پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن ءوزىن "رەفورماتورمىن" دەپ اتاعان قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ رەفورمالارى مەن ونىڭ بيلىگى تۇسىنداعى قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى وقيعالارعا كوزقاراس ءارتۇرلى. ءبىر تاراپ توقايەۆتىڭ باعىتى ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازاربايەۆتىڭ ساياساتىمەن ساباقتاستىقتا قازاقستانداعى دەموكراتيانى ەۆوليۋسيالىق تۇردە دامىتىپ كەلەدى دەسە، كەلەسى تاراپ توقايەۆ وزىنە بەرىلگەن تاريحي مۇمكىندىكتى پايدالانباي، ەلدەگى دەموكراتيانىڭ دامۋىنا تەجەۋ سالىپ وتىرعانىن ايتادى.

سوڭعى ۋاقىتتا ەلدە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قىزمەتى بىرىنەن كەيىن ءبىرى شەكتەلىپ جاتىر. ادەتتەگى تەكسەرىس بولىپ كورىنگەن شارانى ۇيىم باسشىلارى "ساياسي استارى بار ارەكەت" دەپ باعالايدى. اتاپ ايتقاندا، سالىق ەسەپتەرىندەگى شيكىلىكتەر ءۇشىن 25 قاڭتاردا قازاقستانداعى ادام قۇقىعى جونىندەگى حالىقارالىق بيۋرو مەن "حالىقارالىق قۇقىقتىق باستاما" ۇيىمىنىڭ قىزمەتى 3 ايعا توقتاتىلدى. ۇكىم ازىرگە كۇشىنە ەنگەن جوق. بۇعان دەيىن "ەركىندىك قاناتى" "ەحو" بىرلەستىگىنىڭ قىزمەتى ءۇش ايعا شەكتەلگەن. سونداي-اق "قادىر-قاسيەت"، "MediaNet" جانە "قۇقىقتىق مەدياورتالىق" ۇيىمدارىنىڭ ىستەرى دە سالىق ەسەبىندەگى قاتەگە بايلانىستى قارالماق. اتالعان ۇيىمدار ادام قۇقىعىن، سايلاۋ جانە ءسوز ەركىندىگىن باقىلاۋمەن اينالىسادى.

بەيبىت ميتينگ تۋرالى پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ "قوعام دا، مەملەكەت تە بۇقارانىڭ ءوز ۇستانىمىن بىلدىرۋىنە ادەكۆاتتى قارايتىن كەزگە جەتتى" دەگەنىنە قاراماستان، نارازىلاردى ۇستاۋ، قاماۋ جالعاسىپ كەلەدى. پارلامەنت ءماجىلىسى سايلاۋى وتكەن 10 قاڭتاردا الاڭعا شىققان ازاماتتاردى ارنايى جاساق "كەتتلينگ" ادىسىمەن ساعاتتاپ قورشاپ تۇردى. اس-سۋ ىشۋگە، دارەتحاناعا بارۋعا جىبەرمەدى.

سول كۇنگى پارلامەنت ءماجىلىسى سايلاۋىنىڭ ناتيجەسى 2016 جىلعى سايلاۋ ناتيجەسىنە ۇقساس بولدى. تاۋەلسىز باقىلاۋشىلاردى قۋدالاۋ، ولاردى سايلاۋ ۋچەسكەلەرىنە كىرگىزبەي قويۋ، حاتتامالاردى بەرمەۋ سەكىلدى ارەكەتتەر تىركەلدى. زاڭ بويىنشا، سايلاۋدان كەيىن وتستاۆكاعا كەتۋگە ءتيىس ۇكىمەتتىڭ ەكى مۇشەسى عانا اۋىسىپ، قالعانى ورنىن ساقتاپ قالدى.

تاۋەلسىز ساراپشىلار سايلاۋعا دەيىن قابىلدانعان ساياسي پارتيالار تۋرالى، سايلاۋ تۋرالى، بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى زاڭدار بۇرىنعى زاڭنان ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى جوق دەپ سانايدى. قوعامدىق تالقىلاۋ كەزىندە بىلدىرىلگەن ۇسىنىستار ەسكەرۋسىز قالعانىن، قوعامدىق ءومىر ءۇشىن ماڭىزدى زاڭداردىڭ كارانتين كەزىندە قابىلدانعانىن سىنايدى. جاڭا نورمالار شىنايى ساياسي رەفورماعا باستامايتىنىن، "ساياسي رەفورما يميتاسياسى" عانا ەكەنىن مالىمدەدى.

