دجەيمستاۋن عالامدىق زەرتتەۋ جانە اناليتيكا قورى قازاقستانداعى قىتايعا نارازىلىق، بالقاش پروبلەماسى تۋرالى زەرتتەۋىن جاريالاعان. قامشى ءتىلشىسى ساراپتامانى اۋدارىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى. 

بالقاش كولەمى جونىنەن الەمدەگى ون بەسىنشى تۇششى سۋ كولى. بالقاش كولى جايلى "ارال تەڭىزىنەن كەيىن جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن" دەپ ورىس زەرتتەۋشىسى پەتر بولوگوۆ التى جىل بۇرىن ەسكەرتكەن. كولگە حالىقتىڭ سۋدى تۇرمىسقا، سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا شامادان تىس پايدالانۋى ءقاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. سونداي-اق جۇڭگو شىڭجاڭنان باستاۋ الاتىن ىلە وزەنى سۋىنىڭ 40 پايىزىن جاۋىپ تاستاعانى دا كول سۋىنىڭ ايايۋىنا اكەلىپ سوعۋدا.

ۇلىبريتانيا مەن ەكۆادور عالىمدارىنىڭ قاڭتاردا جاريالانعان زەرتتەۋلەرگە سايكەس، قحر ءقازىر ىلەدەن سۋدى بۇرىنعىدان دا كوپ الىپ جاتىر، سول ارقىلى كول مەن ونىڭ اينالاسىنداعى تىرشىلىكتىڭ ءتىرى قالۋى ۇلكەن كۇمان تۋدىرۋدا (Tesse de Boer جانە باسقالار، "بەلگىسىز كليمات پەن دامۋ جاعدايىنداعى ورتالىق ازيا سۋ رەسۋرستارىنىڭ وسالدىعىن باعالاۋ"، اقپان 2021). بۇل قورقىنىشتى تۇجىرىمدار قازاقستاندا كەڭىنەن قابىلداندى جانە قىتايعا نارازىلىقتىڭ كۇشەيۋىنە ىقپال ەتتى، سونىڭ ىشىندە جاقىندا 27 ناۋرىزدا بولعان نارازىلىق تا بار. 

بالقاش كولى 1970 جىلداردان باستاپ كەڭەس وداعى كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعى جانە ونەركاسىپتىڭ ۇلعايۋىنا، وعان قوسا سول سۋ ايدىنىنا قۇياتىن وزەندەردىڭ اينالاسىنداعى حالىقتىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى كىشىرەيە  باستادى. قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان باستالاتىن ىلە وزەنىنىڭ سۋىن بۇرۋ كولدىڭ ازايۋىنا سەبەپ بولدى. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن جۇڭگو مەن قازاقستان ۇكىمەتتەرى سۋدى ءبولىسۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلۋگە تىرىسقان. ءبىراق جۇڭگو قازاقستانعا دەگەن جاقسى قارىم-قاتىناستى ساقتاۋدان گورى ىشكى سۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتى ماڭىزدى دەپ شەشتى.

شىنىندا دا، بەيجىڭ شىڭجاڭ ايماعىنا كوبىرەك ەتنيكالىق قىتايلاردى تارتۋ، وسىلايشا جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ مۇمكىندىگىن ازايتۋ ارەكەتى اياسىندا ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامىپ كەلە جاتقان شىڭجاڭ باعدارلاماسىن (ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا سۋدى كوپ قاجەت ەتەتىن) باستادى. بۇل باعدارلاما مۇسىلمانداردىڭ كونسلاگەرلەرگە قامالۋىمەن دە تانىمال بولدى. اقش ۇكىمەتى، قۇقىق قورعاۋشى ۇيىمدار جانە ورتالىق ازياداعى كوپتەگەن ادامدار بەيجىڭنىڭ بۇل ءىسىن قاتاڭ تۇردە ايىپتادى. قىتايدىڭ مۇنداي ساياساتى قازاقستان ازاماتتارى اراسىندا دا اشۋ تۋدىردى. قىتايداعى بولىپ جاتقان وقيعالارعا ەكى ايعا جۋىق كۇن سايىن نارازىلىق بولدى.

