قىركۇيەك ايى مەن قازان ايىندا ءبىلىم سالاسىندا جۇرگەن قىزمەتكەلەردىڭ ەكى بىردەي مەيرامى وتەدى. ءبىرى - ءبىلىم كۇنى بولسا، ەكىنشىسى – كاسىبي مەيرام- مۇعالىمدەر كۇنى. جالپى، بيىلعى قىركۇيەك ءدۇبىرلى تويلارعا تولى بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى ەلوردادا دۇركىرەپ ءوتتى. بۇل مەرەكە قازان ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگىندە حاندىقتىڭ العاشقى ورداسى تىگىلگەن شۋ ايماعىنىڭ ءىرى قالاسى تارازدا جالعاسىن تاپپاق. ءبارى دۇرىس. قازاق - ەجەلدەن ازاتتىق، ەركىندىك اڭساعان حالىق. ونىڭ ۇلتتىق اتاۋىنىڭ ءوزى دە وسى ماعىنانى بىلدىرەدى. جەر بەتىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق اتاۋى ازاتتىق پەن ەركىندىككە قاتىستى ۇعىممەن قالىپتاسقان ەل كەمدە-كەم. ايتپاعىمىز بۇل ەمەس ەدى، ايتايىن دەگەنىم باسقا. ءبىراق وسىلاي باستاۋعا تۋرا كەلدى. سەبەبى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي ساحنادان كەتكەن دە تاريحى بار. ەلدىكتىڭ، مەملەكەتتىلىكتىڭ قازىعىن قاداعان قازاق حاندىعى ءحىح عاسىردان باستاپ جويىلىپ، ودان كەيىن بوداندىق بۇعاۋىنا مويىن ۇسىنعان وتارلىق كەزەڭ دە بولدى. ونىڭ بۇگە-شەگەسىن اقتارۋ، قوپارۋ بۇل ماقالانىڭ مىندەتى ەمەس. دەگەنمەن دە مىنا ءبىر ويدى ايتا كەتكەنىمىز ابزال: وتارلىق كەزەڭدەگى جۇرتتىڭ ازاتتىعى مەن بوستاندىعى ءۇشىن «نايزا-قىلىشسىز، مىلتىقسىز» جۇرگەن رۋحاني كۇرەستەر ءۇشىن قازاق حالقى ەل اراسىنان شىققان قاراپايىم مۇعالىمگە، وقىعان ازاماتتارعا قارىزدار.
حح عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىندا ءمۇعالىم بەدەلىنىڭ قانشالىقتى جوعارى بولعانى تاريحتا حاتپەن، ادەبيەتتە كوركەمسوز ورنەگىمەن ساقتالعان. تاريحتاعى حات – حح عاسىر باسىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ ەل ءۇشىن جاساعان جاسامپاز قىزمەتى. ادەبيەتتەن مىسال، تىپتەن، كول-كوسىر. ءبىر-اق مىسال، ب.ءمايليننىڭ وشپەس تۋىندىسى «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسىندەگى عاشىقتىق دەرتىنەن قايتىس بولعان جانى دا، ءتانى دە سۇلۋ، باي كىسىنىڭ جالعىز ەركە قىزى شۇعانىڭ سۇيگەن جىگىتى قاراپايىم ورتادان شىققان ءمۇعالىم بولاتىن.
الاش قالدىرعان ەكپىن كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە دە جالعاسىن تاپتى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى قالىپتاسۋى مەن دامۋى تۇسىنا بويلاماي-اق، سول ءداۋىردىڭ ىدىراۋ ۋاقىتىندا (80-جىلدار) مەكتەپتە وقىعان بىزدەر ءۇشىن دە ءمۇعالىم يدەالدى تۇلعا بولاتىن.
ۇستازدىڭ ەل جۇرەگىندە ساقتالعان تاريحي بەينەسى مەن بۇگىنگى كەسكىن-كەلبەتىن سالىستىرا الامىز با؟ البەتتە، سالىستىرا المايمىز. سەبەبى زامان وزگەرگەن، سونىمەن بىرگە قۇندىلىقتار دا وزگەرگەن. ءبىر-اق ءبىر نارسە ايقىن: مەملەكەتتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋى ەل ازاماتتارىنىڭ بىلىمدىلىگىنە، حالقىنىڭ مادەنيەت دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى. ءبىلىم – ادام تىرشىلىگىنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن ماڭىزدى ورىن الاتىن امبەباپ قۇرال. قۇرالدىنىڭ قۇرالسىز كىسىگە قاراعاندا ءوي-ورىسىنىڭ، دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىنىڭ تەرەڭدىگى، باسەكەگە قابىلەتتىلىگى، كاسىبي بەيىمدىلىگى تۇرعىسىنان ءبىر تابان جوعارى بولاتىنى انىق. حاكىم اباي ايتقان ادام بالاسىنىڭ بىر-بىرىنەن ارتىقشىلىعىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ باعالاناتىن ءتورت (اقىل، عىلىم، ار، مىنەز) قاسيەتتىڭ ءبىرى عىلىمنىڭ باستاۋ بۇلاعى دا وسى – ءبىلىم.