وسى زاڭداردىڭ قابىلدانۋىنا باستاماشىل بولعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ كەي مۇشەلەرى دەپۋتات اتانسا، كەي مۇشەلەرى "كەڭەس ارقىلى رەفورما جاساۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزگەندەرىن" ايتىپ ءوز ەركىمەن ودان شىعىپ كەتتى.

دەپۋتات اتانعان كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى، ساياساتتانۋشى ەرلان سايروۆ توقايەۆ ۇستانعان باعىت نازاربايەۆ ساياساتىمەن ساباقتاساتىنىن اتاپ ءوتىپ، سەنىم كەڭەسىنىڭ تاياۋدا بولاتىن وتىرىسىندا ساياسي رەفورمالاردىڭ كەزەكتى پاكەتى ۇسىنىلاتىنىن جەتكىزدى.

– پرەزيدەنتىمىز قىزمەتىنە كىرىسكەن ۋاقىتتا تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇستانعان باعىتقا ساباقتاس ساياسات جۇرگىزەتىنىن ايتقان. بۇگىن سونىڭ كورىنىسىن كورىپ وتىرمىز. قازاقستاندا دەموكراتيانىڭ ەۆوليۋسيالىق تۇرعىدا دامىپ جاتقانىنا كۋامىز. پرەزيدەنت جولداۋىندا اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. جۋىردا سايلاۋ بيۋلەتەنىنە "بارلىعىنا قارسىمىن" گرافاسىن ەنگىزۋدى، پارتيالار ءۇشىن ماجىلىسكە ءوتۋدىڭ تومەنگى شەگىن 7 پايىزدان 5 پايىزعا تومەندەتۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتتى. بۇلار – وتە ماڭىزدى باستامالار. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ الداعى وتىرىستارىندا ساياسي رەفورمالاردىڭ جاڭا پاكەتى ۇسىنىلادى. سونداي-اق اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى قوعامدىق باقىلاۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ازىرلەپ جاتىر. ونىڭ اياسىندا ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ، قۇقىعىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرى قامتىلادى. دەسە دە الەمدە ءقازىر ءتۇرلى قاراماي-قايشىلىقتار بولىپ جاتىر. ادىلەت، تەڭدىك ۇعىمدارىنىڭ تۇسىنىگى وزگەرگەن. بۇعان قازاقستان عانا ەمەس، الەم ەلدەرى دۇرىس جاۋاپ بەرۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ ۇستىندە، – دەيدى ساياساتتانۋشى.

ەرلان سايروۆ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا قاتىستى تۋىنداپ جاتقان ماسەلەدە ساياسي استار جوق دەپ سانايتىنىن، تۇيىتكىل سالىق قىزمەتىنە بايلانىستى تەحنيكالىق قاتەلەردەن تۋعان دەپ ەسەپتەيتىنىن جەتكىزىپ، تاياۋدا ماسەلە ۇيىمداردىڭ پايداسىنا شەشىلەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى.

ال ساياساتتانۋشى مۇحتار سەڭگىرباي "سايلاۋ وتكەن سوڭ رەفورما جاساۋعا ۇسىنىس تاستاۋ – بۇرىننان بار ءادىس. سەبەبى كەلەسى سايلاۋدىڭ اۋىلى الىس، وعان دەيىن دەموكراتيا ويىنىن ويناي تۇرۋعا بولادى" دەگەن پىكىردە.

– وكىنىشكە قاراي، قازاقستان ءار سايلاۋ سايىن دەموكراتيادان، حالىقپەن ساناسا وتىرىپ شەشىم قابىلداۋ مەحانيزمدەرىنەن ايىرىلىپ، اۆتوريتارلىق رەجيمدى نىعايتىپ بارادى. الدىڭعى سايلاۋلارداعىداي قۋىرشاق كانديداتتى قاتىستىرۋ ءادىسى دە ءقاۋىپتى ەكەنى بايقالعان سوڭ، ونىڭ ءوزى رەجيمنىڭ تۇراقتىلىعىنا قاتەرلى دەپ سانالاتىن بولدى. سونىمەن بىرگە بۇرىنعى رەپرەسسيالىق ادىستەردى كورمەگەن، تەحنولوگيا، ينستاگرام مەن تيكتوك زامانىنىڭ قوعامى ءوسىپ كەلەدى. بيلىك ولارعا ەسكى ادىستەرمەن ىقپال ەتەمىز دەپ ويلايدى. قوعام مەن بيلىك اراسىنداعى وسىنداي الشاقتىق بۇرىنعىدان دا انىق بايقالىپ كەلەدى، – دەگەن ساياساتتانۋشى توقايەۆقا قاتىستى تاۋەلسىز ساياسي تۇلعا تۋرالى ايتۋ قيىن ەكەنىن جەتكىزدى.

