك مىسلي، چتو ونا، ەكاتەرينا II، توجە ناسلەدنيسا دريەۆنيح ستەپنىح سارەي ي ياۆلياەتسيا «كيرگيز-كايساسكوي ساريەۆنوي، پو يمەني فەليسا («سچاستليۆايا»)» ي تەپەر نەرەدكو يمپەراتريسا وفيسيالنو پودپيسىۆالاس يمەننو تاك – «فەليسا، كيرگيز-كايساسكايا ساريەۆنا»!.. ي داننىي فاكت نەزامەتنو وترازيلسيا ۆ رازنىح وتراسلياح، ك پريمەرۋ، ۆ رۋسسكوي پوەزيي ۆوزنيكلا «فەليسييسكايا تەما»، كوتوروي پوسۆياتيلي منوگيە لۋچشيە سۆوي ستيحي پوەتى، ناچينايا وت دەرجاۆينا ي پۋشكينا، پرودولجەننايا ماياكوۆسكيم ي درۋگيمي پاتريوتيچەسكيمي پوەتامي دو سامىح بليجنيح دنەي. ي، نەداروم ساپۋرا (نازىۆايۋت ي تاك) ۆزيالا سەبە يميا «نيەۆيديمكا»، منوگيە تە پوەتى ي نە زنالي، ي نە زنايۋت، چتو يمەننو وبراز ەتوي مولودوي موگۋچەي ستەپنياچكي س اكتيۋبينسكوي رەكي ۇلى قوبدا لەجيت ۆ وسنوۆانيي «فەليسەيسكوگو سيكلا»، تاك نازىۆايۋت ليتەراتۋروۆەدى ەتو ناپراۆلەنيە ۆ پوەزيي (ا.ۆاردا. د-ر فيل. ناۋك. ينست.روسس.يسسل. لودزينسكوگو ۋنيۆ.). ەكاتەرينا ۆەليكايا ۆ 1781گ. ناپەچاتالا سكازكۋ، ۆ كوتوروي ۆىۆەلا وبراز كايساسكوي ساريەۆنى فەليسى، ناپيساۆ ەو دليا سۆويح ۆنۋكوۆ الەكساندرا ي كونستانتينا ي داجە ناپراۆيلا يح ۆوسپيتاتەليا م.ن.ءمۋراۆوۆا ۆ ورەنبۋرگسكيە ستەپي، چتوبى ون پوجيل سرەدي كازاحوۆ ي راسسكازال ناسلەدنيكام پرەستولا و يح ۆولنوي سپراۆەدليۆوي جيزني. مودا نا ستەپنۋيۋ كۋلتۋرۋ سرەدي كۋلتۋرنوي ەليتى پيتەرا بىلا تاكوۆا، چتو داجە چەرەز پوچتي ستو لەت ۆ يۋلە 1871 گ.، بۋدۋچي ۆ ورەنبۋرگسكيح ستەپياح، ليەۆ نيكولايەۆيچ تولستوي پيسال ۆ پيسمە ا.ا.فەتۋ: «چيتايۋ گەرودوتا، كوتورىي وپيسىۆاەت تەح سامىح سكيفوۆ، سرەدي كوتورىح يا جيۆۋ»!.. پودروبنەە وب ەتوم ي منوگوم درۋگوم – ۆ موەي كنيگە «كازاحسكايا جاننا د ارك – ساپارا ماتەنكىزى»، كوتورايا گوتوۆيتسيا ك پەچاتي…
يتاك، بلاگوداريا سۆوەي بەسستراشنوي تالانتليۆوي دوچەري – ساپارە ماتەنكىزى - كازاحسكيي نارود ۆ توت ءتياجولىي يستوريچەسكيي مومەنت ودەرجال ودنۋ يز سۆويح تاك نۋجنىح بولشيح ي مالىح پوبەد ۆ دەلە زاششيتى رودنوي زەملي نا دولگوم ترۋدنوم پۋتي سراجەنيي زا ماڭگى ەل...
