ينتەرنەت-كونفەرەنسيامىزدىڭ مارتەبەلى مەيمانى راقىم ايىپ ۇلىنىڭ جاۋاپتارىن جاريالاپ وتىرمىز. اڭگىمە وزەگى كوشى-قون ماسەلەسى بولعاندىقتان وقىرمان ساۋالى دا نەگىزىنەن وسى تاقىرىپتى قامتىپتى. ساۋالداردىڭ اراسىندا سىرتتان كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىندى ۇناتپايتىندار دا، ولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن ەل ءىشىن بۇزار ەرەۋىل دەپ قابىلدايتىندار دا بار ەكەن. سونداي پىكىردەگى ساۋالعا بايلانىستى راقىم ايىپ ۇلى: «ەلگە ورالعان ميليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ ءبارى وكپە ايتىپ، ەرەۋىلگە شىعىپ جاتقان جوق. قۇزىرەتتى مەكەمەلەردەن ادىلدىك تاپپاي قينالعان بىرەن- ساران اعايىننىڭ وكپە نالاسىنا بولا ەلگە ورالعان كۇللى قانداستارىمىزعا توپىراق شاشۋ ازاماتتىققا دا قۇدايشىلىققا دا جاراسپايدى» ، - باسالقالى سوزبەن جاۋاپ قايىردى.
– رەكە، «اتاجۇرتتى بەتكە الىپ كوش كەلەدى» اتتى كىتابىڭىزداعى وتە قۇندى كوزقاراس-پىكىرگە تولى جازبالارىڭىزدى وقىپ، ۇلتتىق رۋحىڭىزعا ءتانتى بولدىم! ەندى مىنا ءبىر ساۋالدارعا وي قوسساڭىز؟ وسى جولعى كوشى-قون زاڭىنا ەنگەن وزگەرىستەردى "حالىق قالاۋلىلارى" قولداعانمەن، ەلباسىمىز كەرى قايتارۋى مۇمكىن. سول ارقىلى ول كىسى تاعىدا ءبىر رەت بەدەل جيناۋ ناۋقانىن باستايما دەگەن ويدامىن. بۇل جونىندەگى ويىڭىز قالاي؟ 2."نۇروتان" ءۇشىن جانىن قيا، بەلسەندى ەڭبەك سىڭىرگەن اسلان مۋسين مەن باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ وسى جولعى نۇرشىلداردىڭ قۇرىلتايىنان شەتتەتىلۋىنىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىنەمىز؟ بەكقوجا جىلقىبەك ۇلى
-مەن ءسىز سياقتى ەلباسى اتالعان زاڭ جوباسىن كەرى قايتارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. قالاي دەگەن كۇندە دە قازاقستان پرەزيدەنتى كوشى–قون ساياساتىن 20 جىلدان اسا تاباندى جۇرگىزىپ كەلدى ەمەس پە. ويلانباي جاساعان وسى ءبىر قادام ارقىلى ءبىر-اق كۇندە بارلىعىن سىزىپ تاستامايتىن شىعار. ەكىنشى سۇراعىڭىزعا ناقتى جاۋاپ بەرە المايمىن. سەبەبى مەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى ەمەسپىن. اتالعان پارتياداعى كادرلىق وزگەرىستەر سول پارتيانىڭ ىشكى ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.
– بۇل زاڭ قانداي زاڭ ءوز كوزىڭمەن كوردىڭىزبە؟
-اتالعان زاڭ جوباسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» دەپ اتالادى. سول زاڭ جوباسىندا ق ر «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭى:16. باپىنىڭ 1) تارماقشاسىندا ق ر اۋماعىندا زاڭدى تۇردە كەمىندە 5 جىل تۇراقتى تۇرعان، نەمەسە ق ر ازامتتارىمەن كەمىندە 3 جىل نەكەدە تۇرعان ورالماندار عانا ق ر ازاماتتىعىن الاتىندىعى ايتىلعان. ال،ق ر «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 23 باپىنىڭ 1) تارماقشاسىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس تەك «ق ر ۇكىمەتى وراملاندارعا قولايلى دەپ بەلگىلەپ بەرگەن ايماقتارعا قونىستانعان ەتنيكالىق قازاقتار قر-دا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الاردا «تولەم قابىلەتىن راستاۋدان بوساتىلادى»-دەپ جازىلعان. دەمەك، ەگەر اتالعان وزگەرتۋلەر شىنىمەن قولدانىسقا ەنەتىن بولسا، بۇدان بىلاي ەلگە ورالعان قانداستارىمىز ق ر ۇكىمەتى وراملاندارعا قولايلى دەپ بەلگىلەپ بەرگەن ايماقتارعا عانا قونىستانۋعا ءماجبۇر. زاڭ جوباسىندا بۇدان باسقا دا ەلگە ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قۇقىعىن شەكتەيتىن وزگەرىستەر جەتىپ ارتىلادى.
– راقىم اعا بارشا قازاقتى ەكىگە جارعان بۇل زاڭعا پرەزيدەنت قول قويسا وندا قازاق ەلىن اڭسايتىن شەتتەگى قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ بولارى حاق، ءسىز بۇل ۇلتقا جاسالعان ءقاۋىپتىڭ بەتىن قالاي قايتارۋعا بولادى دەپ ويلايسىز؟
- ەڭ باستى ءۇمىت ەلباسىندا. ەگەر ەلدەگى اقپارات اعىنىنا زەر سالىپ وتىرعان بولساڭىز، اتالعان زاڭ جوباسى سەناتتا قارالعالى بەرى ۇلتتىق بىرلىككە قاتەر توندىرەتىن مۇنداي كەرەعارلىققا ۇلتىمىزدىڭ بەتكە ۇستار زيالىلارىنان باستاپ، تۇتاس ۇلت بولىپ قارسى بولۋدا. سەبەبى، بۇل تەك ورالمانداردىڭ عانا ماسەلەسى ەمەس، بۇل بىرتىندەپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىمەن تىكەلەي قاتىستى ماسەلە.سوندىقتان مۇنداي اۋقىمدى ماسەلەگە مەملەكەت باسشىسى بەيجاي قارامايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
– قۇرمەتتى ايىپ مىرزا!
