شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ نەگىزگى قىزمەتىنىڭ تۇرىنە بايلانىستى كوپتەگەن داۋلى قۇقىقتىق قارىم-قاتىناس تۋىندايدى، سونىڭ ىشىندە، قۇرىلىس مەردىگەرلىك كەلىسىم شارتىنان شىعاتىن، ساۋدا-ساتتىق كەلىسىم شارتى، اقىلى قىزمەت كورسەتۋ جانە تاعى باسقالارى بار. بۇل تۋرالى قامشى پورتالى ايقىن-اقپاراتقا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.
سوڭعى ۋاقىتتا سوتقا تۇسەتىن داۋلاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ سانى ارتتى. مۇنىڭ سەبەبى تاۋار ساتۋمەن، قىزمەت كورسەتۋ تۇرىمەن بايلانىستى ءماءمىلەلەردىڭ جازباشا تۇردە رەسىمدەلمەگەنىنە قاتىستى. كورسەتىلگەن سالانىڭ ازاماتتىق ءىس ساراپتاماسى كورسەتەدى، تاۋار وتكىزگەندە، كوپتەگەن ساتۋشىلار مامىلەنىڭ جازباشا ءتۇرىن جاساۋدى جوققا شىعارادى، ساتىپ الۋشىنىڭ تولەمگە بايلانىستى مىندەتتەرىن جاۋاپسىز ورىنداۋى، قوسىمشا دالەلدەمەلەر تابۋدى قاجەت ەتەدى.
ق ر اك 151 ب. ەرەجەلەرىنە سايكەس، ءمامiلەلەر اۋىزشا جانە جازبا-شا نىساندا جاسالادى (جاي نەمەسە نوتاريالدىق). زاڭدارمەن نەمەسە تاراپتاردىڭ كەلiسiمiمەن جازباشا (جاي، نە نوتاريالدىق) نەمەسە وزگە بەلگiلi بiر نىسان بەلگiلەنبەگەن ءمامiلە، اتاپ ايتقاندا، ولار جاسالعان كەزدە اتقارىلاتىن ءمامiلەلەردiڭ ءبارi اۋىزشا جاسالۋى مۇمكiن. مۇنداي ءمامiلە ادامنىڭ مiنەز-قۇلقىنان ونىڭ ءمامiلە جاساۋ ەركi ايقىن كورiنiپ تۇرعان رەتتە دە جاسالعان دەپ سانالادى.
ناقتى ايتار بولساق، كورسەتىلگەن قارىم-قاتىناستاردىڭ ماڭىزدى جانە ەرەكشە وزگەشەلىگى، جازباشا تۇردە مامىلە جاساۋدىڭ كەرەكتىلىگى، ءمامىلە سوماسى بولىپ تابىلادى.ەگەر ءمامiلەلەردiڭ جەكەلەگەن تۇرلەرi ءۇشiن زاڭداردا وزگەشە ارنايى كوزدەلمەسە نەمەسە iسكەرلiك قىزمەت ءورiسiنiڭ ادەتتەگi قۇقىنان تۋىنداماسا، ءمامiلەلەردi جاساۋ كەزiنiڭ ءوزiندە ورىندالاتىندارىنان باسقا، كاسiپكەرلiك قىزمەت ءۇردiسiندە جۇزەگە اسىرىلاتىن؛ ءمامiلەلەردi جاساۋ كەزiنiڭ ءوزiندە ورىندالاتىندارىنان باسقا، ءجۇز ەسەپتiك كورسەتكiش جوعارى سوماعا؛ زاڭداردا نەمەسە تاراپتاردىڭ كەلiسiمiندە كوزدەلگەن وزگە دە رەتتەردە جازباشا تۇردە جاسالۋعا تيiس (ق ر اك 152 ب.). وسىلايشا، مامىلە سوماسى بويىنشا بەكىتىلگەن ەسەپتى شەكتەۋدە، كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە كەلتىرىلگەن اسپەكتىلەردى نازارعا اۋدارىپ اكسەنتتەۋ قاجەت، سوندىقتان سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناستا كورسەتىلگەن قاعيدالاردى ساقتاماۋ، تاۋار وتكىزۋدە، اقىلى قىزمەت كورسەتۋدە جانە ت.ب. تيەسىلى سومانى الا الماۋعا اكەپ سوعادى.