– قازاقستانداعى ساياسي رەجيمدە وزگەرىس بولعان جوق، ونىڭ ۇستىنە، بۇرىنعى پرەزيدەنت ءالى دە ءتۇرلى جولدارمەن پرەزيدەنتتىڭ شەشىم قابىلداۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. ەكىنشىدەن، توقايەۆ وسى جۇيەنىڭ ىشىندەگى ادام، ول كىسى بيلىككە باسقا ءبىر باعدارلامامەن، باسقا ساياسي توپ اتىنان كەلگەن جوق. سوندىقتان بۇل جەردە قانداي دا ءبىر وزگەرىس كۇتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار ەدى. ارينە، قازاقستان قوعامى ينستيتۋتتاردان ەمەس، جەكە ادامداردان، تۇلعالاردان ءۇمىت كۇتەدى، ساياسات جەكە تۇلعالارعا نەگىزدەلگەن. ءبىراق ءدال وسى ساياسي رەفورمالار ماسەلەسىنە كەلگەندە، كوپشىلىگىنىڭ ۇستانىمى ءبىر ارناعا توعىسادى، – دەيدى ول.

ساياساتتانۋشى، ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى راسۋل جۇمالى ءالسىن رەفورمالاردىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە ورىندالۋىنا اتقارۋشى بيلىكتىڭ وزگەرگىسى كەلمەيتىنى سەبەپ بولىپ وتىر دەپ سانايدى.

– قالاي دەسەك تە توقايەۆتىڭ كەلۋىمەن قازاقستاندا وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ارينە، الدەكىمدەر قالاعانداي شاپشاڭ ەمەس شىعار. بۇعان حالىقتىڭ بارلىعى قاناعاتتانبايتىن دا شىعار. ءبىراق وزگەرىس جوق ەمەس. سوعان قاراماستان قازاقستاندا وزگەرتۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە جەتەرلىك. ماسەلەن، ادام قۇقىقتارىن قورعايتىن ۇيىمداردىڭ قۋدالانۋى جاعىمدى قۇبىلىس ەمەس. سالىق ەسەپتەرىنىڭ دۇرىس ەمەستىگى تەك سىلتاۋ عانا دەپ سانايمىن. مەنىڭشە، بۇنىڭ ساياسي استارى بار. تاعى ءبىر ايتارلىعى، ءالسىن وزگەرىستەردىڭ ءوزىنىڭ ورىندالۋى باياۋ. ونىڭ سەبەبىن پرەزيدەنتتىڭ وزىنەن نەمەسە ونىڭ كومانداسىنان ىزدەۋگە بولاتىن شىعار. انىعى – بيلىكتە رەفورماعا كوزقاراس ءبىرتۇتاس ەمەس. رەفورمالاردى قالامايتىن ورتا بار. ەسكىشە قالعانىن قالايتىندار، ءباسپاسوزدى باقىلاپ وتىرعىسى كەلەتىن، بالاما كوزقاراستىڭ بولماعانىن قالايتىن ورتالار از ەمەس. مىسالى، ورتا دەڭگەيدەگى شەندىلەردىڭ قابىلدانعان زاڭداردى تولىق ورىنداعىسى كەلمەيتىنىن كورىپ وتىرمىز. شەرۋلەردى الايىق. قۇلاقتاندىرۋ ءتارتىبى زاڭمەن بەكىتىلدى. ءبىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە بۇرىنعى شەكتەۋلەر ساقتالىپ وتىر. سوندا پرەزيدەنت تاراپىنان رۇحسات بەرىلگەنىمەن، اتقارۋشى ورگاندار، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ەسكى سارىنعا سالىپ وتىر. بۇل باسقارۋشى ەليتا، ساياسي ەليتا تاراپىنان رەفورماعا قارسىلىقتى بىلدىرەدى. رەفورمالاردىڭ ويداعىداي ىسكە اسپاي جاتۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى وسى، –  دەپ اتاپ ءوتتى ساياساتتانۋشى.

ونىڭ ايتۋىنشا، قوعامعا ساياسي ومىرگە ارالاسۋعا مۇمكىندىك بەرىلىپ جاتىر.

