ءبىر كىسى اللاھ ەلشىسىنە (س.ع.س.) كەلىپ: – ۋا، اللاھتىڭ ەلشىسى! جاقسى مامىلە جاساۋىما ادامداردىڭ ەڭ قۇقىلىسى كىم؟ – دەپ (سۇرادى). پايعامبار (س.ع.س.): «اناڭ»، – دەدى. ودان كەيىن كىم؟ – دەپ (سۇرادى). ودان كەيىن دە اناڭ، – دەدى. ودان كەيىن كىم؟ – دەپ (سۇرادى). ودان كەيىن دە اناڭ، – دەدى. ودان كەيىن كىم؟ –دەپ (سۇراعان ەدى). ودان كەيىن اكەڭ، – دەپ ايتتى. تاعى ءبىر حاديستە ءجاننات اناڭنىڭ تابانىنىڭ استىندا دەپ كەلەدى. اناڭدى الاقانىڭا سالساڭ سوندا عانا ءجانناتقا جەتەسىڭ دەگەندى مەڭزەيدى. جوعارىداعى حاديستەردەن ادام ومىرىندەگى انانىڭ ورنىن، مارتەبەسىن، سونداي-اق قانداي سىي-قۇرمەتكە يە ەكەندىگىن كورەمىز. ارينە انالاردىڭ بارلىعىن وسىلاي سىيلاۋىمىز، قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. "اتتىڭ دا ات بار، قازاناتى ءبىر بولەك" دەمەكشى "انالاردىڭ ىشىندە دە انا بار، اللانىڭ مەيىر-شاپاعاتىنا ەرەكشە بولەنگەن" دەمەكشىمىن. قىزاي انا مىنە، سونداي انالاردىڭ ءبىرى.

كوزىنىڭ تىرىسىندە تەكتىلىگىمەن، باتىرلىعىمەن، مەرگەندىگىمەن، يبالى-يناباتتىلىمەن، كەلەشەكتى باعدارلاي-پايىمداي بىلەتىن زەردەلىگىمەن جۇرت نازارىنا ىلىككەن ۇلى ءجۇز بايدىبەكتىڭ كۇندەي قىزى – كۇنبيبى، نايمان ەلىندە قىزاي اتانىپ كەتتى دەلىنەدى شەجىرە دەرەكتەرىندە. بۇعان ەل-جۇرتتىڭ ايتقان "بايدىبەكتىڭ قىزى-اي" دەپ تامسانۋى مەن تاڭىرقاۋى سەبەپ بولسا كەرەك. ۋاقىت وتە قىسقارا كەلە "قىزاي" اتاۋى قالىپتاسقان. بۇگىندەرى قىزاي انادان وربىگەن ۇرپاق 700-800 مىڭعا جەتتى دەپ مەجەلەنەدى.

قىزاي انا تۋرالى زەرتتەۋلەر ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. قىتايدا تۇراتىن تاريحشى-شەجىرەشى جاقىپ ءجۇنىس ۇلى اعامىز قىزاي انا تۋرالى ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ «قىزاي انا» اتتى ەڭبەك جازدى.

كىتاپتا قىزاي انانىڭ شىققان تەگىنەن باستاپ، وسىپ-ونگەن ورتاسى، كەمەلىنە كەلگەن كەزى مەن قادىر-قاسيەتتەرى تولىق قامتىلعان. قىزاي انانىڭ تۋىلعان جىلى مەن قايتىس بولعان جىلىندا كەتكەن قاتەلىكتەردى جاقىپ اعامىز ءوزى تۇزەدى. سوڭعى ماقالالارى مەن كىتاپتارىندا انامىزدى 1402 جىلى تۋىپ 1472 جىلى قايتىس بولدى دەپ جازىپ ءجۇر. بۇل كىتاپ قىتايدا توتە جازۋمەن باسپا بەتىن كورگەندىگى سەبەپتى مۇنداعى قالىڭ قاۋىمعا قولجەتىمسىز بولىپ وتىر. قىزاي انا مەن قىزاي شەجىرەلەرىن ىندەتە زەرتتەپ، سانالى عۇمىرىنىڭ ءبىراز جىلىن وسى ىسكە ارناعان جاقىپ اعا ءجۇنىسۇلىنان ارتىق بىردەمە ايتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. دەسە دە سوڭعى جىلدارى قىزاي انانىڭ تەگى تۋرالى الىپقاشپا اڭگىمەلەر ءار قىردان قىلتىڭ، ءار جىرادان جىلتىڭ ەتكەنىن قويار ەمەس. كەيبىر قىزبا قاندى جىگىتتەر قىزدى-قىزدىمەن قىزاي انانى بايدىبەكتىڭ قىزى ەمەس دەيتىندى شىعارىپ ءجۇر. قىزاي انانىڭ تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلدارىنا كۇمانمەن قارايتىن كىسىلەردە تابىلىپ جاتىر. قوعامدا، وتە-موتە الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاراپ جۇرگەن جوعارىداعىداي دالەلسىز ءسوز، دايەكسىز پىكىرلەرگە تويتارىس بەرۋ ماقساتىندا قولعا قالام الۋىما تۋرا كەلدى.