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ اتاجۇرتقا قايتۋدى اڭساعان قازاقتى ورالتۋعا بار ىنتاسىمەن، جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي اتسالىسقان قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆ اعامىزدىڭ كەزىندەگى باستالعان جۇمىستارى قازىرگى كەزدە ودان ءارى ءوز جالعاسىن تابۋدا ما (كۆوتا ءبولدىرۋ، كىشى قۇرىلتاي، ورالمانداردى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تەگىن وقىتۋ، ت.ب.)؟
– قاۋىمداستىقتى باسقارۋعا قالداربەك اعامىزداي ءتوراعا بولا الاتىن ادام قازىرگى قازاق قوعامىندا بار ما؟ بولسا كىمدى كورسەتە الار ەدىڭىز (تەك لەكسيكونىندا "ۇرعانىم بار" ءسوزى كەزدەسپەسە دۇرىس بولار ەدى)؟
– قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسىنا دەگەن كوزقاراسىڭىز قالاي؟ مەنىڭشە سول اسسامبلەياعا بولىنەتىن قاراجاتتى شەتەلدەگى قازاقتاردى ورالتۋعا جۇمساسا، قازاق قوعامى كوپ نارسەدەن ۇتاتىن ەدى (1.ءتىل، 2.ءدىن، 3.دەموگرافيا، ت.ب.)
– شەتەلدەگى جوعارى كۆاليفيكاسيالى دارىگەر،عالىم،سپورتسمەن،جازۋشى ت.ب. ۇلتى قازاق ازاماتتارىمىزعا "ازاماتتىقتى" بىردەن بەرۋ ماسەلەسى شەشىلسە، قاتارىمىز شامامەن قانشا ادامعا تولىعار ەدى دەپ ويلايسىز؟
– قازاقتاردى اتاجۇرتقا تەزىرەك قايتارۋدىڭ كوكەيىڭىزدە جۇرگەن تاعى باسقا دا قانداي مەحانيزمدەرى بار دەپ ويلايسىز(ۇندەۋ تاستاۋ)؟
ىزگى نيەتپەن، قايتقازاق باۋىرىڭىز.
– وكىنىشكە قاراي، ءوز باسىم دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قازىرگى جۇمىسى ەكى دەگەن باعاعا لايىق دەر ەدىم. مارقۇم قالداربەك نايمانبايەۆ اعامىز ەلگە ورالعان جانە ورالماعان قانداستاردىڭ قامى ءۇشىن ايانباي تەر توگىپ ەدى. ول كىسىنى ەرەكشە باعالاپ قۇرمەتتەيتىن قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعام «قاۋىمداسقان قازاقتىڭ قالداربەگى» دەپ اتاۋشى ەدى. ول كەزدە باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعان اعايىن اتالعان ۇيىمنىڭ الدىن بوساتپايتىن. بۇگىنگى كۇندە قاۋىمداستىق عيماراتىنىڭ قاڭعىراپ قاڭقاسى عانا قالعانداي اسەرگە بولەنەسىڭ. قاسىنان وتكەن سايىن وتكەن كۇندەر ەسكە ورالىپ جۇرەگىم سىزداپ كەتەدى.
ەكىنشى سۇراعىڭىزعا بايلانىستى ايتارىم، ءبىزدىڭ قازاق وتە دارىندى حالىق. ءبىر قاۋىمداستىق ەمەس مەملەكتتى باسقارۋعا قابىلەتى قاپتال جەتەتىن تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى. اسىرەسە، 30 بەن 40-تىڭ اينالاسىنداعى ءىنى-قارىنداستارىما ۇلكەن ۇمىتپەن قارايمىن. وتارشىلدىق سانادان ادا، ەركىن ويلايتىن بىزدەن كەيىنگى بۋىن وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيەتىن، ەل سەنىمىن اقتايتىن ونداي تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى.
قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى حاقىنداعى مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم -ماسەلە اسسامبلەيانىڭ قۇرىلعاندىعىندا جانە وعان مەملەكەت تارابىنان قانشا قارجى بولىنگەندىگىندە ەمەس. ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن ەل تىنىشتىعى جولىندا جۇمسالعان قارجىدا ارمان جوق قوي! گاپ، ونىڭ قوعامدىق ۇيىم رەتىندەگى مارتەبەسى مەن قۇزىرەتىندە بولىپ تۇر. ءبىز الەمدە جوق جاڭالىق اشىپ، جەكە ءبىر قوعامدىق ۇيىم تۋرالى زاڭ قابىلدادىق. اتا زاڭ مەن زاڭدارعا سايكەس بارلىق قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مارتەبەسى تەڭ بولۋعا ءتيىس. ەشبىرىنە ەشقانداي دا ارتىقشىلىقتار بەرىلمەۋى كەرەك. ءبىراق، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنا پارلامەنت سايلاۋىندا ەكى قايتارا داۋىس بەرۋ قۇقىعى بەرىلىپ وتىر. وسىدان كەيىن تۇسىنبەستىك تۋىندايدى. ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋدىڭ قاجەتى قانشا دەگەندەي. ارينە، قازاق كوشى اسسامبلەيانىڭ اقشاسىنا قاراپ قالعان جوق. بۇل ەكەۋىنىڭ مۇددەسىن بىر-بىرىنە قارسى قويۋعا بولمايدى.
شەتەلدەردەگى جوعارى ساناتتاعى ەتنيكالىق قازاق ماماندارىن ەلگە شاقىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى جۇمىس. ولاردى ەلگە تارتۋدى قازاق كوشىنىڭ قالىڭ نوپىرىمەن قاباتتاستىرا جۇرگىزگەن ءتيىمدى. الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى دەيدى ءبىزدىڭ قازاق. ونىڭ ۇستىنە، ولار دا قارعا تامىرلى قازاقتىڭ بالالارى. اۋىل-ايماعى، تۋىس –تۋعان، جۇرات - جەگجاتتارى بار دەگەندەي. ولاردى ەل-جۇرتىنان بولە-جارىپ ارناۋلى جاعداي جاساۋدان قازاق كوشى ۇتىلماسا، ۇتپايدى. ال، ولاردىڭ قارىم قابىلەتىن ەل مۇددەسى جولىندا ءتيىمدى پايدالانۋ بۇل مۇلدە بولەك اڭگىمە.