وتكەن دەمالىس كۇندەرى قازاقستانداعى بولعان ميتينگتەر بالقاش كولىنىڭ تاعدىرىنان دا كوپ ماسەلەلەردى كوتەردى. بۇل قازاقستان جەرىن بەيجىڭنىڭ ساتىپ الۋىن نۇر-سۇلتاننىڭ شەكتەي الماۋىنىڭ سالدارى ەدى. قىتايدىڭ بولاشاقتاعى جوسپارلارى تۋرالى قورقىنىش قىتايدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى "قازاقستان قىتايدىڭ ءبىر بولىگى بولۋعا ورالعىسى كەلەدى" دەگەن ماقالالاردان تۋىندادى. بۇنداي سارىنداعى ماقالالار وتكەن جىلى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ديپلوماتيالىق نارازىلىعىن تۋدىردى. سونىمەن قاتار، جۇڭگو اۋماعىندا دا، قازاقستاننىڭ ىشىندە دە قىتايلىق ونەركاسىپتىڭ دامۋى جەرگىلىكتى ورتانى لاستايدى جانە بالقاش كولى ماسەلەسى دە (لاستانۋ پروبلەماسىنىڭ) ماڭىزدى بولىگى. ەگەر كول جويىلىپ كەتسە نەمەسە ونىڭ سۋى ەندى ادام تۇتىنا المايتىنداي دارەجەدە لاستانسا، وندا قازاقستان حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى نەمەسە ودان كوپ بولىگى زارداپ شەگەدى.

ەكولوگيا جونىندەگى مامان تەسسە دە بۋر باستاعان ۇلىبريتانيا-ەكۆادور كومانداسىنىڭ تۇجىرىمدارى بالقاش كولىنىڭ تاعدىرى "نەگە قازاقستاندا مازاسىزدىق تۋعىزىپ وتىرعانىن" جانە "نەگە قازاقستاندىقتار جۇڭگو كىنالى دەپ نازار اۋدارىپ وتىرعانىن" ءتۇسىندىردى. زەرتتەۋشىلەر وزدەرىنىڭ زەرتتەۋلەرىن ىلە وزەنىنىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنداعى جوعارعى اعىسىنداعى بەيجىڭنىڭ ىس-ارەكەتتەرىنە، كولدىڭ العاشقى اعىندى سۋ كوزىنە اۋدارادى. بەيجىڭ وسىعان بايلانىستى ءوزىنىڭ ارەكەتتەرى تۋرالى اقپاراتتى شەكتەيدى، بۇل قازاقستاندىقتار مەن باسقالاردى ىلە وزەنىنىڭ جۇڭگو اۋماعىنداعى جاعدايى قازىرگى بولجامدان دا ناشار بولۋى مۇمكىن دەگەن قورىتىندىعا اكەلەدى (EurasiaNet، 17 ناۋرىز).

دە بۋر جانە ونىڭ سەرىكتەستەرى ىلە وزەنىنىڭ اڭعارى شىڭجاڭداعى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ قارقىندى دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن جەتكىلىكتى سۋى بار بىرنەشە وزەننىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. بۇل بەيجىڭنىڭ شىڭجاڭ ايماعىنا ەتنيكالىق قىتايلاردى تارتۋعا دەگەن ەڭ جاقسى ءۇمىتىن اڭعارتادى. دەموگرافيالىق ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قىتايلىقتار ىلەدەن سۋدى كوبىرەك شىعارىپ، ونىڭ تومەنگى اعىنىن ازايتىپ، بالقاش كولىنە ءقاۋىپ توندىرۋگە ءماجبۇر بولدى.

ناتيجەسىندە، شىڭجاڭداعى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ (ونىڭ قۇرامىنا ەتنيكالىق قازاقتار كىرەدى) جانە قازاقستانداعى بالقاش كولى مەن ونىڭ اينالاسىنداعى پوپۋلياسيانىڭ ءومىرى تۋرالى ماسەلە بىر-بىرىنە بايلانىسىپ جاتىر. ءاربىر ءوزارا بايلانىستى فاكتورعا دەگەن نارازىلىق بەيجىڭگە دەگەن اشۋ-ىزانى كۇشەيتەدى.

وسى تاقىرىپتاعى نارازىلىقتار بۇل قازاقستانداعى ساياسي پروبلەماعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە نۇر-سۇلتاننىڭ بەيجىڭمەن قارىم-قاتىناسىنداعى پروبلەماعا اينالادى دەپ بولجانۋدا.

ءوز كەزەگىندە، جۇڭگو جوسپارلارىنا كۇماندانۋ جانە بەيجىڭنىڭ قازاقتار مەن ورتالىق ازيانىڭ باسقا حالىقتارىنا الاڭداماۋى ءوزىنىڭ "ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول" باستاماسىن كەڭەيتۋگە دەگەن ءۇمىتى ءۇشىن ۇلكەن كەدەرگى بولۋى مۇمكىن. بۇل ءبىر ءتۇيىندى بىلدىرەدى: ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە، بالقاش كولىنىڭ جاقىنداعان "ءولىمى" الەمگە ارال قاسىرەتىنەن دە ۇلكەن اسەر ەتۋى مۇمكىن.