ۇزاق ۋاقىتتىق سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناستا، تاراپتاردىڭ ەرىك ءبىلدىرۋىندەگى شىن دالەلدەمە، تاراپتىڭ ۋاكىلەتتى تۇلعاسى قول قويعان، قوردىڭ ساقتالاتىن جۇكقۇجاتى تۇرىندەگى تاۋار-جارلىق قۇجاتتا، جەكە كۋالىگىندەگى مالىمەتتەر كورسەتىلگەن تاۋاردى الۋ تۋرالى ساتىپ الۋشىنىڭ سەنىمحاتى، تاۋاردى قابىلداۋ-تابىستاۋ (قىزمەت كورسەتۋ) تۋرالى اكت، شوت-فاكتۋرا. جازباشا كەلىسىمشارت بولماعان جاعدايدا، ق ر اىجك 65 ب. سايكەس، ءار تاراپ ءوزىنىڭ تالاپتارىنىڭ جانە قارسىلىقتارىنىڭ نەگىزى رەتىندە سىلتەمە جاسايتىن ءمان-جايلاردى دالەلدەۋى ءتيىس.
ايتارلىقتاي قيىنشىلىقتار ءىس بويىنشا دالەلدەمەلەردى تابۋعا بايلانىستى قارىزدى ءوندىرىپ الۋ تۋرالى داۋلاردى شەشۋدە تۋىندايدى، ۇيىمدار اراسىنداعى ەسەپتەسۋ ءتاسىلى ءوزارا تاۋار، قىزمەت كورسەتۋ سوماسىنان تۋىندايتىن، سايكەسىنشە داۋدىڭ ءار تارابى، وزىندەگى اقپاراتتى (دالەلدەمەنى) ساقتاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ كونتراگەنتىنىڭ مىندەتتەرىن قارسى ورىنداۋدا وسىنداي جاعدايدىڭ سوڭعىسىندا بولماۋى، ءىس جۇزىندە ورىنداۋشىعا (ساتۋشىعا) تيەسىلى سومامەن اقىسىز تاۋاردى (قىزمەتتى) الادى.
مۇنداي سۋبەكتىلەردىڭ ءىس ارەكەتتەرى نەگiزسiز بايۋ ءمۇلiكتi يەلەنۋشiنiڭ، ءجابiرلەنۋشiنiڭ ءوزiنiڭ نەمەسە ءۇشiنشi تۇلعالاردىڭ پيعىلىنىڭ ناتيجەسi نە وقيعانىڭ سالدارى بولىپ تابىلعانىنا قاراماستان قولدانىلادى، سونىڭ ىشىندە ق ر اك 953 ب.
ق ر اك 10 بابى بەلگىلەيدى، كاسiپكەرلiك – مەنشiك تۇرلەرiنە قاراماستان، ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ، تاۋارلارعا (جۇمىسقا، قىزمەتكە) سۇرانىمدى قاناعاتتاندىرۋ ارقىلى تازا تابىس تابۋعا باعىتتالعان، جەكەمەنشiك قۇقىعىنا (جەكە كاسiپكەرلiك) نە مەملەكەتتiك كاسiپورىندى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ نەمەسە ورالىمدى باسقارۋ قۇقىعىنا (مەملەكەتتiك كاسiپكەرلiك) نەگiزدەلگەن ىنتالى قىزمەتi.
كاسiپكەرلiك قىزمەت كاسiپكەردiڭ اتىنان، ونىڭ تاۋەكەل ەتۋiمەن جانە ءمۇلiكتiك جاۋاپكەرشiلiگiمەن جۇزەگە اسىرىلادى.تاۋەكەلدىلىكتى جويۋ ماقساتىندا، كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە بيزنەستە سەرىكتەستى ەرەكشە مۇقيات تاڭداۋ كەرەك، سونىڭ ىشىندە شارۋاشىلىق-قارجىلىق قىزمەت جۇرگىزۋدە دۇرىس ساقتىق كەرەك، سونىمەن قاتار سەنىمدى قارىم-قاتىناستى دا جازباشا تۇردە بەكىتكەن ءجون، ازاماتتىق قۇقىقتىق قارىم-قاتىناستىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى بولىپ سانالادى.
پىكىر قالدىرۋ