ءوز قانداستارىن ەلگە شاقىرۋدىڭ دايىن تاجيىربەسىن يزرايل مەن گەرمانيادان ۇيرەنۋگە ابدەن بولار ەدى. تەك وسى باعىتتا تاباندى ساياسات جۇرگىزە الساق. ونداي ساياساتتىڭ جەمىسى تەك ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى عانا ەمەس، ۇلتتىق ەكونوميكامىزعا دا تىڭ سەرپىن اكەلەر ەدى. مىسالى، وزبەكستان، جۇڭگو جانە موڭعوليا قازاقتارى اۋىلشارۋاشىلىعىنا جان ءبىتىرىپ، قاڭىراعان قازاق اۋىلدارىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەر ەدى. سەنبەسەڭىز مىنا ءبىر رەسمي دەرەككە جۇگىنىپ كورەلىك. ىرگەدەگى كورشىمىز قىتايدىڭ شىنجاڭ ايماعىندا تابيعي جايىلىم اۋماعى 48 ميليون گەكتار عانا، ياعني، بىزبەن سالىستىرعاندا ءتورت ەسەگە جۋىق از. سوعان قاراماستان، 2011 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنداعى مال باسى 57 ميليون 990 مىڭ باس، جىل سوڭىندا قولدا قالاتىن مال باسى 36 ميليون 970 مىڭ باستى قۇراعان. وسى جىلعى وندىرىلگەن ەتتىڭ مولشەرى 1 ميليون 990مىڭ توننا. ءبىر قۋانارلىعى وسى مال جانە مال ونىمدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن سول جاقتاعى ءوز قانداستارىمىز باعىپ وسىرەدى ءارى وندىرەدى. مىنە سول سياقتى ءتورت تۇلىگىن مىڭعىرتقان موڭعولياداعى قازاقتار، باقشاسىن جايقالتىپ، باردى ۇقساتا بىلەتىن وزبەكتەگى اعايىندار ەلگە قوسىلسا قۇت بولار ەدى.
سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق ەلىمىزدىڭ ءتابيعي جايىلىمى 189 ملن گەكتاردان اسادى ەكەن. وتكەندە ، پارلامەنتتىك تىڭداۋدا بايانداما جاساعان اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك،وتكەن جىلدىڭ وزىندە سيىر ەتىن ءوندىرۋ كورسەتكىشى 373،5 مىڭ توننانى، قوي ەتىن ءوندىرۋ 153،8 مىڭ توننانى، شوشقا ەتىن ءوندىرۋ 192،7 مىڭ توننانى، جىلقى ەتىن ءوندىرۋ 85،1 مىڭ توننانى، قۇس ەتىن ءوندىرۋ 123،1 مىڭ توننانى، ءسۇت ءوندىرۋ 4 ميلليون 851،6 مىڭ توننانى عانا قۇراعان. قىتايدىڭ جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى جالعاسىپ جاتقان ءبىر ولكەسىنىڭ ءتابيعي جايىلىم اۋماعى مەن وندىرىلگەن ءونىمنىڭ سالىستىرماسىنا قاراپ جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟!
وسى ورالمان اتانىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ قاشان كورسەڭ دە قازاقستانعا وكپەسى قارا قازانداي بولىپ جۇرەتىنى نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟ وتان، تۋعان جەر، وسكەن ورتا – بىر-بىرىنە قابىسا بەرمەيتىن دارا ۇعىمدار ەكەنىنە كەلىسەسىز بە؟ «بالەن جەردە باقىر بار» -دەپ شاۋىپ كەلگەننەن گورى، اتا مەكەنىمە سالماق سالماي-اق ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەيىن دەيتىن پيعىل نەگە از ورالمانداردىڭ اراسىندا؟ «نە كورمەگەن قازاق ەدىك، ەندى بىرگە جۇرسەك ولمەسپىز» -دەپ ورگە تارتۋدىڭ ورىنىنا، «ويباي، ءۇي كەرەك، كۇي كەرەك، زاڭ كەرەك، جاناشىر باسشى كەرەك، شاتىرىمنان سۋ اعىپ تۇر، ەدەنىمنەن ىزعار ۇرادى، سۆەتتىڭ اقشاسىن تولەمەيمىن ...ءمىن،...ءمىن،...ءمىن!» - دەپ بايبالام سالىپ جۇرگەندەردى ۇلتقا جاناشىر بولاتىندار قاتارىنا جاتقىزا الاسىز با؟
قۇدايبەرگەن قۇرمان ۇلى.
- بىلە-بىلسەك، وكپە تەك وزىمسىنگەن جاقىن ادامعا عانا ايتىلادى. جاتقا وكپە جۇرمەيدى. جانە دە ەلگە ورالعان ميليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ ءبارى وكپە ايتىپ، ەرەۋىلگە شىعىپ جاتقان جوق قوي! قۇزىرەتتى مەكەمەلەردەن ادىلدىك تاپپاي قينالعان بىرەن- ساران اعايىننىڭ وكپە نالاسىنا بولا ەلگە ورالعان كۇللى قانداستارىمىزعا توپىراق شاشۋ ازاماتتىققا دا قۇدايشىلىققا دا جاراسپايدى. ال، وتان، تۋعان جەر، وسكەن ورتا – بىر-بىرىنە قابىسا بەرمەيتىن دارا ۇعىمدار ەمەس، كەرىسىنشە ءوزارا بىتە قايناسقان قاسيەتتى ۇعىمدار. مۇنىڭ ىشىندە وتان دەگەن ۇعىم بارىنەن دە قاسيەتتى جانە ىستىق. ەلىم دەگەن ادام وتان ءۇشىن ءبارىن دە تارىك ەتىپ، ونىڭ جولىندا وت كەشۋدەن تايىنبايدى. سول سەبەپتى دە، ەلىم، وتانىم دەپ كەلگەن اعايىن باسقا تۇسكەن بارلىق قيىندىققا توزە ءجۇرىپ، ەل قاتارىنا قوسىلدى. بۇگىنگى كۇندە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بارلىق سالاسىندا ولاردىڭ قولتاڭباسى بار، ىزدەرى سايراپ جاتىر! ولار ءوز كۇنىن وزدەرى كورىپ وتىرماعاندا، ۇرپاعىمەن ءبىر جارىم ميليوننان اساتىن وسى ءبىر ۇلكەن قاۋىمدى مەملەكەت نەمەسە سەن اسىراپ وتىرعان جوقسىڭ. ارينە، قازاق كوشىن كولىكتى ەتۋ ءۇشىن كوپ تەر توگۋ كەرەك ەكەنى شىندىق. جانە ونداي مۇمكىندىككە ەلىمىزدىڭ كۇش-قۋاتى قاپتال جەتەدى. سوعان قاراماستان، ءوزىنىڭ تاۋەلسىز وتانىنا جەتۋ جانە وسىندا بالداي باتىپ سۋداي ءسىڭىپ كەتۋ جولىندا جانكەشتىلىكپەن ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن وسى قاۋىمدى ۇلتقا، وتانعا ەڭ جاناشىرلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزباۋ يماننان بەزگەندىك بولار ەدى.