بىزگە ءبىلىمدى ۇيىمداستىرۋدا، ءمۇعالىمنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدە ۇستالىق جەتپەي جاتىر. ءمۇعالىمنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدەگى ەڭ باستى قۇرال - بىلىمگە دەگەن تەرەڭ قۇندىلىقتى قايتا قالىپتاستىرۋ. قۇندىلىق بار جەردە باعا دا بار، مارتەبە دە بار. دامۋشىلار قاتارىنان وزىق ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلعان بارلىق مەملەكەتتەر كەزىندە ءبىلىم جۇيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن جانە ونى بۇگىنگى تاڭدا ەسەلەي تۇسپەسە، كەمىتكەن ەمەس. وزىق دامىعان ەلدەر ءوز ەكونوميكاسىن جاڭاشىل يننوۆاسيا مەن ءتيىمدى تەحنولوگيالار ارقىلى قارىشتاتىپ وتىر. ال يننوۆاسيا مەن يكەمدى تەحنولوگيالار تاقىر جەردەن وزىنەن-وزى ءونىپ شىقپايدى، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ «ماپەلەۋىنەن» وسەدى. ەكونوميكالىق داعدارىسقا دۋشار بولىپ وتىرعان قازىرگى قازاقستانعا ءبىلىم سالاسىن تەرەڭ دامىتۋى قاجەت. باسەكەلەستىڭ باستى قوزعاۋشى تەتىگى دە – وسى بىلىمدە. الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتتەرى ءبىلىم سالاسىن ۇلكەن بيزنەسكە اينالدىرا بىلگەن. اقش پەن باتىس ەۋروپانىڭ وزىق ەلدەرىنە جەر دۇنيەنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن ءىلىم-بىلىم ىزدەپ كەلىپ، قاراجاتىن سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا قۇيىپ جاتقانى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتقان كورىنىس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، دامىعان ەلدەر – ەڭ باستى كاپيتال-ادامي رەسۋرستاردى ءتيىمدى پايدالانىپ جاتقان مەملەكەتتەر.
ۇزاق جىلدارعا باعىتتالعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا 30 ۇزدىك ەلدىڭ قاتارىنان ورىن تەبۋگە بەل بۋعان، ەۋروپا مەن ازيانىڭ التىن كوپىرىنە باعالاناتىن قازاقستانعا ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنە ءبىلىمى وزىق ەل رەتىندە تانىلۋىنا كەشەگى كەڭەس داۋىرىنەن قالعان الەۋەتى مەن بۇگىنگى ينتەگراسيا بەلبەۋى مىقتى بايلانعان زاماننان جيناعان ازدى-كوپتى تاجىريبەسى كەڭ مۇمكىندىك اشا الادى. شەگەلەپ ايتساق، تاريحي بولاشاقتا قازاقستان ورتا ازيانىڭ دامۋشى ەلدەرىنە ۇلگىلى ءبىلىم بەرە الاتىن ءىلىم-عىلىمى وزىق ەلگە اينالۋعا، ءسويتىپ ءبىلىم سالاسىن (كەڭ ماعىنادا، ادامي كاپيتال سالاسىن) تابىستى بيزنەسكە (شىنايى باسەكەلەستىك نەگىزىندەگى) اينالدىرۋ مۇمكىندىگى بار. قازىرگى تاڭداعى نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى مەن ۋنيۆەرسيتەتى - وسى ءىستىڭ العاشقى باستاماسى ىسپەتتى جوبا.
اتالعان ماقساتتى حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارۋ ءۇشىن ءبىلىم سالاسىنىڭ ىشكى ماسەلەسىن مۇلتىكسىز شەشىپ العان ءجون. بۇل ورايدا، ءبىلىم الۋ ءۇردىسىن دە ۇيىمداستىرۋ - وتكىر تۇرعان ماسەلە. ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىزدىڭ دامىعان ەلدىڭ جەتكىنشىكتەرىنە قاراعاندا دەمالاتىن كۇندەرى كوپ، ساباق وقيتىن كۇندەرى از. اسىرەسە، جازعى دەمالىس تىم ۇزاق. جازعى ۇزاق دەمالىستىڭ ءبىر بولىگىن شىعىنى كوپ، سۋىعى مەن بورانى وقۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن قىسقى مەزگىلگە اۋىستىرىپ، ءبىلىمدى ۇزدىكسىز، كىدىرىسسىز، جۇيەلەپ بەرۋدى جولعا قويۋ قاجەت.