–  پارتيا قۇرۋعا قاجەتتى ادام سانى تومەندەتىلدى. ءيا، 20 مىڭ قول دا از ەمەس، ءبىراق بۇل قازاقستان حالقىنىڭ 0،1 پايىزى عانا. جاقتاستارىن جيناپ، ساياسي قوزعالىس قۇرام دەگەن ادام ءۇشىن 20 مىڭ قول جيناۋ باعىندىرۋعا بولاتىن مەجە. ازاماتتىق قوعام باسپا ءسوز ارقىلى، الەۋمەتتىك جەلى، قوعامدىق قوزعالىستار ارقىلى ءۇنىن بىلدىرسە، بيلىك رەفورماعا ءماجبۇر بولادى. سوڭعى بىر-ەكى جىلداعى ءالسىن-السىن وزگەرىستەر – وسىعان دەيىن ايتىلىپ كەلگەن قوعام سۇرانىسىن بيلىك ورىنداۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىنىڭ كورسەتكىشى. جاعداي وزگەرمەسە، قوعام جارىلاتىنىن، ول قاۋىپسىزدىككە نۇقسات كەلتىرەتىنىن بيلىك تە تۇسىنەدى. مەنى جاقسى ويعا جەتەلەيتىنى – توقايەۆ "ساياسي رەفورما باستايمىن" دەدى، باستاپ جاتىر. ءسوز بەن ءىستىڭ ساباقتاستىعى بار. كوپشىلىكتىڭ بارلىعىنا بىردەي ۇناپ وتىرماعان بولۋى دا مۇمكىن. ءبىراق ساياسي سالا – وتە كونسەرۆاتيۆتى سالا. رەفورما جاساۋدا اسىعىستىققا بارۋعا دا بولمايدى. قىرعىزستاندى الايىقشى. كەزىندە اسىعىس-ۇسىگىس پرەزيدەنتتىك جۇيەدەن پارلامەنتتىك جۇيەگە ءوتىپ كەتتى. ارتى ريەۆوليۋسياعا، قانتوگىسكە ۇلاستى. ەندى قايتادان پرەزيدەنتتىك جۇيەگە وتكەلى جاتىر. سوندىقتان رەفورمانى دايىندىقسىز، ونىڭ سالدارىن بولجاماي جاساۋعا اسىقپاعان ءجون. ايتا بەرسەم، مەنىڭ دە كەلىسپەيتىن تۇسىم، سىني كوزقاراسىم جەتەدى. ۇلتتىق كەڭەستەن شىقپاي وتىرعانىمنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى – ەلدە ءۇردىس بايقالادى. قوزعالىس بار. تۇك شىقپايدى دەپ وتىرا بەرسەك، توقىراۋ ۇستىنە توقىراي بەرەمىز. ال توقىراۋدان كەيىن قايتادان ەڭسە تىكتەۋ وڭاي بولمايدى، – دەيدى ول.

ساياساتكەر، جۋرناليست ءامىرجان قوسانوۆ توقايەۆ قازاقستاندا رەفورما جاساۋ ءۇشىن وسىعان دەيىنگى قاتەلىكتەردى مويىنداۋى كەرەك، ال مويىنداسا، نازاربايەۆقا ءتيىپ كەتە مە دەپ تارتىناتىنىن جەتكىزدى.