- قۇدايبەرگەن قۇرمان ۇلى، توزىپ كەتكەن ءالاۋلايىڭدى ايتىپ ەلدى جىككە بولگەندە نە ۇتاسىڭ؟ «ءۇي كەرەك» دەپ جىلاعان ورالماندى قايدان كورىپ ءجۇرسىڭ؟ ال، «جەر كەرەك!» دەپ تەك ورالمان قازاق قانا ەمەس، جەرگىلىكتى قازاقتا ايتادى. ايتۋ كەرەك. ويتكەنى جەر ەڭبەك ەتەتىن، تىرلىك جاسايتىن، ادامعا عانا ەمەس، ولەتىن اكە-شەشەڭە، تۋىس-تۋعاندارىڭا دا كەرەك. ەرتەڭ ءوزىڭ ولسەڭ سەنى قايدا جەرلەيمىز؟ تۋالەتكە تاستامايتىن شىعارمىز. ارينە جەر سۇرايمىز! سوندىقتان سەنىڭ قۇدايبەرگەن ەكەنىڭ راس بولسا، وندا الدەن جەر سۇراي بەر. بولماسا ساتىپ الىپ قوي.
قۇرمەتپەن، تاڭىربەرگەن قۇرمان ۇلى
- تاڭىربەرگەن اششىلاۋ ايتىپتى. ءبىراق، پىكىرى دۇرىس. ادامعا جەر كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بىرەۋدىڭ جەرىنە كوز الاراتپاي ءوز جەرىندە، بايتاق دالاسىندا وتىرعان قازاق ءوز جەرىنە يەلىك ەتسە، ارتىق بولمايتىن شىعار.
- قىتايدان كەلگەن وڭشەڭ بايلار جينالىپ اشقان «جەبەۋ» قورى نە جۇمىس جاسايدى وسى؟ ۇلتقا جاساعان ءبىر قىزمەتىن كورمەپتىك... قىتايلارمەن وتە تىعىز بايلانىستا دەپ ەستيمىز. ءسىز نە دەيسىز، اتقارۋشى ديرەكتور؟ قازاققا مىنانداي جۇمىس جاسادى دەپ سانامالاپ بەرىڭىزشى. نەگىزگى ماقساتى، نەگىزگى قۇرىلتايشىلارى كىمدەر بۇل قوردىڭ؟
- ەلگە كەلگەننەن كەيىن وزدەرىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن تابىس تاۋىپ، ونىڭ ءبىر بولگىن ارتتاعى ەل-جۇرتتىڭ قامى ءۇشىن جۇمساپ جاتقان ازاماتتارعا العىس ايتقان ءجون شىعار. ءقازىر «جەبەۋ» رقب –تىگىنە قۇرىلتايشى بولعانداردىڭ قاتارى ۇزدىكسىز وسۋدە.ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ وتىرۋ مىندەتتى ەمەس شىعار. سۇراق قويۋشى رەتىندە ءوزىڭ دە جاقسى ءبىلىپ وتىر ەكەنسىڭ، بىرلەستىك شاما-شارقىنشا قازاق كوشىن كولىكتى ەتۋ جولىندا ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، «قىزىلاعاش قاسىرەتى» كەزىندە ءبىرىنشى بولىپ اپاتقا ۇشىراعان حالىققا قارجىلاي جانە رۋحاني كومەك كورسەتكەن اتالعان قوعامدىق ۇيىم بولاتىن. 2009 جىلى ۇكىمەت تاراپىنان ۇسىنىلعان «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ كەرەعار تۇستارىنا ءبىرىنشى بولىپ قاسى شىعىپ، ءبىر جىلدان استام پارلامەنتتەگى جۇمىس توبىمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەپ، زاڭ جوباسىنا وڭدى وزگەرىس ەنگىزۋگە بارىن سالعان دا اتالعان بىرلەستىك بولاتىن. نيەتى ادال، پيعىلى ءتۇزۋ ادام بولساڭ، كوز الدىمىزدا قازاق كوشىن قۇردىمعا سۇيرەيتىن زاڭ جوباسى سەناتتا قارالىپ جاتقاندا تاسادا تۇرىپ سىن ايتقاننان گورى ءبىزدىڭ قاسىمىزدان تابىلعانىڭ ءجون بولار ەدى. ارتتاعى ەلدىڭ قامى ءۇشىن جۇڭگو ەمەس، ىبىلىسپەن دە ءتىل تابىسۋعا دايىنبىز!
- تاۋەلسىزدىك جىلدىرى قىتايدان كەلگەن ورالمانداردىڭ ىشىنەن ۇلتشىل دەپ جالعىز ادامدى عانا ايتۋعا بولادى؛ ول مارقۇم ەرمۇرات زەيىپحان ۇلى. Aل قالعان بۇگىنگى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جۇرگەندەردىڭ كوبى بيزنەس جاساۋ ءۇشىن كەلگەن دەيدى. وسىعان قانشالىقتى كەلىسەسىز؟
- مارقۇم ەرمۇرات زەيىپحان ۇلى ءوز وتانى مەن ۇلتىنا بۇكىل جان دۇنيەسىمەن بەرىلگەن ارىس ازاماتىمىز ەدى. ال، ەرمۇراتتى ومىرگە اكەلگەن ەل-جۇرتى ەلىم دەگەن تەك جالعىز ۇل ءوسىردى دەسەك، بۇل تۇتاس حالىقتى قورلاۋمەن بىردەي. ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن بايىپ، ەلگە ەسە قوسىپ جۇرگەن ازاماتتاردى كۇستانالاۋ – ناعىز بەيشارالىقتىڭ بەلگىسى.
- قازاقستان ورالماندى كوشىرۋ تۇگىلى، ەندى ءوزىنىڭ قازاق ەلى بولىپ تۇرۋى ەكىتالاي نارسە، ويتكەنى بيلىك جاتتىڭ قولىندا. وسىعان نە دەيسىز؟
وكىرەش
- قالاي دەسەكتە، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ىرگەسى كۇن وتكەن سايىن بەكەمدەلىپ كەلەدى. ۋاقىت ءسىز بەن ءبىزدىڭ پايدامىزعا جۇمىس ىستەۋدە. ءبىز بۇگىن ءوز وتانىمىزدا 70 پايىزعا جاقىندادىق. مۇمكىن ودان دا كوپ شىعارمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزگە تونگەن ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ بارىن جوققا شىعارمايمىن. بيلىككە ىقپالدى، جاتتىڭ قولىنان جەم جەپ وتىرعان ارام پيعىلدى توپتاردىڭ بار ەكەنى دە راس. ءبىراق، ەلىمىزدىڭ بيلىگى تۇگەلىمەن جات قولىندا دەگەن پىكىرىڭىزبەن كەلىسە المايمىن.