كتو جە تاكايا جاننا د ارك ي ۆ چەم يح سحودستۆو – ەە ي ساپارى ماتەنكىزى؟
جاننا د ارك ياۆلياەتسيا ناسيونالنوي گەروينەي فرانسيي، روديلاس ۆ 1412 گ.، پو درۋگيم داننىم – ۆ 1409 گودۋ. ۆ 17 لەت ۆوزگلاۆيلا پوبەدۋ فرانسۋزوۆ ناد انگليچانامي پري زاششيتە گورودا ورلەان 8 مايا 1429 گودا، س تەح پور ەە زوۆۋت ورلەانسكوي ديەۆوي ي كاجدىي گود 8 مايا وتمەچاەتسيا ۆو فرانسيي كاك «دەن جاننى د ارك». كاتوليچەسكوي سەركوۆيۋ وتنەسەنا ك ليكۋ سۆياتىح ي ستاتۋيا جاننى د ارك ستويت ۆ كاجدوي كاتوليچەسكوي سەركۆي فرانسيي. پامياتنيكي ەە - ۆ پاريجە، ۆ شەنونە ي درۋگيح گوروداح. ۆەرتولەتونوسەس-كرەيسەر جاننى د ارك، استەرويد جاننا، سەنتر جاننى د ارك ۆ ورلەانە، كنيگي، فيلمى – پوسۆياششەننىە ەي… فرانسيا پومنيت ي پوچيتاەت سۆويح ارۋاحوۆ!..
سحودستۆو ەتيح گەروين نە تولكو ۆ توم، چتو وني سوۆەرشيلي سۆوي پودۆيگي ۆ مولودوم ۆوزراستە. ۋديۆيتەلنو پوحوجي لەگەندى و نيح، كاك وب وبلاداۆشيح ۋديۆيتەلنىمي، كاجۋششيميسيا سۆەرحەستەستۆەننىمي، دۋحوۆنىمي كاچەستۆامي، ۋمەنيەم ۆليات نا ماسسى، ۆيدەت دالشە درۋگيح، ناحوديت رەشەنيا ۆ سلوجنوي سيتۋاسيي، ۆەستي ليۋدەي ك پوبەدە.
نو پامياتنيكوۆ، فيلموۆ ي كورابلەي، پوسۆياششەننىح ساپارە ماتەنكىزى، پوكا ەششە نەت. ەست كنيگا يستوريكا نايلي ەرمۋحانكىزى بەكماحانوۆوي «لەگەندا و نيەۆيديمكە»، پوەما يزتايا مامبەتوۆا «كوكتەمىر»، ستاتي ي نەبولشيە درۋگيە ماتەريالى ۆ ترۋداح ابيشا كەكيلبايەۆا، انەس سارايا، تابىلا كۋلياسا، سىرىما باكتىگەرەيەۆا، يسلامگالي بيتيكا ي درۋگيح. پروچتيتە، درۋزيا، دليا ناچالا كنيگۋ «لەگەندا و نيەۆيديمكە. ۋچاستيە كازاحوۆ ۆ كرەستيانسكوي ۆوينە پود رۋكوۆودستۆوم پۋگاچيەۆا ۆ 1773 -1775 گگ» - ەست ۆ ينتەرنەتە! ۆەد بلاگوداريا تومۋ، چتو ۆ ترۋدنىە مومەنتى يستوريي ۋ ناس پوياۆليايۋتسيا گەروي ي گەرويني، پودنيمايۋششيەسيا نا زاششيتۋ رودنوي زەملي، مى، كازاحي، جيۆى كاك نارود، سترانا ي گوسۋدارستۆو. پۋست نا زامەچاتەلنىح پريمەراح گەرويەۆ ي گەروين ۆوسپيتىۆايۋتسيا مولودىە پوكولەنيا ي ناشي پوتومكي پۋست راستۋت پاتريوتامي رودنوي زەملي! پامياتنيكي ي فيلمى و جاننە د ارك كازاحسكوي – و ساپارە ماتەنكىزى - توجە نۋجنى.
تورەگالي كازييەۆ، پيساتەل-يسسلەدوۆاتەل.
اۆتور كنيگ «اكبۋلاك – پرارودينا سكيفسكيح سارەي»، «سەردسە ميرا»، «اينالايىن، اكبۋلاك!»، «كازاح دەرجال نا پلەچاح نەبو»، «ۆو گلاۆە ۆەليكوي سارماتيي»، «كازاحسكايا جاننا د ارك – ساپارا ماتەنكىزى» ي درۋگيح. ۆ 2018گ. ناگراجدەن پوچەتنوي گراموتوي سويۋزا جۋرناليستوۆ كازاحستانا، ۆ 2019گ. مەداليۋ بوكەنباي باتىرا.
اكتوبە. 3.12.2019گ.
پىكىر قالدىرۋ