«قىزاي تاريحى»، «قىزاي اۋعان» نەمەسە «ەسەنگەلدى» دەگەن تۇرلىشە اتپەن عاسىرلار بويى جىرلانىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان بۇل داستاندى دوسبەر ساۋرىق حاتقا تۇسىرگەن. بۇل داستان قىزاي تاريحىنىڭ باستاۋ كوزى. ءبىز وسى داستان نەگىزىندە ەسەنگەلدى ءبيدى، قۇداينازار باتىردى تانىدىق ءارى جۇرتقا تانىستىردىق. ەندى «ەسەنگەلدى» داستانى سويلەسىن:

جاتاتىن ۇلى جۇزگە ءۇيسىن قانداي،

ءۇيسىننىڭ تۋاجاتى بايدىبەك باي.

كۇنبيبى-بايدىبەكتىڭ كۇندەي قىزى،

اتانعان كەيىن كەلە انام قىزاي.

كىرەدى ورتا جۇزگە نايمان ەلى،

نايماننىڭ تۋاجاتى ماتاي ەدى.

ماتايدىڭ شوبەرەسى شاعىر ەرگە،

بايدىبەك تويىن جاساپ قىزىن بەردى.

شاعىردىڭ جان جۇبايى قىزاي انام،

تاريحتان ەستۋىمشە، بىلاي انام:

جاسىنان شاراپاتتى بولعانى ءۇشىن.

الەمگە اتى شىعىپ، بولعان ايان!

ول ءداۋىر ون بەسىنشى عاسىر ەكەن،

بىلمەيمىن ورتاسى ما، باسى ما ەكەن.

ءوز اتى ەردەن بۇرىن ەرەك شىققان،

باسقادان شاراپاتى باسىم ەكەن.

جوعارىداعى داستاننان ءبىز قىزاي انانىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىنىڭ كۇنبيبى ەكەنىن، ونىڭ اكەسىنىڭ بايدىبەك ەكەنىن، سونداي-اق ولاردىڭ حV عاسىردا ياعني 1400-1466 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەنى انىق ايتىلىپ تۇر. اۆتور ءدوپ باسىپ ايتا المايتىنىن جازىپ وتىر. ەگەر قىزاي انانىڭ ۇزاتىلعان كەزىن حV عاسىردىڭ باسى دەپ قاراساق، وندا ول 1400-1433 جىلدار ارالىعىنا تۋرا كەلەدى. بۇل ءبىز جازىپ-سىزىپ جۇرگەن ماتەريالدارعا دالمە-دال كەلەدى. 1402 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، قىزاي انا 17 جاسىندا ياعني 1419 جىلى ۇزاتىلادى. ەگەر قىزاي انامىز 1433-1466 جىلدار ارالىعىندا ۇزاتىلدى دەپ قاراساق، ءتىپتى 1433 جىلدى ۇزاتىلدى دەپ قاراعان كۇننىڭ وزىندە 31 جاسىندا ۇزاتىلعان بولىپ سانالادى. بۇل قيسىنعا كەلمەيدى. ول زاماندا قىزدار وتىز ەمەس، جيىرماعا دەيىن ۇيدە وتىرماعان.

تاريحشى د.دۇيسەنبايەۆ "دومالاق انا" اتتى ەڭبەگىندە بايدىبەك بيدەن تاراعان ۇرپاقتار جونىندە كەڭ كولەمدى اقپارات بەرىپ، ونىڭ توقالى نۇريلادان (دومالاق انادان) جارىقشاق دەگەن ۇل جانە قىزايىم اتتى قىز تۋعانىن، قىزايىمنىڭ نايمان شاعىر باتىرعا قالاي ۇزاتىلعانىن تاپتىشتەپ جازدى. ن.تورەقۇلوۆ، م.قازبەكوۆ نۇريلا تۇڭعىشى جارىقشاقتان كەيىن 1402 جىلى قىزايىم دەگەن قىز، ونان سوڭ تاڭىربەردى، اقبەردى دەگەن ەكى ۇل، كۇلايىم دەگەن جانە ءبىر قىز تۋادى. قىزايىمنان كەيىن تۋعان بۇل ءۇش بالا جاس كەزىندە شەتىنەپ كەتكەن دەپ كورسەتەدى. دوسبەر ساۋرىق قىزاي ەلىنىڭ ءتول تاريحشىسى بولسا، د.دۇيسەنبايەۆ، ن.تورەقۇلوۆ جانە م.قازبەكوۆ قىزاي انانىڭ توركىنىنەن شىققان تاريحشىلار. مىنە بۇل ىرگەلى ەكى ەلدىڭ (جيەن-ناعاشى) ەل تانىعان تاريحشىلارىنىڭ تاريحي پايىمدارىنىڭ بىر-بىرىنە ءدوپ كەلۋىنىن كەزدەيسوقتىق دەپ قاراۋعا بولمايدى.