- جاڭاوزەن وقيعاسى كەزىندە ءومىرزاق شوكەيەۆ پەن ەرمۇقامەد ەرتىسبايەۆ ورالماندادى 2-سورتتى قىلىپ كورسەتكىس كەلدى.نەگە؟
- وسى ءبىر قان توگىلگەن باقىتسىز وقيعاعا ە
ينتەرنەت-كونفەرەنسيامىزدىڭ مارتەبەلى مەيمانى راقىم ايىپ ۇلىنىڭ جاۋاپتارىن جاريالاپ وتىرمىز. اڭگىمە وزەگى كوشى-قون ماسەلەسى بولعاندىقتان وقىرمان ساۋالى دا نەگىزىنەن وسى تاقىرىپتى قامتىپتى. ساۋالداردىڭ اراسىندا سىرتتان كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىندى ۇناتپايتىندار دا، ولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن ەل ءىشىن بۇزار ەرەۋىل دەپ قابىلدايتىندار دا بار ەكەن. سونداي پىكىردەگى ساۋالعا بايلانىستى راقىم ايىپ ۇلى: «ەلگە ورالعان ميليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ ءبارى وكپە ايتىپ، ەرەۋىلگە شىعىپ جاتقان جوق. قۇزىرەتتى مەكەمەلەردەن ادىلدىك تاپپاي قينالعان بىرەن- ساران اعايىننىڭ وكپە نالاسىنا بولا ەلگە ورالعان كۇللى قانداستارىمىزعا توپىراق شاشۋ ازاماتتىققا دا قۇدايشىلىققا دا جاراسپايدى» ، - باسالقالى سوزبەن جاۋاپ قايىردى.
– رەكە، «اتاجۇرتتى بەتكە الىپ كوش كەلەدى» اتتى كىتابىڭىزداعى وتە قۇندى كوزقاراس-پىكىرگە تولى جازبالارىڭىزدى وقىپ، ۇلتتىق رۋحىڭىزعا ءتانتى بولدىم! ەندى مىنا ءبىر ساۋالدارعا وي قوسساڭىز؟ وسى جولعى كوشى-قون زاڭىنا ەنگەن وزگەرىستەردى "حالىق قالاۋلىلارى" قولداعانمەن، ەلباسىمىز كەرى قايتارۋى مۇمكىن. سول ارقىلى ول كىسى تاعىدا ءبىر رەت بەدەل جيناۋ ناۋقانىن باستايما دەگەن ويدامىن. بۇل جونىندەگى ويىڭىز قالاي؟ 2."نۇروتان" ءۇشىن جانىن قيا، بەلسەندى ەڭبەك سىڭىرگەن اسلان مۋسين مەن باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ وسى جولعى نۇرشىلداردىڭ قۇرىلتايىنان شەتتەتىلۋىنىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىنەمىز؟ بەكقوجا جىلقىبەك ۇلى
-مەن ءسىز سياقتى ەلباسى اتالعان زاڭ جوباسىن كەرى قايتارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. قالاي دەگەن كۇندە دە قازاقستان پرەزيدەنتى كوشى–قون ساياساتىن 20 جىلدان اسا تاباندى جۇرگىزىپ كەلدى ەمەس پە. ويلانباي جاساعان وسى ءبىر قادام ارقىلى ءبىر-اق كۇندە بارلىعىن سىزىپ تاستامايتىن شىعار. ەكىنشى سۇراعىڭىزعا ناقتى جاۋاپ بەرە المايمىن. سەبەبى مەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى ەمەسپىن. اتالعان پارتياداعى كادرلىق وزگەرىستەر سول پارتيانىڭ ىشكى ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.
– بۇل زاڭ قانداي زاڭ ءوز كوزىڭمەن كوردىڭىزبە؟
-اتالعان زاڭ جوباسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» دەپ اتالادى. سول زاڭ جوباسىندا ق ر «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭى:16. باپىنىڭ 1) تارماقشاسىندا ق ر اۋماعىندا زاڭدى تۇردە كەمىندە 5 جىل تۇراقتى تۇرعان، نەمەسە ق ر ازامتتارىمەن كەمىندە 3 جىل نەكەدە تۇرعان ورالماندار عانا ق ر ازاماتتىعىن الاتىندىعى ايتىلعان. ال،ق ر «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 23 باپىنىڭ 1) تارماقشاسىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس تەك «ق ر ۇكىمەتى وراملاندارعا قولايلى دەپ بەلگىلەپ بەرگەن ايماقتارعا قونىستانعان ەتنيكالىق قازاقتار قر-دا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الاردا «تولەم قابىلەتىن راستاۋدان بوساتىلادى»-دەپ جازىلعان. دەمەك، ەگەر اتالعان وزگەرتۋلەر شىنىمەن قولدانىسقا ەنەتىن بولسا، بۇدان بىلاي ەلگە ورالعان قانداستارىمىز ق ر ۇكىمەتى وراملاندارعا قولايلى دەپ بەلگىلەپ بەرگەن ايماقتارعا عانا قونىستانۋعا ءماجبۇر. زاڭ جوباسىندا بۇدان باسقا دا ەلگە ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قۇقىعىن شەكتەيتىن وزگەرىستەر جەتىپ ارتىلادى.
– راقىم اعا بارشا قازاقتى ەكىگە جارعان بۇل زاڭعا پرەزيدەنت قول قويسا وندا قازاق ەلىن اڭسايتىن شەتتەگى قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ بولارى حاق، ءسىز بۇل ۇلتقا جاسالعان ءقاۋىپتىڭ بەتىن قالاي قايتارۋعا بولادى دەپ ويلايسىز؟
- ەڭ باستى ءۇمىت ەلباسىندا. ەگەر ەلدەگى اقپارات اعىنىنا زەر سالىپ وتىرعان بولساڭىز، اتالعان زاڭ جوباسى سەناتتا قارالعالى بەرى ۇلتتىق بىرلىككە قاتەر توندىرەتىن مۇنداي كەرەعارلىققا ۇلتىمىزدىڭ بەتكە ۇستار زيالىلارىنان باستاپ، تۇتاس ۇلت بولىپ قارسى بولۋدا. سەبەبى، بۇل تەك ورالمانداردىڭ عانا ماسەلەسى ەمەس، بۇل بىرتىندەپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىمەن تىكەلەي قاتىستى ماسەلە.سوندىقتان مۇنداي اۋقىمدى ماسەلەگە مەملەكەت باسشىسى بەيجاي قارامايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
– قۇرمەتتى ايىپ مىرزا!