ءمۇعالىم - ەكونوميكانىڭ ماتەريالدىق بايلىعىنا ۇلەس قوسپايتىن شىعارماشىلىق تۇلعا. كەڭەستىك داۋىردە ماتەرياليستىك دۇنيەتانىممەن سۋسىنداپ، ودان بىردەن كاپيتاليزمگە اتتاپ كەتكەن ءبىزدىڭ قوعامىمىز ماتەريالدىق بايلىقتى اسا قاتتى قۇنداپ كەتكەنى بۇگىنگى اقياقات شىندىق. فوند نارىعى («فوندوۆىي رىنوك») دەگەن كاپيتاليزم قۇندىلىعى كۇن سايىن ساۋداعا ءتۇسىپ وتىرادى. سولاي-اق بولسىن. ءبىراق قوعامنىڭ بايلىعى تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتارمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار رۋحاني قۇندىلىقتارمەن دە ولشەنبەي مە؟ كاتوليكتەر ءدىنىنىڭ باسشىسى ريم پاپاسىنىڭ كۇنى كەشە اقش-قا بارعان ساپارىندا ءبىرىڭعاي ماتەريالدىق قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن كاپيتاليستىك تانىمنىڭ بولاشاعى بۇلدىر ەكەنىن اشىق ايتقانى كىمدى دە بولسا ويلاندىرۋ ءتيىس. مۇنى اتام قازاق باياعىدا مىناداي ماقالمەن: «دانىككەننەن قۇنىققان جامان»-، دەپ، شەگەلەپ كەتكەن.
ءمۇعالىم – رۋحاني قۇندىلىقتى قالىپتاستىراتىن، ناداندىقتان اراشالايتىن، اعىسى قاتتى وزەننىڭ وتكەلى ىسپەتتى تۇلعا. ول ىشكى جالپى ءونىمنىڭ (ورىسشاسى ۆپپ) ارتۋىنا ۇلەس قوسپايدى، ءبىراق سول ۇلەستى جاسايتىن ازاماتتارعا رۋحاني تاربيە بەرەدى. ونىڭ ادامي كەسكىن-كەلبەتىنىڭ ساۋىت-سايمانىن سايلايدى. سوندىقتان ول ىشكى جالپى ءونىم كولەمىنەن تابىستى جالاقى الۋى ءتيىس.
تابىستى جالاقى مەن شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە جاسالعان قولايلى جاعداي – ءمۇعالىمنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋدىڭ ءبىر جولى. بۇل ورايدا وقۋشىلار مەن ءمۇعالىمنىڭ جازعى كەزەڭدەگى ۇزاق دەمالىسىن قىسقارتا وتىرىپ، بەسكۇندىك وقۋ اپتاسىنا ءوتۋ، ودان ءارى 12 جىلدىق ءبىلىم جۇيەسىنە كوشۋ، ۇستازدىڭ بىلىكتىلىگىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋ – ورتا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ 1-2 جىلدا اتقارار نىساناسىنا اينالۋى ءتيىس. كەڭەس داۋىرىنەن قالعان ەسكى جۇيەنىڭ جەتەگىندە كەتە بەرۋگە بولمايدى. ونى ءبىزدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق داعدارىس جاعداي دا، باسەكەلەستىك ارتىپ بارا جاتقان جاھاندانۋ ءۇردىسى دە كوتەرمەيدى.
ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن ەنگىزىلگەن ءۇش تۇعىرلى (قازاق، ورىس، اعىلشىن) ءتىل ساياساتى - ءبىلىم جۇيەسىنىڭ وزەكتى ورنەگى، جاستاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋدىڭ ءتيىمدى جولى. اتالمىش ماسەلەنىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزى زور بولعاندىقتان «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنا دا ەنگەنى بەلگىلى. الەم جۇرتشىلىعىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قولداناتىن اعىلشىن ءتىلىن جاستاردىڭ بويىنا باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىراتىن قۇرال رەتىندە ەنگىزە وتىرىپ، بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ ماڭىنا باسەكەلەستىككە ۇمتىلعان وزگە ەلدىڭ وكىلدەرىن جيناي الاتىنىمىز كامىل! مىسال كەرەك پە؟ ايتايىق: شىعىس ازياداعى جاپونيا، سينگاپۋر، مالازيا، يندونەزيا...
«الدىمەن ءسوز بولعان»، - دەيدى ءدىني كىتاپتار. ءسوزدىڭ جالعاسى (كوڭىلدەگى وي دا سوزدەن قۇرالادى) – ءىس. حاكىم اباي دا ايتقان: «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل»، - دەگەندەگى ەكىنشى رەت قايتالانعان «تۇزەل» ءىس-قيمىلعا قاتىستى باعىتتالعان ەمەس پە ەدى؟! قوعامنىڭ ءتۇرلى سالاسىنان ۇلگىلى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن وزىق ەلدىڭ تاجىريبەسى ءسوزدى جوندەۋدەن باستاۋ ءتيىمدى ناتيجە بەرەتىنىن كورسەتىپ وتىر. قىركۇيەك پەن قازان ايلارىندا تويعا كەنەلگەن ارىپتەستەرىمىزگە مەرەكەلىك تىلەگىمىزدى تاعى دا ۇلى ابايدىڭ سوزىمەن جولداعىمىز كەلەدى: «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز!»!
الماسبەك ءابسادىقوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
قوستاناي قالاسى