ەندى باسقا تاريحشىلار مەن شەجىرەشىلەردەن مىسال كەلتىرەيىك: قىتايدا ەل-جۇرتقا تانىمال بەلگىلى تاريحشى-شەجىرەشى جاقىپ ءجۇنىس ۇلى، شەجىرەشى نۇربولات وسپان ۇلى مەن بەكقۇرمان ءورسارى ۇلى، قىتايعا تانىمال تاريحشى نىعمەت مىڭجان ۇلىنىڭ باسشىلىعىندا قۇراستىرىلعان «قازاق شەجىرەلەرى» مەن ءابدىراشيت بايبولات ۇلى قۇراستىرعان «قازاق شەجىرەلەرى» اتتى جيناقتاردا، سونداي-اق تاريحشى جاقىپ مىرزاحان ۇلىنىڭ «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى» اتتى ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعىندا قىزاي انا بايدىبەكتىڭ قىزى دەپ كورسەتىلەدى.

ال قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن ادەبيەتتەردە، اتاپ ايتار بولساق ن.تورەقۇلدىڭ «دالانىڭ دارا ءدىلمارلارى» اتتى ەڭبەگىندە، ەركىنبەك تۇرىسوۆتىڭ «بايدىبەك» اتتى ەڭبەگىندە، قۇرالبەك ەرگوبەكوۆتىڭ «بايدىبەك بابا مەن دومالاق انا» اتتى ەڭبەگىندە، ب. داۋتبايەۆ قۇراستىرعان «قازاق شەجىرەسى»  اتتى ەڭبەكتە دە قىزاي انانى بايدىبەكتىڭ قىزى دەپ قارايدى. تەك سۇلتانبەك ەشمۇحامبەتوۆ ءقۇراستىرعان «سۋان شەجىرەسىندە» جاڭساقتىق كەتكەن. وندا قىزايدى جارىقشاقتىڭ قىزى دەپ قاراستىرعان.

مۇنداي شەجىرە دەرەكتەرىن جۇزدەپ كەتىرۋگە بولادى. ماقساتىمىز شەجىرەلەردىڭ ءتىزىمىن جاساۋ بولماعاندىعى سەبەپتى تاقىرىپقا قاتىستى نەگىزگى دەرەك كوزدەرىن قاراستىردىق، وي ەلەگىنەن وتكىزدىك. قىزاي انا قازاق تاريحىنان ويىپ ورىن الۋعا ءتيىستى كيەلى انالاردىڭ ءبىرى. بۇلاي دەيتىنىمىز قىزاي انا تەكتى جەردىڭ قىزى. ونىڭ اكەسى ۇلى ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيى بايدىبەك بولسا، شەشەسى قاسيەتتى دومالاق انا. ال دومالاق انا سامارقانتتاعى اتاقتى قوجالاردىڭ ءبىرى ماقتۇم اعزامنىڭ قىزى. وعان تەكتىلىك، قاسيەتتىلىك، شارپاتتىلىق اتاسىنىڭ قانىمەن، اناسىنىڭ سۇتىمەن دارىعان دەۋگە بولادى.

قورىتا ايتقاندا قىزاي انا ۇلى ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيى بايدىبەكتىڭ قىزى. 1402 جىلى تۋعان. 1419 جىلى ماتايدىڭ ۇلى كەلداۋلەت بي اتالىقتىڭ نەمەرەسى شاعىر باتىرعا ۇزاتىلعان. نەگىزگى مەكەنى، وسىپ-ونگەن جەرى ماتاي تاۋى، قاپتاعاي تاۋى (قازىرگى توقتا)، قىزاي تاۋى (قازىرگى بارلىق) وڭىرلەرى بولعان. اۆتور «ەر قاپتاعاي» اتتى ماقالاسىندا توقتا تاۋىنىڭ بايىرعى اتىنىڭ قاپتاعاي بولعانىن، ال «قىزايدىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى جانە قىزاي تاۋى تۋرالى ىزدەنىستەر» اتتى ماقالاسىندا بارلىق تاۋىنىڭ «قىزاي تاۋى» بولعانىن دالەلدەگەن. سول سەبەپتى بۇل ارادا وعان توقتالمايمىز.

رايىس قاجى اريپجان ۇلى