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ اتاجۇرتقا قايتۋدى اڭساعان قازاقتى ورالتۋعا بار ىنتاسىمەن، جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي اتسالىسقان قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆ اعامىزدىڭ كەزىندەگى باستالعان جۇمىستارى قازىرگى كەزدە ودان ءارى ءوز جالعاسىن تابۋدا ما (كۆوتا ءبولدىرۋ، كىشى قۇرىلتاي، ورالمانداردى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تەگىن وقىتۋ، ت.ب.)؟
– قاۋىمداستىقتى باسقارۋعا قالداربەك اعامىزداي ءتوراعا بولا الاتىن ادام قازىرگى قازاق قوعامىندا بار ما؟ بولسا كىمدى كورسەتە الار ەدىڭىز (تەك لەكسيكونىندا "ۇرعانىم بار" ءسوزى كەزدەسپەسە دۇرىس بولار ەدى)؟
– قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسىنا دەگەن كوزقاراسىڭىز قالاي؟ مەنىڭشە سول اسسامبلەياعا بولىنەتىن قاراجاتتى شەتەلدەگى قازاقتاردى ورالتۋعا جۇمساسا، قازاق قوعامى كوپ نارسەدەن ۇتاتىن ەدى (1.ءتىل، 2.ءدىن، 3.دەموگرافيا، ت.ب.)
– شەتەلدەگى جوعارى كۆاليفيكاسيالى دارىگەر،عالىم،سپورتسمەن،جازۋشى ت.ب. ۇلتى قازاق ازاماتتارىمىزعا "ازاماتتىقتى" بىردەن بەرۋ ماسەلەسى شەشىلسە، قاتارىمىز شامامەن قانشا ادامعا تولىعار ەدى دەپ ويلايسىز؟
– قازاقتاردى اتاجۇرتقا تەزىرەك قايتارۋدىڭ كوكەيىڭىزدە جۇرگەن تاعى باسقا دا قانداي مەحانيزمدەرى بار دەپ ويلايسىز(ۇندەۋ تاستاۋ)؟
ىزگى نيەتپەن، قايتقازاق باۋىرىڭىز.
– وكىنىشكە قاراي، ءوز باسىم دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قازىرگى جۇمىسى ەكى دەگەن باعاعا لايىق دەر ەدىم. مارقۇم قالداربەك نايمانبايەۆ اعامىز ەلگە ورالعان جانە ورالماعان قانداستاردىڭ قامى ءۇشىن ايانباي تەر توگىپ ەدى. ول كىسىنى ەرەكشە باعالاپ قۇرمەتتەيتىن قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعام «قاۋىمداسقان قازاقتىڭ قالداربەگى» دەپ اتاۋشى ەدى. ول كەزدە باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعان اعايىن اتالعان ۇيىمنىڭ الدىن بوساتپايتىن. بۇگىنگى كۇندە قاۋىمداستىق عيماراتىنىڭ قاڭعىراپ قاڭقاسى عانا قالعانداي اسەرگە بولەنەسىڭ. قاسىنان وتكەن سايىن وتكەن كۇندەر ەسكە ورالىپ جۇرەگىم سىزداپ كەتەدى.
ەكىنشى سۇراعىڭىزعا بايلانىستى ايتارىم، ءبىزدىڭ قازاق وتە دارىندى حالىق. ءبىر قاۋىمداستىق ەمەس مەملەكتتى باسقارۋعا قابىلەتى قاپتال جەتەتىن تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى. اسىرەسە، 30 بەن 40-تىڭ اينالاسىنداعى ءىنى-قارىنداستارىما ۇلكەن ۇمىتپەن قارايمىن. وتارشىلدىق سانادان ادا، ەركىن ويلايتىن بىزدەن كەيىنگى بۋىن وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيەتىن، ەل سەنىمىن اقتايتىن ونداي تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى.
قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى حاقىنداعى مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم -ماسەلە اسسامبلەيانىڭ قۇرىلعاندىعىندا جانە وعان مەملەكەت تارابىنان قانشا قارجى بولىنگەندىگىندە ەمەس. ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن ەل تىنىشتىعى جولىندا جۇمسالعان قارجىدا ارمان جوق قوي! گاپ، ونىڭ قوعامدىق ۇيىم رەتىندەگى مارتەبەسى مەن قۇزىرەتىندە بولىپ تۇر. ءبىز الەمدە جوق جاڭالىق اشىپ، جەكە ءبىر قوعامدىق ۇيىم تۋرالى زاڭ قابىلدادىق. اتا زاڭ مەن زاڭدارعا سايكەس بارلىق قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مارتەبەسى تەڭ بولۋعا ءتيىس. ەشبىرىنە ەشقانداي دا ارتىقشىلىقتار بەرىلمەۋى كەرەك. ءبىراق، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنا پارلامەنت سايلاۋىندا ەكى قايتارا داۋىس بەرۋ قۇقىعى بەرىلىپ وتىر. وسىدان كەيىن تۇسىنبەستىك تۋىندايدى. ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋدىڭ قاجەتى قانشا دەگەندەي. ارينە، قازاق كوشى اسسامبلەيانىڭ اقشاسىنا قاراپ قالعان جوق. بۇل ەكەۋىنىڭ مۇددەسىن بىر-بىرىنە قارسى قويۋعا بولمايدى.
شەتەلدەردەگى جوعارى ساناتتاعى ەتنيكالىق قازاق ماماندارىن ەلگە شاقىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى جۇمىس. ولاردى ەلگە تارتۋدى قازاق كوشىنىڭ قالىڭ نوپىرىمەن قاباتتاستىرا جۇرگىزگەن ءتيىمدى. الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى دەيدى ءبىزدىڭ قازاق. ونىڭ ۇستىنە، ولار دا قارعا تامىرلى قازاقتىڭ بالالارى. اۋىل-ايماعى، تۋىس –تۋعان، جۇرات - جەگجاتتارى بار دەگەندەي. ولاردى ەل-جۇرتىنان بولە-جارىپ ارناۋلى جاعداي جاساۋدان قازاق كوشى ۇتىلماسا، ۇتپايدى. ال، ولاردىڭ قارىم قابىلەتىن ەل مۇددەسى جولىندا ءتيىمدى پايدالانۋ بۇل مۇلدە بولەك اڭگىمە.