– تۇعىرنامالىق تۇرعىدان العاندا، توقايەۆ و باستا نازاربايەۆ تۇسىندا جۇرگىزىلگەن ساياساتتى جالعاستىرۋشىسى بولاتىنىن اشىق ايتتى. ءبىراق 30 جىل بويىنا ءوز شەشىمىن تاپپاي، قوردالانىپ قالعان پروبلەمالاردى شەشۋ كەرەك قوي. ول ءۇشىن شىنايى وزگەرىستەر قاجەت. ءبىراق اۆگيي اتقوراسىن تازالاۋ ءۇشىن، الدىمەن، سول اتقورانىڭ تازا ەمەستىگىن مويىنداۋ كەرەك. ول مويىنداۋ، ءسوزسىز، وسىنشاما جىل ەلدى باسقارعان ەلباسىنا ءتيىپ كەتۋى ىقتيمال. ال بىزدە ول كىسىگە قاتىستى سىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن عوي. مىنە، توقايەۆ تىرەلىپ وتىرعان تاريحي تۇيىق وسى بولار. مەنىڭ بولجامىم مىناداي. توقايەۆ ءسوز جۇزىندە نازاربايەۆ ساياساتىنان اينىمايدى. ءبىراق ول كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋى الدىندا بار جاۋاپكەرشىلىك ەلباسىنا ەمەس، تەك وزىنە جۇكتەلەتىنىن ءبىلىپ، بىرتىندەپ ءوز وزگەرىستەرىن قولعا الا باستاۋعا ءماجبۇر بولادى. ول رەفورماسيا قانداي بولادى – تۇبەگەيلى مە، الدە جەڭىل-جەلپى مە – ول توقايەۆ پەن نازاربايەۆتىڭ اراسىنداعى ءبىز بىلە بەرمەيتىن كەلىسىمدەرگە بايلانىستى بولار. بەينەلەپ ايتساق، بۇگىندە توقايەۆ اتىشۋلى اڭىزداعى "وگىز بەن اربا ديلەمماسى" الدىندا تۇر. نە وگىز ولەدى، ياعني قالىپتاسقان احۋالدى سىنعا الىپ، رەفورمالاردى قولعا السا، نازاربايەۆ پەن بيلىكتەگى كونسەرۆاتيۆتى كۇشتەر قارسى بولادى. ولار كەرەك دەسەڭىز، ساراي توڭكەرىسىن جاساپ، توقايەۆتى ورنىنان الىپ تاستاۋى دا مۇمكىن. نە اربا سىنادى، ياعني وزگەرىستەردى قالاپ وتىرعان قوعام قارسىلىق تانىتىپ، بەلارۋس پەن رەسەيدەگىدەي باس كوتەرۋى مۇمكىن. ەكى تەندەنسيانىڭ، ەكى باعىتتىڭ، ەكى قوزعاۋشى كۇشتىڭ قاي جاعىنا شىعادى – ول توقايەۆتىڭ ءوز تاڭداۋى بولماق... – دەپ سانايدى ساياساتكەر.

ساياساتتانۋشى، ەكس-ديپلومات قازبەك بەيسەبايەۆ "توقايەۆ نازاربايەۆتىڭ جولىمەن جۇرەتىنىن ايتقان، سوندىقتان قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاعدايلارعا تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق" دەپ ەسەپتەيدى.

– توقايەۆ نازاربايەۆتىڭ جولىمەن جۇرەتىنىن بىر-ەكى رەت ايتتى. جاقىندا جاريالانعان ماقالاسىندا قاتەلەسپەسەم، نازاربايەۆتىڭ اتىن 5 رەت پە، 6 رەت پە اتادى. بۇل دا ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنت سالعان جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىن بىلدىرەدى. سوندىقتان وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. نەگە ءبىزدىڭ بيلىك ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا قىسىم جاسالىنۋىنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرمەيدى. ۋادەنى ۇيىپ-توككەن سۋ جاڭا دەپۋتتار نەگە ءۇنسىز؟ ۇلتتىق كەڭەس نەگە ماسەلە كوتەرمەيدى؟ ۇلتتىق كەڭەستى بيلىك پەن حالىق اراسىندا بايلانىس ورناتاتىن قۇرال رەتىندە قۇردى ەمەس پە؟ جوق. ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. توقايەۆ پرەزيدەنت بولعاننان بەرگى ىستەلىنگەن جۇمىستارعا قاراڭىز. پارتيا تۋرالى زاڭدى "ۇلكەن قادام" دەپ جاتقاندار بار. كەشىرەرسىز، بىزدەن 10 ەسە ۇلكەن رەسەيدە پارتيا قۇرۋ ءۇشىن 500 ادام جيناۋ جەتكىلىكتى. قاجەتتى ادام سانىن 40 مىڭنان 20 مىڭعا ءتۇسىرۋ "قادام" با؟ ميتينگ پەن پارلامەنتتەگى ايەلدەر جانە جاستاردىڭ ۇلەسىن 30 پايىزعا جەتكىزۋ تۋرالى وزگەرىستى الدەقانداي قىلىپ ايتادى. مۇندا دا ەش وزگەرىس جوق. كەشە ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى ءوتتى. جاقسى سوزدەر ايتىلدى. ءبىراق ءبىز ول سوزدەردى ەستىپ كەلە جاتقانىمىزعا 30 جىل بولدى عوي. ونىڭ ۇستىنە، تۇڭعىش پرەزيدەنت سوڭعى كەزدە بەلسەندى بولىپ كەتتى. اپتاسىنا بىر-ەكى رەت مينيسترلەردى قابىلدايدى. بۇدان كەيىن حالىق اراسىندا ەلدى كىم باسقارىپ وتىرعانى تۋرالى اڭگىمە تاراماعاندا ءقايتادى؟ – دەيدى ەكس-ديپلومات.