ءوز قانداستارىن ەلگە شاقىرۋدىڭ دايىن تاجيىربەسىن يزرايل مەن گەرمانيادان ۇيرەنۋگە ابدەن بولار ەدى. تەك وسى باعىتتا تاباندى ساياسات جۇرگىزە الساق. ونداي ساياساتتىڭ جەمىسى تەك ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى عانا ەمەس، ۇلتتىق ەكونوميكامىزعا دا تىڭ سەرپىن اكەلەر ەدى. مىسالى، وزبەكستان، جۇڭگو جانە موڭعوليا قازاقتارى اۋىلشارۋاشىلىعىنا جان ءبىتىرىپ، قاڭىراعان قازاق اۋىلدارىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەر ەدى. سەنبەسەڭىز مىنا ءبىر رەسمي دەرەككە جۇگىنىپ كورەلىك. ىرگەدەگى كورشىمىز قىتايدىڭ شىنجاڭ ايماعىندا تابيعي جايىلىم اۋماعى 48 ميليون گەكتار عانا، ياعني، بىزبەن سالىستىرعاندا ءتورت ەسەگە جۋىق از. سوعان قاراماستان، 2011 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنداعى مال باسى 57 ميليون 990 مىڭ باس، جىل سوڭىندا قولدا قالاتىن مال باسى 36 ميليون 970 مىڭ باستى قۇراعان. وسى جىلعى وندىرىلگەن ەتتىڭ مولشەرى 1 ميليون 990مىڭ توننا. ءبىر قۋانارلىعى وسى مال جانە مال ونىمدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن سول جاقتاعى ءوز قانداستارىمىز باعىپ وسىرەدى ءارى وندىرەدى. مىنە سول سياقتى ءتورت تۇلىگىن مىڭعىرتقان موڭعولياداعى قازاقتار، باقشاسىن جايقالتىپ، باردى ۇقساتا بىلەتىن وزبەكتەگى اعايىندار ەلگە قوسىلسا قۇت بولار ەدى.
سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق ەلىمىزدىڭ ءتابيعي جايىلىمى 189 ملن گەكتاردان اسادى ەكەن. وتكەندە ، پارلامەنتتىك تىڭداۋدا بايانداما جاساعان اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك،وتكەن جىلدىڭ وزىندە سيىر ەتىن ءوندىرۋ كورسەتكىشى 373،5 مىڭ توننانى، قوي ەتىن ءوندىرۋ 153،8 مىڭ توننانى، شوشقا ەتىن ءوندىرۋ 192،7 مىڭ توننانى، جىلقى ەتىن ءوندىرۋ 85،1 مىڭ توننانى، قۇس ەتىن ءوندىرۋ 123،1 مىڭ توننانى، ءسۇت ءوندىرۋ 4 ميلليون 851،6 مىڭ توننانى عانا قۇراعان. قىتايدىڭ جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى جالعاسىپ جاتقان ءبىر ولكەسىنىڭ ءتابيعي جايىلىم اۋماعى مەن وندىرىلگەن ءونىمنىڭ سالىستىرماسىنا قاراپ جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟!
وسى ورالمان اتانىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ قاشان كورسەڭ دە قازاقستانعا وكپەسى قارا قازانداي بولىپ جۇرەتىنى نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟ وتان، تۋعان جەر، وسكەن ورتا – بىر-بىرىنە قابىسا بەرمەيتىن دارا ۇعىمدار ەكەنىنە كەلىسەسىز بە؟ «بالەن جەردە باقىر بار» -دەپ شاۋىپ كەلگەننەن گورى، اتا مەكەنىمە سالماق سالماي-اق ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەيىن دەيتىن پيعىل نەگە از ورالمانداردىڭ اراسىندا؟ «نە كورمەگەن قازاق ەدىك، ەندى بىرگە جۇرسەك ولمەسپىز» -دەپ ورگە تارتۋدىڭ ورىنىنا، «ويباي، ءۇي كەرەك، كۇي كەرەك، زاڭ كەرەك، جاناشىر باسشى كەرەك، شاتىرىمنان سۋ اعىپ تۇر، ەدەنىمنەن ىزعار ۇرادى، سۆەتتىڭ اقشاسىن تولەمەيمىن ...ءمىن،...ءمىن،...ءمىن!» - دەپ بايبالام سالىپ جۇرگەندەردى ۇلتقا جاناشىر بولاتىندار قاتارىنا جاتقىزا الاسىز با؟
قۇدايبەرگەن قۇرمان ۇلى.
- بىلە-بىلسەك، وكپە تەك وزىمسىنگەن جاقىن ادامعا عانا ايتىلادى. جاتقا وكپە جۇرمەيدى. جانە دە ەلگە ورالعان ميليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ ءبارى وكپە ايتىپ، ەرەۋىلگە شىعىپ جاتقان جوق قوي! قۇزىرەتتى مەكەمەلەردەن ادىلدىك تاپپاي قينالعان بىرەن- ساران اعايىننىڭ وكپە نالاسىنا بولا ەلگە ورالعان كۇللى قانداستارىمىزعا توپىراق شاشۋ ازاماتتىققا دا قۇدايشىلىققا دا جاراسپايدى. ال، وتان، تۋعان جەر، وسكەن ورتا – بىر-بىرىنە قابىسا بەرمەيتىن دارا ۇعىمدار ەمەس، كەرىسىنشە ءوزارا بىتە قايناسقان قاسيەتتى ۇعىمدار. مۇنىڭ ىشىندە وتان دەگەن ۇعىم بارىنەن دە قاسيەتتى جانە ىستىق. ەلىم دەگەن ادام وتان ءۇشىن ءبارىن دە تارىك ەتىپ، ونىڭ جولىندا وت كەشۋدەن تايىنبايدى. سول سەبەپتى دە، ەلىم، وتانىم دەپ كەلگەن اعايىن باسقا تۇسكەن بارلىق قيىندىققا توزە ءجۇرىپ، ەل قاتارىنا قوسىلدى. بۇگىنگى كۇندە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بارلىق سالاسىندا ولاردىڭ قولتاڭباسى بار، ىزدەرى سايراپ جاتىر! ولار ءوز كۇنىن وزدەرى كورىپ وتىرماعاندا، ۇرپاعىمەن ءبىر جارىم ميليوننان اساتىن وسى ءبىر ۇلكەن قاۋىمدى مەملەكەت نەمەسە سەن اسىراپ وتىرعان جوقسىڭ. ارينە، قازاق كوشىن كولىكتى ەتۋ ءۇشىن كوپ تەر توگۋ كەرەك ەكەنى شىندىق. جانە ونداي مۇمكىندىككە ەلىمىزدىڭ كۇش-قۋاتى قاپتال جەتەدى. سوعان قاراماستان، ءوزىنىڭ تاۋەلسىز وتانىنا جەتۋ جانە وسىندا بالداي باتىپ سۋداي ءسىڭىپ كەتۋ جولىندا جانكەشتىلىكپەن ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن وسى قاۋىمدى ۇلتقا، وتانعا ەڭ جاناشىرلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزباۋ يماننان بەزگەندىك بولار ەدى.
- قۇدايبەرگەن قۇرمان ۇلى، توزىپ كەتكەن ءالاۋلايىڭدى ايتىپ ەلدى جىككە بولگەندە نە ۇتاسىڭ؟ «ءۇي كەرەك» دەپ جىلاعان ورالماندى قايدان كورىپ ءجۇرسىڭ؟ ال، «جەر كەرەك!» دەپ تەك ورالمان قازاق قانا ەمەس، جەرگىلىكتى قازاقتا ايتادى. ايتۋ كەرەك. ويتكەنى جەر ەڭبەك ەتەتىن، تىرلىك جاسايتىن، ادامعا عانا ەمەس، ولەتىن اكە-شەشەڭە، تۋىس-تۋعاندارىڭا دا كەرەك. ەرتەڭ ءوزىڭ ولسەڭ سەنى قايدا جەرلەيمىز؟ تۋالەتكە تاستامايتىن شىعارمىز. ارينە جەر سۇرايمىز! سوندىقتان سەنىڭ قۇدايبەرگەن ەكەنىڭ راس بولسا، وندا الدەن جەر سۇراي بەر. بولماسا ساتىپ الىپ قوي.
قۇرمەتپەن، تاڭىربەرگەن قۇرمان ۇلى
- تاڭىربەرگەن اششىلاۋ ايتىپتى. ءبىراق، پىكىرى دۇرىس. ادامعا جەر كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بىرەۋدىڭ جەرىنە كوز الاراتپاي ءوز جەرىندە، بايتاق دالاسىندا وتىرعان قازاق ءوز جەرىنە يەلىك ەتسە، ارتىق بولمايتىن شىعار.
- قىتايدان كەلگەن وڭشەڭ بايلار جينالىپ اشقان «جەبەۋ» قورى نە جۇمىس جاسايدى وسى؟ ۇلتقا جاساعان ءبىر قىزمەتىن كورمەپتىك... قىتايلارمەن وتە تىعىز بايلانىستا دەپ ەستيمىز. ءسىز نە دەيسىز، اتقارۋشى ديرەكتور؟ قازاققا مىنانداي جۇمىس جاسادى دەپ سانامالاپ بەرىڭىزشى. نەگىزگى ماقساتى، نەگىزگى قۇرىلتايشىلارى كىمدەر بۇل قوردىڭ؟
- ەلگە كەلگەننەن كەيىن وزدەرىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن تابىس تاۋىپ، ونىڭ ءبىر بولگىن ارتتاعى ەل-جۇرتتىڭ قامى ءۇشىن جۇمساپ جاتقان ازاماتتارعا العىس ايتقان ءجون شىعار. ءقازىر «جەبەۋ» رقب –تىگىنە قۇرىلتايشى بولعانداردىڭ قاتارى ۇزدىكسىز وسۋدە.ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ وتىرۋ مىندەتتى ەمەس شىعار. سۇراق قويۋشى رەتىندە ءوزىڭ دە جاقسى ءبىلىپ وتىر ەكەنسىڭ، بىرلەستىك شاما-شارقىنشا قازاق كوشىن كولىكتى ەتۋ جولىندا ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، «قىزىلاعاش قاسىرەتى» كەزىندە ءبىرىنشى بولىپ اپاتقا ۇشىراعان حالىققا قارجىلاي جانە رۋحاني كومەك كورسەتكەن اتالعان قوعامدىق ۇيىم بولاتىن. 2009 جىلى ۇكىمەت تاراپىنان ۇسىنىلعان «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ كەرەعار تۇستارىنا ءبىرىنشى بولىپ قاسى شىعىپ، ءبىر جىلدان استام پارلامەنتتەگى جۇمىس توبىمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەپ، زاڭ جوباسىنا وڭدى وزگەرىس ەنگىزۋگە بارىن سالعان دا اتالعان بىرلەستىك بولاتىن. نيەتى ادال، پيعىلى ءتۇزۋ ادام بولساڭ، كوز الدىمىزدا قازاق كوشىن قۇردىمعا سۇيرەيتىن زاڭ جوباسى سەناتتا قارالىپ جاتقاندا تاسادا تۇرىپ سىن ايتقاننان گورى ءبىزدىڭ قاسىمىزدان تابىلعانىڭ ءجون بولار ەدى. ارتتاعى ەلدىڭ قامى ءۇشىن جۇڭگو ەمەس، ىبىلىسپەن دە ءتىل تابىسۋعا دايىنبىز!
- تاۋەلسىزدىك جىلدىرى قىتايدان كەلگەن ورالمانداردىڭ ىشىنەن ۇلتشىل دەپ جالعىز ادامدى عانا ايتۋعا بولادى؛ ول مارقۇم ەرمۇرات زەيىپحان ۇلى. Aل قالعان بۇگىنگى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جۇرگەندەردىڭ كوبى بيزنەس جاساۋ ءۇشىن كەلگەن دەيدى. وسىعان قانشالىقتى كەلىسەسىز؟
- مارقۇم ەرمۇرات زەيىپحان ۇلى ءوز وتانى مەن ۇلتىنا بۇكىل جان دۇنيەسىمەن بەرىلگەن ارىس ازاماتىمىز ەدى. ال، ەرمۇراتتى ومىرگە اكەلگەن ەل-جۇرتى ەلىم دەگەن تەك جالعىز ۇل ءوسىردى دەسەك، بۇل تۇتاس حالىقتى قورلاۋمەن بىردەي. ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن بايىپ، ەلگە ەسە قوسىپ جۇرگەن ازاماتتاردى كۇستانالاۋ – ناعىز بەيشارالىقتىڭ بەلگىسى.
- قازاقستان ورالماندى كوشىرۋ تۇگىلى، ەندى ءوزىنىڭ قازاق ەلى بولىپ تۇرۋى ەكىتالاي نارسە، ويتكەنى بيلىك جاتتىڭ قولىندا. وسىعان نە دەيسىز؟
وكىرەش
- قالاي دەسەكتە، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ىرگەسى كۇن وتكەن سايىن بەكەمدەلىپ كەلەدى. ۋاقىت ءسىز بەن ءبىزدىڭ پايدامىزعا جۇمىس ىستەۋدە. ءبىز بۇگىن ءوز وتانىمىزدا 70 پايىزعا جاقىندادىق. مۇمكىن ودان دا كوپ شىعارمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزگە تونگەن ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ بارىن جوققا شىعارمايمىن. بيلىككە ىقپالدى، جاتتىڭ قولىنان جەم جەپ وتىرعان ارام پيعىلدى توپتاردىڭ بار ەكەنى دە راس. ءبىراق، ەلىمىزدىڭ بيلىگى تۇگەلىمەن جات قولىندا دەگەن پىكىرىڭىزبەن كەلىسە المايمىن.
- جاڭاوزەن وقيعاسى كەزىندە ءومىرزاق شوكەيەۆ پەن ەرمۇقامەد ەرتىسبايەۆ ورالماندادى 2-سورتتى قىلىپ كورسەتكىس كەلدى.نەگە؟
- وسى ءبىر قان توگىلگەن باقىتسىز وقيعاعا ە
پىكىر قالدىرۋ